Түүнийг эрийн цээнд хүрэх үед Орос оронд Зевлөлт засаг тогтож нэг талаас улаантан, нөгөө талаас цагаантан гэсэн улс төрийн хоёр бүлэглэл бий болоод байж. Энэхүу үймээнт цаг үеэр Агынхан хөрөнгө, малаа авч зах хязгаар нутаг руу дайжин амь зугтааж эхэлжээ. Ингээд Орост гарсан дотоодын үймээн самуунаас зугтсан олон буриад айл Монгол оронд ирж дагаар орж суурьшсан байна. Тэдний нэг нь Зоригт гэгч хөвүүн байсан бөгөөд тэрбээр найз Буджавын хамт нутгаасаа оргон зайлж Монголд ирээд эцгийнхээ төрсөн ах Цэдэвийн хүү болж, түүгээр овогложээ. Түүний эцгийн ах Цэдэв нь буриадууд Октябрийн хувьсгалаас оргон зайлж Монголд бөөнөөрөө нүүдэллэн ирэх үед хамт ирсэн юмсанж.

Тэгээд Дорнод аймгийн Түмэндэлгэр сум, одоогийн Сэргэлэн, Баян-Уул сумын нутгаар суурьшин амьдарчээ. Ц.Зоригт Монголд ирж дөрвөн жил гаруй мал маллаад 1929 онд ардын цэрэгт татагдаж Улаанбаатар хотод хуваарилагджээ. Ингээд тэр хуягт тэрэгний хороонд 1930 оны 10-р сар хүртэл алба хааж, шинэ үсэгт шамдан суралцсан байна. Мөн цэргийн улс төр байлдааны .бэлтгэл сургуульд сайн байсан тул тушаал, цол дэвшсээр байж. Ардын цэрэг болуутаа МАХН-ын орлогч гишүүнээр элсч улмаар жинхэнэ гишүүн болжээ. Ц.Зоригт хурц сэргэлэн, ухаалаг зан чанартай, ажилч хичээнгүй нэгэн байж. Тиймдээ ч 1930 оны 10-р сараас Тамсагийн 15 дугаар хороонд пулемётын наводчик, тасгийн дарга, салаан туслахаар ажиллаж эх орныхоо дархан хилийг хамгаалж явжээ. 1932 онд хөдөө орон нутгуудад зэвсэгт бослого гарч, тэдгээрийг цаг алдалгүй дарах тушаалыг Улсын батлан хамгаалах хороо, Засгийн газраас гарган отрядуудыгтомилон явуулахад Ц.Зоригийн бие Цэргийн ерөнхий сургуульд улс төрийн ажилтанаар бэлтгэгдэж байсан тул Цэргийн ерөнхий сургуулийн захирал А.Содномын команданд явж эсэргүү бослого дарах байлдаанд эрэлхэгээр тулалдсан байдаг. Бух цэргийн жанжин энэ гавъяаг нь үнэлээд гар буугаар шагнасан байна. Дараа нь сургуульдаа үргэлжлүүлэн суралцаж 1933 онд сайн дүнтэй төгсчээ.

Байлдааны туршлагатай залуу даргыг Шинжилгээний отряд буюу 1-р хороонд улс төрийн удирдагчаар томилсоноор тэр Ардын армитай хувь заяагаа холбож 1934- 1936 онд Нисэх онгоцны бригадад намын товчооны дарга, Матадын 23-р хороонд намын товчооны дарга, Матадын 8-р дивизийн улс төрийн хэлтсийн намын ажлын байцаагчаар ажиллаж байгаад 1937 онд дивизийн комиссарын өндөр албан тушаалд дэвшжээ. Гэвч ингэж дэвшсэн нь түүний амьдралыг сайнаар гэрэлтүүлэх бус харин ч бүр харанхуй муухай руу түлхсэн байна. Ц.Зоригтын ажил байдлын тодорхойлолтонд "Ц.Зоригт нь хариуцсан нам улс төрийн ажилд идэвхтэй сайн. Түүний одоогийн улс төрийн ажлын мэргэжил боловсролыг үзвээс комиссарын ажилд дэвшин ажиллаж болно хэмээн үзмүй" гэжээ. Зоригтыг Монгол ардын хувьсгалт цэргийн эгнээнд он удаан жил үр бүтээлтэй ажилласаныг нь төр засаг, анги нэгтгэлээс нь өндрөөр үнэлж Нисэх бригад ба Ерөнхий сургуулиас сэлэм үнэ бүхий зүйлээр, Ардын хувьсгалын 15 жилийн ойн медаль, үнэ бүхий зүйлээр тухай бүр шагнаж байлаа. 1936 онд тэр жанжнаас үнэ бүхий зүйлээр шагнагдсан бөгөөд мөн онд "Улс төрийн ахлах удирдагч" алдар цол хүртжээ.

1930 онд МАХН-д гишүүнээр элссэн Ц.Зоригтыг 1933 онд улс орон даяар хоморголон хийсэн намын цэвэрлэгээний шалгалтаар *Идэвх хичээл сайны дзэр сайн байлдагч нөхөр болно" гэж дүгнэжээ. Гэвч хувь заяаны эрхээр амь алдах үед нь намын гишүүнийг нь хэрхсэн тухай баримт олдоогүй учир 1933 оны гишүунээр сэргээх нь зүйтэй гэж Ардын армийн намын комиссоос үзээд нөхөн тогтоожээ. 1938 онд Дорнод дахь цэргийн корпусын хэмжээгээр хувьсгалын эсэргүүчүүд их байна хэмээн яригдаж тусгай группийг Дорнод аймагт томилон ажиллуулсанаар тэндхийн цэргийн корпуст хилс баривчилгаа эрчимжиж олон арван цэргийн дарга, албан хаагчид баривчлагдсаны нэг нь Ц.Зоригт байлаа. Энэ үед Дорнодод ажилласан байцаагч нарын тэмдэглэлд "Бид Баянтүмэн, Тамсаг, Матадын дивиз, хил хязгаарын отрядуудын олон тооны дарга, цэргүүдийг баривчилсан. Эдгээрээс дивиз хороодын томоохон дарга нарыг төв рүү хүргуүлээд, бусдыг нь Дорнодын тусгай хэлтэс дээр байцааж байсан" хэмээжээ. Ц.Зоригтыг ийнхүү баривчлаад Дорнодын тусгай хэлтэст хоёр сар шахам хорьжээ. Харамсалтай нь түүнийг ганцхан удаагийн байцаалтын мэдүүлгээр юу юугүй л ялын төлөвлөгөө үйлдээд хэлмэгдүүлчихэж. Тэр ганцхан удаа өгсөн 1938 оны 8-р сарын 25-ны өдрийн мэдүүлэгтээ "Миний бие 1935 оны 8-р сард 8-р дивизэд Улаанбаатараас ирсэн ерөнхий сургуулийн багш дэд хурандаа Дашнямын ятгалгаар эсэргүү бүлэгт элссэн. Дашням надад хэлэхдээ "Өнөө үед Монгол улсын нам засаг манай буриад ястаныг СССР-ийн хувьсгалаас урвасан цагаантны үлдэгдэл гэж буруутган бүх аппаратаас хөөн цэвэрлэх шийдвэр нууцаар гаргасан. Энэ нь манай буриадуудад туйлаас бэрх байна. Үүнийг эсэргуүцэн тэмцэж буй нөхөд маш олон байгаа. Энэ үед манай улсын бүх цэргийн жанжнаас эхлэн цэргийн удирдах олон дарга цөм хүчирхэг хаант улсын төлөө ажиллаж байна. Иймд чиний бие буриад хүмүүн тул эл тэмцлийн ажилд хүчтэйгээр туслалцах ахул эрх чөлөөгөө бүрнээ олж болно шүү" гэх зэргээр ухуулсанд миний бие зөвшөөрөөд тэдний эсэргүү бүлэгт элссэн" хэмээжээ.

Энэ үед Дорнодод ажиллаж байсан байцаагч нарын тэмдэглэлд "Дарга цэргүүдийг хэрэг хүлээх хүртэл нь унтах нойр, идэх хоол, уух ундгүй жижүүрлэн байцаах буюу халуун пийшингийн дэргэд өндөр хөлтэй нарийхан сандал дээр хөдөлгөхгүй суулган байцаалт явуулдаг байсан. Үүнээс болж байцаагдаж байгаа хүмүүс арга буюу худлаа хэрэг хүлээж мэдүүлэг өгдөг байсан. Бүр хэрэг хүлээхгүй байгаа, хэрэг хүлээх чадваргүй болсон тохиолдолд өмнө өгсөн мэдүүлгийг гуйвуулан зохиож гарын үсэг зуруулдаг байлаа" гэсэн байх жишээтэй. Энэхүү баримтаас үзэхэд тухайн үед хилс хэрэгт баривчлагдсан дарга, цэргүүдийн хувь тавилан Ц.Зоригтынх шиг л эмгэнэлтэйгээр шийдэгдэж байсан бололтой. Ц.Зоригтын "эсэргүү"-г нотлохын тулд Матадын 8-р дивизэд "Гинжин холбоо" нэрээр онцлон боловсрогдсон хүмүүс хэмээн маш олон буриадыг хоморголон баривчилж мэдүүлэг авсан ч тэднийг Зориптой огт нуүрэлдүүлээгүй нь хачирхалтай. Ц.Зоригтыг төрд тэрсэлсэн этгээд гэж буруутгаад онц бүрэн эрхт комиссын 36-р хурлаар Шүүн цэвэрлэх байгууллагын 43, 44, 45 дугаар зүйлийг баримтлан буудан алах ял оногдуулан гүйцэтгэжээ. Ийнхүүжирийн нэгэн буриад хүү, эх оронч комиссар Ц.Зоригт гучин хоёрхон насандаа 1938 онд харамсалтайгаар амиа алджээ. Түүнийг БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн бүгд хурлын 1965 оны 12-р сарын 29-ны 109 тоот тогтоолоор цагаатгасан байна.

НОЦТОЙ МЭДЭЭ

Агийн буриад Цэдэвийн Зоригт СССР-ийн хувьсгалаас урвасан цагаантны үлдэгдэл гэдгээр шийдэгджээ
Tweet
Bolod.mn