голчлон Ойрадын овог аймгуудаас, тэр байтугай халх хошуудаас ч хамруулан байгуулсан байж болох үндэстэй. Гол төлөв ойрад гарлынх боловч түүхийн дараах үед Халхын Засагт Хан аймгийн болон Ховдын хязгаарын мэдэлд байснаар үүнийг тайлбарлаж болно. 1754 онд отгийн зайсан Хөгшин Мамууд Чин улсын цэрэгт баригдаж, харъяат 2300 илүү хүнийг нь Тэс голын Ойхонд шилжүүлэн Чингүнжавын хошуунд түр захиргав. Үүний хамт Хөгшин

Мамуудыг Дотоод сайдад өргөмжлөн, захчины бүгдийн дарга болгожээ. 1753 онд уул захчин отгийн нөгөө нэг зайсан Дондог харъяат 1000 илүү өрхөө дайчлан Чин улсад дагасан боловч Чингүнжавыг урвахад дагалджээ. Тэр хэрд Зайсан Мамууд урваагүй тул Амарсанаад алагдав. Хойно нь захчин олныг Ойхоноос Заг, Байдрагт шилжүүлэн, 1762 онд нэгэн хошуу болгон бүгдийн дарга 1, суман занги 9 (доор нь ерийн сум 4, залгамжлах сум 1)-ийг томилжээ. 1781 оны захчин хошууны олныг Заг, Байдрагаас Ховдын баруун өмнө (уул нутаг) нүүлгээд, бүгдийн дарга-2, залан-1, занги, орлон хөөгч (хүнд) тус тус дөрвийг томилов. Хөгшин Мамуудын хуучин гавъяаг бодож, түүний шууд харъяатыг өөр нэгэн үе залгамжлах сум болгожээ.

Захчингуудын уугуул нутаг нь өнөөгийн Монгол Улсын Ховд аймаг, тэр дундаа Алтай, Үенч, Мөст, Манхан, Зэрэг сумд. Түүхийн янз бүрийн донсолгооны улмаас зарим нь хил даван БНХАУ-ын Шинжаанд амьдарч байгаа бол Монгол Улсад багаар бодоход 40 шахам мянган захчин бүх аймаг орон нутагт таран амьдарч буй. Хүн амын тооллогод ихэнх хүмүүс яс үндсээ буруу мэдүүлдгийн балгаар бага ястнуудын нарийвчилсан тоог гаргахад хүндрэлтэй байдаг.

Захчин ястаны хувцасны тухай

Захчин малгай: Захчин эрэгтэй, эмэгтэйчүүд халбан, мандаа, туг оройтой, халиутай, тунлай мэтийн олон төрлийн малгай өмсөнө. Эдгээрээс түгээмэл өмсдөг нь “Халбан” малгай юм. Халбан малгай нь хавчиг хэлбэртэй, улаан өнгөтэй, 32 ширээс, хөх өнгийн мандаа бүхий оройтой, жижиг сүмбэтэй, хоёр тал хацрыг нь булга, халиу, минж, хар хилэнгээр үсэлж ирмэгээр нь халиуны үс хаддаг байжээ. Тийм ч учраас захчин ардын дуунд:

Халиуны чинь өөдөс

Халбан болох нь хайрам

Харь хошууны ноёнд

Албат болох нь хайрам хэмээн дуулдаг.

Захчин эмэгтэйчүүд өвөл, зунгүй халиутай малхай буюу мандаа оройтой малгайг өмсдөг. Мандаа орой гэдэг нь хавтгай, дугуй гэсэн утга илтгэнэ. Энэ нь хавтгай дугуй хөх оройтой, 64 цацраг ширээстэй, орой хэсэгтээ дугуй улаан тавтай, түүн дээр мөнгөн тав, түүний дээр шүрэн буюу улаан өнгийн бөсөөр хийсэн сүмбэтэй. Мөнгөн таваас хойш залаан мөнгөн даруулга, түүний дороос улаан мяндсан залаа, хос улаан давхар бүчтэй. Хэвсэгийг нь хар булгаар бүрж, халиугаар эмжиж, чихний тус газар халиугаар “чих” хэмээх бөөрөнхий үс хаддаг байна. Захчинууд малгайн хавтгай оройг дэлхий ертөнц, голын улаан тавыг улс гүрэн, мөнгөн тавыг гүрний төв, сампинг хаан эзэн, халиу хүрээг хил хязгаар, ард түмэн, ширээсийг хааны зарлиг түгээн тархах хүрээ хэмээн гүн ухааны өнгө аясаар бэлгэддэг.

Захчин эрэгтэй, эмэгтэйчүүд “Тунлай” гэх дуулга хэлбэрийн оройтой, хөх өнгөтэй, улаан сүмбэтэй, хос улаан залаатай, хэвсэгийг нь хар хурганы арьсаар үсэлсэн, ширмэл хөх өнгийн шилэвчтэй, малгай өмсөнө. Энэ малгайн хэлбэр нь дуулгатай төстэй. 20-40 насны эрэгтэйчүүд өмсдөг байсан гэж настайчууд хуучлах төдийгүй анх зах харуулыг нь сахисан цэрэг эрсийн малгай байснаа хожим нь нийтийн өмсөх малгай болсон гэж хуучилдаг.Тэгээд ч тэднийг хил залгаа нутаглагч ястнууд:

Тулман ханцуйтай захчин

Тунлай малхаатай захчин

Тараг нь бүрэлддэггүй захчин

Тар нь нийлдэггүй захчин хэмээн егөөддөг байжээ.

Захчин эхнэрүүд өвлийн цагт нэхий дээл өмсөнө. Уг дээлээ “үч” гэх бөгөөд зах, энгэр, байр, хормойг нь эргэн тойрон 3-4 хууруу өргөн хар хилэнгээр хөвөөлж, галуун таваг, хатгаламж энгэр хормойгоор нь хурганы арьсаар бөөлжүүлэн (хурганы арьсаар эмжих) хурьсаж, бэлхүүсээр нь өнгө алаглуулан 3 эгнээ хөзөрлөн(шатрын буудал хэлбэртэй хатгамал) хатгамалсан, ногоон өнгийн бөсөөр хийсэн эргэдэг хошуу захтай, гарын ганууг дагасан ногоон даавуугаар өнгөлсөн буумал нудрамтай. Задгай догол зөв энгэртэй, энгэртээ 7 товч шилбэтэй, ханцуйны угаараа бүсэлхий хүртэл өргөн, үзүүр хэсэгтээ нарийн, ханцуйны бугалганы хэсэгт 6 эгнээ цацагтай хөзөр хатгамалтай, мөр, далаа бүрхсэн араа хатгамалсан хөвөөтэй, цагаан захтай.

Эхнэр дээлийн догол энгэрийг “зэв энгэр” гэдэг. Зэв энгэрийг доголтой илүү хийдгийн учир нь: Эрт дээр үед манжийн цэрэг жирэмсэн эхнэрүүдийн баруун бөөрнөөс харван хэвлий дэх ургийг хөнөөж уг үндсийг таслахаар зэхэж байгааг дуулсан эхчүүд хэвлийн харалдаа хувцасны дотор талд нойтон бургасан сүлжмэл болон хавтгай төмөр барьж оёсноос үүдэлтэй хэмээн домоглодог. Эхнэр дээлийн зөв энгэр нь олны дунд биеэ ил гаргадаггүй бэрлэх зан үйлтэй нэг талаар холбогдох боловч хүүхэд хөүүлэх үед хөхөө ил гаргахгүй гэсэн ичимтгий зангаас үүдэлтэй юм. Урианхайчууд уг энгэрийг бас л “зэв энгэр” гэнэ.

Эхнэрүүд авгай тэрлэг гэх хөх, хар хөх өнгийн бөсөөр хийсэн тэрлэгийг дулааны улиралд өмсөнө. Энэ нь нэхий дээлтэй адил ханцуй уужим, хормой өргөн байхаас гадлна хөвөө нь улаан хоргой, хөвөөний хажуугаар өнгийн туузан хошоогоор чимэглэсэн байдаг. Цэгдэг нь эхнэр хүний ёслол хүндэтгэлийн бэрлэх хувцас бөгөөд өнгө нь лавшигний өнгөтэй адилавтар.

Залуу эхнэрүүд шүрэн бөөртэй том мөнгөн сийх(ээмэг), сэвгэрүүд нь жижиг мөнгөн сийх, настайчууд нь дэгээ сийх тус тус зүүнэ. Баяр ёслолын үед 3-7 салаа унжуургатай урт сийх зүүдэг. Цацагтай сийх нь хорол, хаан, хатан сүйх цэцгэн хээтэй сүлжмэл мөнгөн оосортой, үзүүртээ навч, хонхон цэцгэн чимэглэлтэй.

Эрэгтэйчүүд нь үнэт чулуун хөхүүр(хөөрөг), гоёмсог хатгамал бүхий даалин, тамхины түнгэрцэг, хаш соруултай ганз(гаанс), дөрвөн хүчтэний дүрстэй цул мөнгөн цутгамал хэт, бэл, хос хутгаар гоёж, зүүн ташааныхаа урд хэсэгт гоёмсог хатгамалтай аяганы заг(аяганы гэр) зүүнэ.

А.Баасанхүү, Б.Батмөнх “Монголын Ойрадуудын соёл” номноос эшлэв.

Захчин ястан
Tweet
Bolod.mn

Сэтгэгдэл (2)

Уншигчдын оруулсан сэтгэгдлийн талаар манай сайт хариуцлага хvлээхгvй болохыг анхаарна уу.
Үгийн санд шүүлтүүр хийсэн болно

Зочин
Өвсөн толгойт минь захчин нарын талаар зөв бичсэн байна яагаад чамайг махан толгойт гэж байгаа гэхээр уйгар , хотонгуудтай захчин ястангууд ямар ч холбоо байхгүй шүү хотонгууд гэж ногоон нүдтэй хөнхөр духтай ёстой л уйгар гарлын хүмүүс байдаг юм шүү найзаа амраар нь чи казак гээд нэрлэчихгүй дээ кометч минээ

2013-03-06 | 15:12:52 | 182.160.16.76 |

Зочин
Уйгар гаралтай хотон нараас голлож бүрдсэн ястан юм. Хүзүүгүй Ээгийг захчин болохоор нь зусарч бялдууч нар нь захчин ястанг бараг бие даасан том үндэстэн болгоод зарлачих гээд байх юм даа. Шинжаан гаралтай нутгаас цагаачилж суурьшсан хотон нараас гаралтай гээд үнэнээр нь зарлачихаар ээгийд сэв суучих гээд байгаа юм ууу?

2013-03-06 | 12:34:24 | 182.160.38.40 |