Манай улс Мансууруулах бодисын тухай конвенцид 1961,1990 онд, нөлөөлөх бодисуудын тухай конвенцид 1971,1999

онд тус тус нэгдэж байжээ. Мөн Ман­сууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх бодисуудын хууль бус эргэлтийн эсрэг НҮБ-ын конвенцид 1988,2001 онд нэгдсэн байна. Хар тамхи нь төрөл зүйлийн хувьд сэт­гэцэд нөлөөлдөг эм бэлдмэл, бодис гээд 10 гаруй төрөл байсан. Гэтэл түүний хэлбэр, хэрэглэх байдал өөрчлөгдөж 50-60 төрөлтэй болсон байдаг. Бид хар тамхи гэхээр л кинонд гардаг нунтаг цагаан зүйлийг төсөөлдөг. Гэтэл одоо ус, хий, тос, мөс бус харахад хүртэл нө­лөөлдөг хэлбэртэй болсон гэнэ. Манай улсын хар тамхины өнөөгийн хэрэглээ, нөхцөл байдлын талаар Хар тамхи мансууруулах бодисоос иргэдийг хамгаалах нийгэмлэгийн тэргүүн Ш. Лхагвасүрэнтэй ярилцлаа.

-Хар тамхинаас ир­гэдийг хамгаалах нийгэмлэг байгуулагдсан талаар яриагаа
эхэлье?

-Нийгэмлэг маань 14 дэх жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Одоогоор долоон хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр ажилладаг. Манай байгууллага судсаар хар тамхи тарьж хэрэглэдэг хүмүүстэй тулж ажилладаг. Түүнээс гадна хар тамхины төрлийн мансууруулах бодисоос урьдчилан сэргийлэх, хорт зуршлаас хэрхэн ангижрах зэрэг сургалтууд зохион байгуулдаг. Тодруулбал, нэгт мансууруулах бодис хэрэглэхээс урьдчилан сэргийлэх, зан үйлийг нь өөрчлөх, амьдрах ухаанд сургах гэсэн үндсэн гурван чиглэлтэй.

Мөн хар тамхины хор уршгийн талаар танилцуулах материал, зөвлөмж зэрэг сурталчилгааны ажлууд хийдэг. Дэлхий нийтээрээ Хар тамхитай тэмцэх өдөр зургадугаар сарын 26-нд болдог. Энэ өдрийг улсын хэмжээнд 13 дахь жилдээ тэмдэглэн өнгөрүүллээ. Энэхүү өдрөөр хар тамхитай тэмцдэг бүхий л байгууллагууд нэгдэн хар тамхины эсрэг үйл ажиллагаа болон өөрсдийн дуу хоолойг хүргэдэг юм.

-Улсын хэмжээнд хар тамхи хэрэглэдэг нь тогтоогдсон хэдэн хүн байдаг вэ?

-Судалгаагаар 560 орчим хүн хар тамхийг судсаар тарьж хэрэглэ­дэг болох нь тогтоогдсон. Хууль зүйн яам, "АА буюу архигүй амьдрал нийгэмлэг"-тэй хамтран судалгааны ном гаргачихсан. Энэ ном нь манай улсад хар тамхи хэрэглэгчдийн статистик үзүүлэлт, өсвөр үеийнхний хар тамхины хэрэглээ болон түүний хор уршгийг олон нийтэд мэдээлэх зорилготой юм. Гэвч тэдний гаргасан тоо нь тодорхойгүй, баттай бус байгаа. Тиймээс баттай тоо гаргах шаардлагатай.

-Манай улсад хар тамхины төрлийн ургамал ургадаг гэсэн яриа иргэдийн дунд байдаг. Энэ үндэслэлтэй мэдээлэл үү?

-Энэ төрлийн ургамал ургадаг. Гэхдээ хар тамхины асуудал өөрөө нууцын зэрэглэл өндөртэй. Тиймээс энэ нууцыг олон нийтэд мэдээлэх боломжгүй. Түүнчлэн хэдэн төрлийн хар тамхины ургамал хаана ургадаг зэргийг нууцлах нь зүйтэй. Нэр нь тодорхой, хүмүүс хэрэглэдэг, тэр нь ямар үнэтэй байдаг зэргийг хэлэх боломжгүй. Хэрвээ энэ нууц задарвал зарим хүмүүс хар тамхийг хайж олоод буруугаар ашиглах, бизнес хийх зэрэг аюул тулгарна.

-Хар тамхи хэрэглэснээр хүний биед илрэх хор нөлөөний талаар?

-Энэ бол олон янз. Зарим нь тухайн хүнийг сэргээн төв мэдрэлийн системийг өдөөж өгдөг. Нөгөө хэсэг нь тайвшруулдаг. Гурав дахь нь солиорлын байдалд хүргэдэг. Харин дөрөв дэх нь хосолсон үйлчилгээг үзүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл, хар тамхи хэрэглэсэн эхний үедээ сэргэлтийн байдалд шилжиж мэдрэлийн системийг хүчтэй сэргээж өгдөг ч нөгөө талдаа гутранги байдалд оруулчихдаг. Учир нь мэдрэлийн систем нь унталтын байдалд орчихдог гэсэн үг. Энэхүү байдал даамжирсаар гурав дахь үе дээрээ очиход эрэгтэй хүн эмэгтэйлэг шинжид орно. Эмэгтэй хүний дуу нь бүдүүрээд, хөх нь жижгэрдэг. Нөхөн vржхvйн системд нь хүртэл өөрчлөлт оруулдаг онц аюултай. Түүний дараа мэдрэлийн систем буюу сэтгэцийг хөнөөнө. Ингэснээр ту­хайн хүн тэнэгрэл гэдэг өвчтэй болдог.

-Хар тамхийг эмнэлэгт буюу эмчийн зөвшөөрсөн тунгаар хэрэглэдэг гэсэн. Энэ тухай?

-Морфинийг хууль бусаар болон эмнэлгийн зөвшөөрсөн хэмжээгээр хэрэглэх тохиолдол бий. Учир нь хорт хавдартай, хүнд өвчинд нэрвэгдсэн болон төрөлхийн согогтой хүнд эмчилгээ, хагалгаа хийх шаардлага гардаг. Ингэхийн тулд зөвшөөрөгдсөн хэмжээгээр морфин тарьж мэдээ алдуулан хагалгаагаа хийдэг. Тухайлбал, 2008 онд Эх нялхсын эмнэлэгт гэдэс нь онгорхой нярай хүүхэд ирж байсан. Норкозны эмч тухайн хүүхдэд хагалгаа хийхийн тулд морфин тарьж байж гэдсийг татах, оёх ажилбар хийж байж гэдсийг нь арьстай болгосон тохиолдол байдаг. Энэ бол эмнэл­гийн хэрэглээ. Харин эрүүл саруул байж түүнийг хэрэглэж байгаа нь хууль бус хэрэглээнд орно.

-Хар тамхинаас гарах бололцоо бий юү?

-Уг нь тухайн хүн өөрийгөө хар тамхинаас сэргийлэх боломж бий. Нэгдүгээрт, би эрүүл мэндээрээ хохирч тэнэг болох юм байна.
Хоёрдугаарт эдийн засаг мєнгєөрєє хохирно гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Мөн хар тамхи өөрөө их үнэтэй.
Түүнийг олж авахын тулд хамаг мөнгөө зарцуулах шаардлагатай болдог. Үүнээс болж эцэст нь өөрөө ядуурдаг. Хамгийн аюултай нь нийгэмд ихээхэн хор уршиг дагуулдаг юм. Нэг хэрэглэгч ардаа дөрөв орчим хэрэглэгчийг дагуулж байдаг. Тэдгээрийн ихэнх нь найз нөхдөө уруу татах, хар тамхинаас болж хэв журмын зөрчил гаргадаг. Үүнээс сэргийлэх гол арга бол найз нөхдөө зөв сонгох юм. Манай байгууллага өнгөрсөн онд 100 хэрэглэгчээс судалгаа авсан. Тус судалгаагаар морфин хэрэглэгчид давамгайлж байгаа нь ажиглагдсан. Үүнд 49 хувь нь морфин, 28 хувь нь экстаци, 28 хувь нь мөс хэрэглэдэг зэрэг үзүүлэлт гарсан. Мөс гэдэг хар тамхины нэг том төлөөлөгч. Мөн манай улсад цаанаа ампитамин, питапитамин зэрэг сүүлийн үеийн хар тамхины төрлүүд ороод ирчихсэн байна. Түүнчлэн өвсний ургамал, олсны ургамлын төрлийг хэрэглэх нь газар авч байна. Эдгээр хар тамхины төрлүүдийг удаан хэрэглэснээс өөртөө болон үр удамдаа ихээхэн хор хөнөөл учруулна. Тодруулбал, хүүхэд нь өрөөсөн гаргүй, нүдгүй болон тахир дутуу төрөх зэрэг эрсдэлтэй. Ийм төрлийн хэрэглээ газар авснаар эрүүл мэнд, мөнгө санхүүгийн хувьд бусдаас хараат болж ойр дотны хүмүүстээ хор уршиг учруулахаас гадна нийгэмдээ гадуурхагддаг.

-Та энэ салбарт хэдийнээс эхлэн ажиллах болсон бэ?

-Анх хар тамхи хэрэглэгчидтэй ажиллана гэж бодоогүй. Докторын зэрэг хамгаалж байх явцдаа судал­гаа хийж байсан. Учир нь миний судалгааны гол объект нь хар тамхи­ны хор хөнөөлийг судлах явдал байсан юм. Ингээд ажлаа аваад удаагүй байтал хэрэглэгчид хандаж эхэлсэн. Мөн "Глобал Фанд" сангийн ДОХ, Сүрьеэтэй тэмцэх төслийн багийнхан судсаар хар тамхитай тэмцдэг байсан. Тус судалгааны багийнхан "Хар тамхинд донтчихсон бүлэг хүмүүс байна. Та энэ бүлэгтэй ажиллаач" гэсэн санал тавьсан. Дээрээс нь би өөрөө энэ ажилдаа дуртай учраас тэдний саналыг хүлээж авсан. Нэг ч гэсэн хүнийг хар тамхинаас гаргая, нийгмээ эрүүлжүүлье гэсэн зорилгоор энэ ажлаа хийж байна даа. Ер нь манай төвөөр үйлчлүүлж байгаа хүмүүс хар там­хинаас залхаж байна, гармаар байна гэсэн зорилгоор ирдэг. Тэдгээр хүмүүсийн зарим нь хар тамхи­наас гарч чаддаг. Гэсэн ч хэсэг хугацааны дараа эргээд орчихсон гээд манайд ханддаг.
Зарим нь бүр хоёр цагийн сургалт буюу эмчилгээгээ дуустал нь гүйцэд сууж чаддаггүй. Учир нь хар тамхи нь үгүйлэгдээд хөл, гар нь татах, шээс алдах, гүйлгэх, амьсгал нь боогдож ухаан алдах зэрэг тохиолдол гардаг юм. Иймэрхүү тохиолдол цөөнгүй гардаг шүү.

-Танайхаас өөр хар тамхинаас иргэдийг хамгаалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага байдаг уу?

Манайхаас өөр байгууллага байхгүй гэхэд болно. Хар тамхины хэрэглээтэй тэмцдэг цөөн хэдэн мэргэжилтэн бий. Заримаас нь дурдвал Сэтгэцийн эрүүл мэндийн төвийн дарга, доктор, гавьяат эмч Л .Эрдэнэбаяр, тус эмнэлгийн их эмч Ч.Мөнхцэцэг зэрэг хүмүүс байдаг юм. Харин хар тамхины хор уршгаас иргэдийг хамгаалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллага ганцхан манайх л бай­на. Анх энэ чиглэлээр үйл ажилла­гаа явуулдаг хэд хэдэн ТББ-ууд байсан. Гэсэн ч тэд хангалттай санхүүжилтгүй байсан. Энэ ажил өөрөө их эрсдэл дагуулдаг учраас ажлаа үргэлжлүүлэх боломжгүй болсон. Учир нь хар тамхи хэрэглэгчид хэв журмын зөрчил ихээр гаргадаг. Хар тамхинаасаа болоод хоорондоо муудалцах, зодолдох зэрэг. Хар тамхинд донтсон хүмүүс хар тамхи олохын төлөө юу ч хийхээс буцахгүй болчихсон байдаг юм. Мансууруулах бодис нь олдохгүй бол хар тамхитай хүн таарвал түүнийг дээрэмдэх, цаашлаад амь насаНд нь халдах гээд олон сөрөг талтай. Харин манай байгууллага энэ чиглэлээр 14 дэх жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

-Судсаар хар тамхи тарьж хэрэглэдэг хүмүүсийг эмчилдэг гэлээ. Үүнээс болж нас барсан тохиолдол бий юү?

-Хар тамхинаас болж манай улсад арав орчим хүн нас барсан гэсэн тоо бий. Манайд анх нэг эмээ ирж хар тамхины хор тайлах эмчилгээ хийлгэсэн. Тэр эмэгтэй хар тамхинд донтсон байсан учир хар тамхиар мансуурахгүйгээр амьдрах чадваргүй болчихсон байсан. Эцэст нь амьсгалын зам нь боогдож огиулсаар байгаад харамсалтайгаар нас барсан юм. Өөрөөр хэлбэл мансуурч байж л амьсгалын зам нь боогдохоо болино. Ийнхүү өвчин нь хүндэрсэн галзуугийн эмнэлгийн хяналтан дор байж амьдрах шаардлагатай болдог. Хар тамхины донтой хүн бүрэн эдгэнэ гэдэг боломжгүй зүйл. 100 хүн эмчлүүллээ гэхэд ердөө л тав нь гарч чаддаг. Энэ бол архи, тамхинаас хэд дахин илүү хор хөнөөлтэй бодис.

-Эмчлүүлэгчдийн хорыг тайлах сургалтаа хаана явуулдаг вэ?

-Үйлдвэрчний эвлэлийн байранд арваад жил үйл ажиллагаа гаа явуулж байна. Сургалт хийх дөхөөд ирэхээр тус холбооноос сургалт явуулах заал гуйдаг. Үйлчлүүлэгчидтэй уулзах уулзалтаа өөрийнхөө ажлын өрөөндөө хийчихдэг юм. Манай өрөөнд заримдаа хоёр хүн дээд тал нь арван хүн гээд янз бүрээр л үйлчлүүлдэг. Тухайн хэрэглэгчид ихэвчлэн өөрийн найзаа дагуулж ирдэг. Гэхдээ сургалт явуулах байраа хайж олно гэдэг хэцүү. Зарим хүмүүс сургалт явуулах зөвшөөрөл олгодог ч эмчлүүлэгчдийг маань хараад татгалзах нь бий. Хар тамхи хэрэглэдэг хүмүүс ийм байдаг юм уу гээд. Заримдаа сургалт явуулах байраа түрээслэдэг.

-Танайхаар анх хэдэн хүн үйлчлүүлж байсан бэ. Одоогийн байдлаар хэд болов?

-Анх 1999 онд хар тамхи судсаар тарьж хэрэглэдэг, түүндээ донтчихсон нэг хүн манайхаар үйлчлүүлж байсан. 2000 онд гурав, 2001 онд зургаа болж хоёр дахин өссөн. Одоогийн байдлаар манайхаар давхардаагүй тоогоор нийтдээ 110 гаруй хүн үйлчлүүлдэг. Энэ бол зөвхөн судсаар хар тамхи тарьж хэрэглэдэг хүмүүсийн тоо. Үүний цаана нь хар тамхийг сорох, хэлэн доороо тавих зэрэг янз бүрээр хэрэглэдэг хүмүүс олон байдаг. Өнгөрсөн онд манай тєвєєс мансууруулах бодис хэрэглэгчдийн дунд судалгаа явуулсан. Тус судалгаагаар хар тамхины олдоц бага байдаг. Тиймээс тааралдсан мансууруулах бодисыг л хэрэглэчихдэг гэсэн дүн гарсан. Бүр найман төрлийн хар тамхи хэрэглэсэн хүн ч тохиолдож байлаа. Ер нь судсаар хар тамхи тарьж хэрэглэдэг хүмүүс ДОХ-оор өвчлөн нас барах нь элбэг тохиолддог. Одоогоор эдгээр хүмүүсээс ДОХ-ын халдвартай хүн байхгүй байгаа.

-Үйлчлүүлэгчдийн хамгийн залуу, ахмад настай нь?

-Анх манай төвд 25-аас дээш ч юмуу ихэвчлэн нас тогтсон хүмүүс үйлчлүүлдэг байсан. Хамгийн ахмад нь 55 настай хүн байсан юм. Гэтэл сүүлийн үед энэ аюулт үзэгдэл ихээхэн залуужих хандлагатай болоод байгаа. Цөөн хүн амтай манай улсын хувьд залуучууд маань хар тамхинд ихээр донтох нь улсын хэмжээнд анхаарч ажиллах шаардлагатай аюулт үзэгдэл юм.

-Үйлчлүүлэгчдийн дийлэнх нь ямар хүмүүс байдаг вэ?

-Бараг 90 гаруй хувь нь эрэгтэй хүмүүс байдаг.

-Эдгээр хүмүүсээс хамгийн удаан хугацаанд хар тамхи хэрэглэсэн нь?

-Энэ тухайд яг тийм хугацаагаар хэрэглэсэн гэж хэлэх боломжгүй. Нэг удаа хар тамхи хэрэглээд л донтчихсон хүн байдаг. Гэтэл зарим нь их удаан хугацааны турш хэрэглэж байж донтох тохиолдол ч бас бий. Мансууруулах бодис нь тухайн хүний биеийн байдлаас шалтгаалаад хүн бүрт харилцан адилгүй үйлчилгээ үзүүлдэг. Зарим хүмүүс мансуурлын байдлаасаа удаан хугацааны турш гарч чаддаггүй. Бие сайтай хүмүүст эсрэгээрээ, бүр 20 минут болоод л хар тамхиных нь үйлчилгээ гарчихдаг.

-Мансууруулах бодис хэрэглэдэг хүнийг ойр дотных нь хүмүүс хэрхэн хүлээж авах нь тодорхой?

-Мэдээж төрсөн тулсан гэр бүл, найз нөхөд нь эхэндээ тусалдаг. Миний хүүхэд хар тамхи хэрэглээд байна. Одоо яавал дээр вэ зэргээр санаа нь зовсон хүмүүс манайд их ханддаг. Сүүлдээ тухайн хэрэглэгч маань дийлдэхээ болиод ойр дотны хүмүүсээ дарамтлаад эхэлдэг. Мөнгө өг, үгүй бол хар тамхи олж өг гэх зэргээр сүрдүүлдэг гэсэн. Эцэст нь ойр дотны хүмүүс нь тухайн хүндээ анхаарал хандуулахаа больдог.

-Хар тамхины хор хөнөөлтэй тэмцдэгийн хувьд ар гэрийнхэн тань хэрхэн ханддаг бол?

-Ойр дотны хүмүүс маань дуртай байхгүй нь мэдээж. Ямар ч үр дүнгүй зvйлд мөнгө зарцуулдгаа болих хэрэгтэй гээд их зэмлэдэг. Гэхдээ би арван жилийн өмнө нэг компани байгуулж байсан. Энэ хугацаанд нийгэмлэгийнхээ үйл ажиллагаанд шаардлагатай мөнгөө өөрийн компаниас авдаг байсан. Гэтэл компанийн удирдлагууд хар тамхитай тэмцэхийн тулд 13 жилийн хугацаанд нийтдээ 60 сая гаруй төгрөг зарцуулсан байдаг. Цаашид компаниас танд мөнгө олгох боломжгүй гэсэн. Гэтэл Засгийн газраас манай байгууллагад тусалж дэмжсэн нь их ховор. Үйл ажиллагаагаа өргөжүүлье гэхээр төсөв, санхүү хүрэлцдэггүй зэрэг хүндрэлтэй асуудал их байдаг.

-Танайх энэ чиглэлээр зарим гадаадын байгууллагатай хамтарч ажилладаг, зөвлөгөө авдаг байх?

-Оросын хар тамхитай тэмцдэг байгууллагын мэргэжилтнүүдтэй уулзаж туршлага солилцож байсан. Орос мэргэжилтнүүдийн хэлж буйгаар мансууруулах бодис хэрэглэдэг ихэнх хүмүүс найз нөхдөө зөв сонгоогүйгээс болж алддаг. Гол нь найз нөхдөө зөв сонговол энэ аюулаас сэргийлж чадна гэдэг.

-Энэ талаар төрөөс болон буяны байгууллагаас тусламж, дэмжлэг хэр байдаг вэ?

-Төрөөс манай байгууллагад анхаарал тавих нь сул байдаг. Ялангуяа хар тамхитай тэмцэх боловсон хүчин болон эмчлэгч багш нарыг бэлтгэхэд анхаардаггүй. За­римдаа НҮБ болон зарим буяны байгууллагаас сургалт, лекц зохион байгуулдаг. Шаардлагатай тохиолдолд зохих хэмжээний хөрөнгө, санхүүгээр туслалцаа үзүүлдэг. Төр засгаас энэ тал дээр анхаарлаа хандуулахгүй бол манайх шиг цөөхөн хүн амтай улс хар тамхинд идэгдэж дуусах нь. Тиймээс шинэ залуу үе буюу чадварлаг боловсон хүчин бэлтгэх хэрэгтэй байна.

Б.Батбаатар

ЭХ СУРВАЛЖ:НИЙСЛЭЛ ТАЙМС