2013-03-20Манай улс малын шимэгч хорхой, улаан буудай, хүнсний ногооны хортон шавьж, үлийн цагаан оготно, царцаа устгах
зорилгоор 1950-иад оноос пестицид (хортон уст гагч бодис) хэрэглэж эхэлжээ.
Стокгольмын конвенцоор альдрин, хлор дан, ДДТ (дихлор дифенол трих лор этан), дильдрин, эндрин, гептах лор, мирекс, токсафен, гек сах лор бензол (НСВ) гэсэн есөн төрлийн пестицидийг дэлхий нийтээр ашиглахыг хориглож, диоксин, фураны адил устгах шаардлагатай 17 бодисын жагсаалтад оруулсан юм.
Эдгээр нь бүгд хүнд хорт хавдар, ургийн гажиг үүсгэдэг, дархлаа сулруулж, харшилтай болгон, оюуны хөгжлийг саатуулдаг гээд хор урхаг ихтэй. Дэлхий даяар ийм бодисын хаягдал, үлдэгдэл маш их бий. Монгол Улс хортон шавьж устгадаг эдгээр бодисоос гексахлор бензол, альдрин, хлордан, дильдрин, гептахлорыг 1969-2003 онд хэрэглэж байв.
Тооллогын дүн тоогүй гарчээ
Хөдөө аж ахуй, газар тариа ланд хэрэглэдэг химийн хорны хэмжээ дэлхийд сүүлийн 45 жилийн дотор 450 дахин нэмэгдсэн гэсэн судалгаа байна. Жил бүр 20 мянган хүн тэдгээрт санамсар гүй хордож, нас бардаг. Англид гэхэд 2005 онд 31 сая тонн ийм хор хэрэглэжээ. Үүнийг тус улсын хүн амд хуваахад нэг хүнд 500 грамм ногдоно. Хэрэглэхийг хориглосон ургамал, шавьжны хор ОХУ, Европын зарим оронд 151.5 мянга, Төв Азид 47.5 мянга, Казахстанд 10 мянган тн байгаа аж. Үүнийг устгах нь дэлхий нийтийн асуу дал болоод байна.
Дэлхийн хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагаас Албани, Армян, Азербайжан, Беларусь, Гүрж, Македони, Монгол, Молдав, Румыны иргэдэд УЗОБ-ийн талаар мэдлэг мэдээлэл олгох, түүнтэй тэмцэх чадавх бий болгохоор хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлжээ. Үүний хүрээнд манай улс 2003-2004 онд орон даяар тооллого явуулжээ. Манай улс дээрх хортой бодисуудыг үйлдвэрлэдэггүй ч гадаадаас оруулж ирэн хэрэглэж байсан аж.
Хүний элэг өвчлүүлж, хорт хавдар үүсгэх чадалтай гексахлорт бензолыг есөн аймгийн 17 суманд 5983.6 литрийг хэрэглэсэн бол Төв аймгийн Угтаал, Жаргалант сумын сургуульд тооллогын үед 600 грамм хадгалагдаж байсан аж. Мөн л хорт хавдар үүсгэдэг хлорданыг зургаан аймгийн зургаан суманд 311.5 литр, альдриныг гурван аймгийн дөрвөн суманд 61 литр, дильдриныг нэг аймгийн нэг суманд 162.5 литр, гептахлорыг гурван аймгийн зургаан суманд 564.5 литрийг тус тус хэрэглэснийг тухайн үеийн тоо баримт, данс, малын эмч, ургамал хамгааллын мэргэжилтнүүдийн мэдээлэлд тулгуурлан тогтоожээ.
Хэрэглээгүй үлдсэн бодис байхгүй ч хөрс, усанд хуримтлагдаж үлдсэн нь тоогүй. Хуучин пестицидын агуулах байсан газар, тариалангийн талбайн шорооноос авч БНСУ-ын Хөдөө аж ахуйн үндэсний хүрээлэнд шинжлүүлэхэд дээж бүрээс гексахлор циклогексан, линдан зэрэг Стокгольмын конвенцоор устгах ёстой гэсэн ангилалд оруулсан 17 бодисын жагсаалтад 10-12 дугаарт бичигдсэн бодис илэрсэн аж.
Эдгээрийг ашиглахаа болиод олон жил өнгөрсөн атал хөрсөнд хорт бодис хадгалагдсаар байгааг уг шинжилгээ харуулав. Тэнд тарьсан үр тариа, өвс ургамлаар дамжаад монголчууд хордсоор байгаа гэсэн үг.
Гексахлор циклогексан, линданыг монголчууд дуст хэмээн нэрлэж, хашаа бууцаа ариутгах, хүнсний ногоо, улаан буудайн талбайд, царцаа устгах зорилгоор бэлчээрт цацдаг байв. Тэр ч байтугай хүмүүс хөлийн хөө эвгүй үнэрийг дарах гэж оймсондоо хийгээд өмсчихдөг байсан нь саяхан. 1958-2003 онд энэ бодисыг 19 аймгийн 90 суманд 1980.7 тонныг хэрэглэсэн гэсэн бүртгэл бий. Бүртгэлээс гадуур хэчнээнийг хэрэглэснийг бүү мэд.
Царцаа, ойн хорт шавьж устгахын тулд онгоцоор, гар аргаар Баян-Өлгий, Өвөрхангай, Завхан аймаг, Ховдын Ховд, Алтай, Үенч, Мөст сумын бэлчээрт хамгийн ихийг цацжээ. Ховд аймгийн Ховд сумын Дунд ус, Улаанбураа гэдэг газарт гексахлор циклогексаныг олон жил ил задгай хадгалснаас бэлчээр, хөрс бохирдсон байна. Юм шатаахад ч үүсдэг энэ бодис бай галь орчин бохирдуулах, хүн, амьтныг хордуулахдаа гарамгай тул Монгол Улсын ургамал хамгааллын бодисын жагсаалтаас сүүлд хасаж, хэрэглэхийг хориглосон юм. Гэсэн ч олон жилийн дараа хагас задар даг эдгээр хорт бодис одоо ч манай орны бэлчээр, тариалан, ногооны тал бай, ойн хөрс шороонд байсаар, урга мал, хүнсний ногоогоор дамжин хүн, амьтныг хордуулсаар байгааг БНСУ-д хийлгэсэн шинжилгээ нотлов. Үү нийг бид өөрсдөө шинжилж чадах гүй, мэдэх ч үгүй сууж байгаа нь хам гийн эмгэнэлтэй.
Сайдын тушаал цаасан дээр л үлдсэн байна
Ховд аймгийн Зэрэг суманд трихлорфон, хлорфоса хэрэглэн малын цагаан хорхой туулгасан малын эмч нарын элэг муудсан, Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд мал угаах онгоц байснаас тэндхийн худгийн ус, бэлчээр хорт бодист бохирдсон, Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын тариалангийн талбайд олон жил пестицид хэрэглэсэн гээд таагүй баримт хөвөрсөөр. Эдгээр газрын хөрс, худгийн уснаас дээж авч гадаадад шинжлүүлбэл сайхан мэдээ лав гарахгүй л болов уу.
1997 онд Байгаль орчны сайд 75 тоот тушаал гаргаж, альдрин, дильдрин, ДДТ, хлордан, гептахлор, токсофен, эндринийг Монгол Ул сад оруулж ирэх, хэрэглэхийг хоригложээ. Гэтэл 2003 онд хлордан, альдриныг Завханы Тэлмэн, Сүхбаатарын Онгон, Хөвсгөлийн Шинэ-Идэр, Жаргалант, Дорноговийн Хатанбулаг суманд гадаадаас оруулж ирэн, хэрэглэсэн байх юм. Энэ бол сайдын тушаал цаасан дээр л шарлан үлдэж, амьдрал дээр хүмүүс өнөө хороо оруулж ирсээр, ашигла саар байгаагийн баримт.
МХЕГ-ын Ургамал, хорио цээрийн чанарын хяналтын улсын ахлах байцаагч Ц.Итгэл “Аж ахуйн нэгжүүд гадаадаас пестицид оруулж ирэх зөвш өөрлөө БОНХЯ-наас, худалдан борлуулах, ашиглах зөвшөөрлийг ҮХААЯ-наас авдаг. УЗОБ-ийг шинжлэх лаборатори манай улсад байхгүй. ГЕГ-ын Төв лаборатори гэхэд гадаадаас оруулж ирж буй химийн бодисыг кодоор нь танихаас биш найрлагынх нь хэдэн хувийг ямар бодис эзэлж буйг тогтоож чаддаггүй. МХЕГ-ын Төв лабораторийн хүчин чадлыг сайжруулж байгаа ч хүнс ний бүтээгдэхүүнд агуулагдаж буй диоксин, ургамлын хортон шавьж устгах онцгой хорт бодисын үлдэг дэл ямар бай гааг тодорхойлдоггүй.
Газар тариалангийн компаниуд хэрэглэх бодисоо өөрсдөө оруулж ирдэг. Тэд ч харьцангуй учиртай. Эрүүл мэнд, Байгаль орчин, Хүнс хөдөө аж ахуйн сайдын хамтарсан тушаалаар баталсан, Монгол Улсад хэрэглэхийг зөвшөөрсөн бодисоос сонгон оруулж ирдэг. Харин иргэд нууцаар хятад бичигтэй, юу нь мэдэгдэхгүй бодисыг бага хэмжээгээр оруулж ирээд зарах, хүнсний ногоондоо цацах явдал гарсаар байгаа. Тэднийг хянаж чадахгүй байна.
Гадаадаас импортолж буй жимс, хүнсний ногоонд арваад төрлийн химийн бодис байгаа эсэхийг “Хүнсний бүтээгдэхүүн дэх пестицидийн үлдэгдлийн зөвшөөрөх дээд хэмжээ” стандартын дагуу хянадаг. Түүн дотор диоксин, фуран зэрэг УЗОБ бий эсэхийг хянадаггүй, тийм хүчин чадал байхгүй” гэж ярив.
Шахмал цайнаас дуст илэрч, хүн хордов
Хятадын “Хуамон” үйлдвэрийн 350 граммаар савласан ногоон цайнаас 2005 онд дуст буюу ДДТ илэрч, түүнийг “Нарантуул” захаас худалдан авч хэрэглэсэн хүн хордлого авсан удаатай.
Энэ бодис хүний эсийн бичил бөөмөнцрийн тоог ихэсгэж, генийг өөрчлөн, хорт хавдар үүсгэдэг. Уг бодисыг ДЭМБ, ДХХААБ-аас сүүний нэг кг тосонд 0.02 мг, махны нэг кг өөх тосонд таван мг, ундны нэг литр усанд нэг мкг байж болно гэж зөвшөөрчээ.
Хятадууд жимс, ногоогоо янз бүрийн зүйлээр бордож, хурааж авснаа хорхой шавьжнаас хамгаалах, муутгалгүй удаан хадгалах зорилгоор элдэв арга хэрэглэдэг. Хил гаалийн хаагуур ч юм оруулаад ирсэн ийм хорыг монголчууд мэдэлгүй хэрэглэж л байгаа. Илрүүлж чадахгүй учраас мэргэжлийн хяналт, гаалийнхан хортой гэдгийг нь мэдээд ч яах билээ.
“Пестицид хүний биед хуримтлагдаж, хордуулах, харшил үүсгэх, хавдар үүсгэдэг болохыг судалгаагаар нотолжээ. Хүн, амьтны бамбай булчирхай, бусад дааварт өөрчлөлт оруулж, дархлалын системийг гэмтээн, оюуны чадварыг бууруулдаг” гэж ЭМЯ, Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн зургаан эрдэмтэн “Пестицидын хэрэглээ, тэдгээрийн хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөө” судалгааны өгүүлэлдээ бичжээ.
Нэг дор 40-80 мг пестицид биед нь нэвтэрвэл хүн үхнэ. Тунис улс 1940 оноос хойш га зар тариаландаа 40 жилийн турш шавьж устгах бодис их хэрэглэжээ. 1980 оноос ийм бодис хэрэглэхийг хориглосон ч хор хэдийнэ газар авч, хохирол нь одоо ч үргэлжилсээр байгаа аж.
Тус улсад 2007 онд хийсэн шинжилгээгээр борооны ус, шон хор шувууны өндөг, зөгийн бал, хүний цус, хөх ний болон үнээний сүүнээс УЗОБ илэрсэн байна. Хятадын Гуанжоу муж, Мексик, Тайланд, Вьетнам, Швед, Япон, Англи улсын хөхүүл эхчүүдийн хөхний сүүнд ДДТ ихэссэн байна. Хөхний сүүг судлах нь хүн ам хэр хордсон, үр удамд яаж нөлөөлж буйг тогтооход их чухал байдаг аж.
АНУ-д хийсэн судалгаагаар долоо хоног тутам нэг мг пестицид хүний биед нэвтэрч байгаагийн талаас илүү хувь нь сүү, өндөг, загас, тахиа, үхрийн мах зэрэг амьтны гаралтай бүтээгдэхүүнээр дамжиж байна гэсэн дүн гарчээ. Их Британийн Пестицидын үлдэгдлийн зөвлөлөөс 2001 онд сүү, зөгийн бал, лаазалсан загас, киви, усан үзэм, нимбэг, үр тариа зэргийн 450 дээжийг шинжлэхэд 29 хувиас нь пестицид, 10 хувиас нь олон тооны үлдэгдэл илрэв. Хүнсний аюулгүй байдалдаа дээд зэргээр анхаардаг өндөр хөгжилтэй улсын иргэд ийм их хор идэж байхад монголчууд яаж байгаа бол.
Устгах ёстой бодис жимс, ногооноос илэрчээ
2006 онд тухайн үеийн Улсын мэргэжлийн хяналтын газар хүнсний ногооноос 550 дээж авч шинжлэхэд 1.5 хувь нь пестицидтэй гэж гарчээ. 2007 онд улаан лооль, лууван, төмс, фүжи алим, хятад сонгино, хүрэн манжин, байцаа, сармиснаас диазнин, метафос, Стокголь мын конвенцоор хориглосон гексахлор бензол илэрсэн байна.
Тухайн онд УМХГ-аас улсын хэмжээнд шалгалт хийж, Улаанбаатарт ургамлын хортон шавьж устгах бодис зарж байсан аж ахуйн нэгжүүд манай улсын бүртгэлд бүртгэгдээгүй бодисыг Хятадаас оруулж ирэн, шинжилгээ хийлгэлгүйгээр иргэдэд зарсан, бордоо, хортон шавьж устгагч оруулж ирсэн байгууллагуудын бүртгэл судалгаа ХХААХҮЯ-нд байгаагүй, хэрэглээг нь хэн ч хянадаггүй, тарьсан ногоогоо иргэн, аж ахуйн нэгжүүд шинжилгээ хийлгэлгүй худалддаг, тэр талын мэргэжилтэн байгууллагуудад дутагдалтай зэрэг ноцтой зөрчлийг илрүүлсэн аж.
Түүнээс хойш байдал дээрдсэн гэж би лав хэлж чадахгүй. Хүмүүс ямар ч мэдээлэлгүй, юу идэж, ууж байгаагаа ч мэдэхгүй явсаар, хордсоор. Меламинтай сүү Хятадад илрэхэд гэнэт цочин, хүнсний аюулгүй байдлын талаар нэг хэсэг ярьснаа таг болсон. Одоо Тамхины хяналтын шинэчилсэн хуульд анхаараад хувь, хувьсгалгүй ааг амьсгаагүй л байна. Тамхины хэрэглээг багасгах, болж өгвөл устгах нь зөв ч хоол хүнс гэдэг түүнээс илүү, хүний амин чухал хэрэгцээ. Батганатай зууралдаад барыг олж харахгүй байгаа юм биш үү, бид.
.png "Томруулж харах")
