замыг эрэлхийлж эхлэв. Гэхдээ тэдний арга барил нь хоорондоо ялгаатай аж. Энэ бүгд хэр удаан үргэлжлэх бол.

Монголын нүүрсний таамаг нөөц нь 173.3 тэрбум тонн. Түүнээс 21.5 тэрбум тоннын нөөцийг нарийвчлан тогтоосон юм. Үүнийгээ гурван бүсэд хуваасан байдаг. Тэр дундаас томоохон ордуудад нь Тавантолгой, Нарийнсухайт, Шивээ-Овоо, Овооттолгой зэрэг зүй ёсоор багтах юм. Харин “Coal Mongolia” уулзалтын үеэр зарим судлаачид энэ талаар дэлгэрэнгүй тайлбарласан. Одоогоор үйл ажиллагаа явуулахад бэлэн байгаа 140 гаруй нүүрсний компани 100 гаруй сая тонн нүүрс олборлох хүчин чадалтай.

Гэтэл зах зээл нь 2025 хүртэл 60-70 сая тонн нүүрсний эрэлттэй байгаа аж. Тэгэхээр Монголд олборлолт явуулж байгаа компаниуд илүүдэл бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа гэсэн үг юм. Үүнээс болж чанартай нүүрсээ хямд үнээр их хэмжээгээр Хятад руу гаргах нөхцөл бий болжээ. Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буурснаас болж нүүрсний үнэ багассан гэж байгаа.

Үр дүнд нь өнгөрсөн оны эхэнд нэг тонн нь 120 ам.долларт хүрч байсан нүүрсний үнэ хоёрдугаар хагасаас огцом буурсан юм. Үүнээс болж “Эрдэнэс Тавантолгой” болон хувийн компаниуд хэрхэн алдагдал хүлээж байгаа бол.

“ЭНЕРЖИ РЕСУРС”-ЫН ХУВЬЦААНЫ ХАНШ БУУРСААР БАЙНА

“Энержи Ресурс”-ын Ухаахудаг л гэхэд 139 сая тонн нүүрсний нөөцтэй. “Энержи Ресурс”-ын хувьд 2011 онд долоон сая, өнгөрсөн онд 9.4 сая тонн нүүрс олборложээ. Тэд энэ жил 15 сая тонн болгон нэмэхээр төлөвлөж байв. Яваандаа төмөр зам барьчих юм бол Хятадад 20 сая тонныг нийлүүлэхээр тооцож байгаа.

Гэвч 2011 онд Ухаахудагийн коксжих нүүрсний уурхайгаас 119 сая ам.долларын ашиг олж байсан бол өнгөрсөн онд 2.5 сая ам.долларын алдагдалтай ажилжээ. 2011 онд тэд нэг тонн нүүрсийг 90 гаруй ам.доллар, боловсруулсан нүүрсээ 150 ам.доллараар зарж байв. Харин өнгөрсөн онд дунджаар 94 ам.долларын үнэд хүрсэн гэх мэдээ бий. “Энержи Ресурс”-ын хувьд Хятадын “Jinan Iron and Steel Group”-д жилд 0.5-2 сая тонн боловсруулаагүй коксжих нүүрсийг таван жилийн хугацаатай, зах зээлийн үнээр нийлүүлэх гэрээ байгуулсан.

Ийнхүү ашиггүй ажилласнаас болж, нөгөөтэйгүүр нүүрсний үнэ буурч байгаагаас үүдээд “Энержи Ресурс”-ын Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээрх хувьцааны ханш 2.76 хонконг доллар болж, анх IPO гаргаснаас хойшхи хамгийн бага үзүүлэлттэй гарав. Гэтэл үүнтэй харьцуулахад Хятадын “Шиньхуа Энержи” компанийн хувьцааны ханш 1.06 хувиар өссөн байна.

Байнга хэл ам дагуулдаг “Саусгоби сэндс”-ийн мэдэлд байдаг Овооттолгойн нөөц нь 219 сая тонн. Тус компани “Чалко”-той хоёр жилийн гэрээ байгуулж, мөн л зах зээлийн үнээр нүүрсээ нийлүүлэхээр болсон. Анхандаа нэг тонныг нь 57 ам.доллараар борлуулж байсан бол өнгөрсөн онд Хятадын зах зээлд нүүрсний үнэ буурснаас болж үнэ нь буурсаар 15 ам.долларт хүрчээ.

Нөгөөтэйгүүр “Саусгоби сэндс”, “Чинхуа Мак”, “МАК” болон орон нутгийн Тавантолгой компаниудын нүүрсийг уурхайн амнаас нь худалдан авдаг тээвэр ложистикийн “Винсвэй” компани үнээ буулгахыг шаардсан гэх мэдээлэл хэвлэлээр гарч байв. Өнгөрсөн намар “Тавантолгой”, “Эрдэнэс Тавантолгой”, “МАК”, Саусгоби сэндс”-ийн нүүрсний тээвэрлэлт зогссон. Хятадын талаас нүүрс, төмрийн хүдэр худалдаж аваагүйгээс болж Эрээнд таван сая тонн төмрийн хүдэр гацаанд орчихоод байсан гэдэг.

Ямартай ч найман сарын турш уурхайн олборлолтоо зогсоосон Овооттолгойн уурхай өнгөрсөн сараас үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн юм. Тэд энэ жил 3.2 сая тонн хагас коксжуулсан нүүрс олборлохоор төлөвлөж байна.

Нарийн сухайтад олборлолт явуулдаг компаниудын нэг болох “МАК” ганцхан компанид нүүрсээ худалддаг. Тэр нь Хятадын “Винсвэй”. Тус компанид жилд доод тал нь гурван сая тонн нүүрс нийлүүүлэх арван жилийн хугацаатай гэрээ байгуулаад хоёр жилийн нүүр үзэж байна. Тэд мөн л бүтээгдэхүүнийхээ үнийг улирал бүрд Хятадын зах зээл дэх ханшаар тооцохоор тогтсон юм. “МАК”-ын хувьд 2011 онд нэг тонн нүүрсийг 43 ам.доллараар худалдаж байсан бол одоо үнэ нь мөн л буурчээ.

ТАВАНТОЛГОЙГ БАРЬЦААЛЖ ДАХИАД ЗЭЭЛ АВНА ГЭНЭ ҮҮ

“Эрдэнэс Тавантолгой” компани Зүүн Цанхийн нүүрсийг “Чалко”-д нийлүүлэх гэрээ байгуулж, урьдчилгаанд нь 250 сая ам.доллар авсныг монголчууд мэднэ. Гэвч Хятадын зах зээлийн ханштай уялдаж үнийг нь тооцно гэх гэрээ ёсоор нэг л мэдэхэд тонн нүүрсийг 53.6 ам.доллараар зарж эхэлсэн юм. Гэтэл олборлолтын зардал нь тонн тутамдаа 58 ам.доллар гэж байгаа. Угтаа Тавантолгойн тонн нүүрсний суурь үнэ нь 70 ам.доллар байв.

Өөрөөр хэлбэл, “Чалко”-той гэрээ байгуулснаас хойш үнэ нь 20 гаруй хувиар буурчээ. Гэхдээ энэ нь Зүүн Цанхийн уурхайн дөрөвдүгээр давхаргын нүүрсний үнэ юм. Ямартай ч “Эрдэнэс Тавантолгой” бусад компаниудын нэгэн адил олборлолт болон тээврийн зардалдаа их хөрөнгө зарцуулж байжээ.

Өнгөрсөн хоёрдугаар сараас Баруун Цанхийн ордын хөрс хуулалтыг эхэлсэн. Жилд 20 сая тонн нүүрс олборлох боломжтой энэ хэсэгт үндэсний олборлогчоор нь “Хишиг Арвин” компани шалгарж, харин гэрээт олборлогчоор нь гадны аль компани тодрох нь тодорхойгүй байгаа юм. Монголд ирэх үеэрээ Хиллари Клинтон “Пибоди Энержи”-г, Шинзо Абэ Японы компаниудыг, Хятадын Төрийн зөвлөлийн дарга нь “Шиньхуа Энержи”-г албан ёсоор санал болгож, шахалт үзүүлсэн билээ.

Харин Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр “Урт хугацааны гэрээ байгуулах хүсэлтэй байгаа орнуудтай гэрээ байгуулах юм бол бид урьдчилгаа авах маягаар алдсан мөнгөө нөхөх боломжтой. Ингэхдээ жилд гурван сая тонн угаасан нүүрс гаргах 15 жилийн гэрээ хийвэл нэг тэрбум ам.долларын урьдчилгаа байж болох юм” хэмээн ярьсан юм. Япон ч бай, Америк ч бай аль, аль нь манай бүтээгдэхүүнийг Хятадын зах зээл рүү гаргахыг зорино. Тэгэхээр аль ч утгаараа байсан өмнөд хөршийн бодлого манай нүүрсийг үнэгүйдүүлсээр байх бололтой.

ХЯТАДУУД НҮҮРСЭЭ НӨӨЦӨЛЖ, МАНАЙХААС АВЧ БАЙНА

Хятадын гангийн үйлдвэрлэл буураагүй, гэхдээ нүүрсний худалдан авалт нь буурсан. Үүнтэй зэрэгцээд нүүрсний уурхайнуудаа олноор нь хаасан юм. Өнгөрсөн онд Өвөрмонголын нутаг дахь нүүрсний 900 уурхайн үйл ажиллагааг зогсоосон.

Байгаль орчноо хамгаалахын тулд ийм шийдвэр гаргасан хэмээн тайлбарлаж байгаа юм. Гэхдээ Өвөрмонголийн уурхайнуудын нөөц манайхтай дүйцэхүйц ихэд тооцогддог. Уг нь өнгөрсөн оны есдүгээр сард Хятад улс сүүлийн хоёр жилийн үзүүлэлттэй харьцуулахад хамгийн их хэмжээгээр нь төмрийн хүдэр импортолжээ.

Төмрийн хүдэр бол гангийн үйлдвэрлэлийн гол түүхий эд. Нүүрс ч мөн ялгаагүй. Гэтэл өдий болтол нүүрсний үнэ өсөөгүй хэвээр байгаа юм. Үүнтэй зэрэгцээд Хятадын албаны төлөөлөгчид “Цемент, гангийн үйлдвэрлэгчдийн эрэлт буурч байгаа. Тиймээс дотооддоо нүүрсийг хэт ихээр импортолсноос болж илүүдэл үүсч магадгүй” хэмээн мэдээлжээ.

АСУУДЛААС ХЭРХЭН ГАРАХ ВЭ

Нүүрсээ хэрхэн үнэд оруулах вэ гэдэг дээр олон санал гаргаж байгаа. Тухайлбал, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг нүүрсний нөөцийг эдийн засгийн бүсчлэлд тохируулан хувааж, эргэлтэд оруулах хэрэгтэй гэсэн юм.

Харин Ашигт малтмалын газрын Нүүрсний хэлтэсийн дарга Б.Алтсүх “Нүүрсийг эдийн засгийн үр ашигтай байдлаар олборлох хэрэгтэй. Чанарыг нь дээшлүүлж, гүн боловсруулалт хийх ёстой” хэмээн “Coal Mongolia”-ын үеэр ярьж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тэртэй тэргүй хумигдчихсан зах зээл рүү агуулах дахь нүүрсээ хямд үнээр “шахах” хэрэггүй гэсэн санаа.

Нүүрсээ битгий их олборло. Харин олборлож гаргаж ирсэн чанартай багахан хэмжээний нүүрсээ сайн боловсруулж, өндөр үнээр зарах нь хямралын үе дэх хамгийн зөв гарц бололтой. Нөгөөтэйгүүр ихэнх компанийн олборлолтын зардал нь өндөр байдаг. Нэг хэсэг салбарын яамнаас тогтоосноос доогуур ханшаар нүүрсээ худалдаа хэмээн хувийн компаниудыг шүүмжилж байсан ч яаж ч чадаагүй юм. Гэвч энэ бол ирээдүйн асуудал.

Нүүрс боловсруулах үйлдвэр байтугай хямд үнээр, аюул осол багатай тээвэрлэх дэд бүтэц ч байхгүй манай орны хувьд цаашид хэрхэх вэ гэдэг сонин. Нөгөөтэйгүүр коксжих нүүрсний импортоор Япон дэлхийд хоёрдугаарт ордог. 2011 онд тус улс 73 сая тонн нүүрс импортолсон. Фукушимагийн ослын дараачаас цөмийн реакторуудынхаа үйл ажиллагааг зогсоосон тус улсын нүүрсний импорт цаашид улам нэмэгдэх төлөвтэй байна.

Т.Элиса