найргийн уншлага, лекц, уулзалт" зохион байгуулах гэж байгаа билээ. Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хэл бичгийн ухааны доктор, профессор Чойсүрэнгийн Дагвадорж гуай энэхүү үйл ажиллагаанд оролцож, "20-р зууны Монголын уран зохиол, түүх, зам, чиг хандлага" сэдвээр лекц унших юм. Ингээд түүний Өнөөдөр сонинд өгч байсан нэгэн ярилцлагыг толилуулж байна.

ДМ онлайн.

“Будантай юу буурал хорвоодоо

Бүүвэйлж өсгөсөн ээж минь дээ хө

Буруу юу, зөв хоёрыг ээ

Ухааруулж өсгөсөн ээж минь дээ хө”

ийм үгтэй “Ээж минь дээ” дууг 1989 онд дуучин С.Цэрэнчимэд дуулж олны хүртээл болгосон. Аялгууг нь дуучин өөрөө зохиосон бол, шүлгийг нь соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хэл бичгийн ухааны доктор, профессор Ч.Дагвадорж бичжээ. Хүүгээ сургуульд явахад нь “Миний хүү олны хүүхэдтэй эвтэй яваарай” гэж арван хавар үдсэн ээжийгээ дурсан байж, хотгойдын гэгэлгэн дуу шигээ сайхан дуу бүтээхсэн гэж зорьж энэ шүлгийг тэрлэсэн гэдэг.

Хожим нь төвд, унгар, хятад хэлнээ орчуулж, өдийг хүртэл монголчуудын зүрх сэтгэлд эгшиглэж яваа “Ээж минь дээ” дууны “аав” Ч.Дагвадорж гуайтай ярилцлаа. Тэрбээр өнөөдөр “Далайн цэнхэр аялгуу” дуун цэнгүүнээ Тусгаар тогтнолын ордонд хийж байгаа билээ.

-“Ээж минь дээ” дууг С.Цэрэнчимэд агснаас гадна өөр хэн дуулж байсан билээ?

-Өвөрмонголын дуучин Тэнгэр, Дэдмаа болон ДБЭТ-ын “Классик жем” хамтлагийнхан дуулж байсан. Бас монгол судлаач унгар хүн дуулж байгаа тухайгаа хэлсэн. Одоо бол А.Мөнхбат дуулж байна даа.

-Та энэ дууны шүлгийг бичихдээ хэдэн настай байсан бэ?

-Би 1942 онд төрсөн. 1988 онд энэ шүлгийг бичиж, 1989 онд дуу болгосон.

-Хүн ээжийнхээ хайрыг хэзээ илүү их мэдэрдэг юм бол оо. Дэргэд байхад нь түшиг тулгуур, хайр энэр лийг нь ухааралгүй гомдоочихдог хэрнээ хорвоогоос явсан хойно нь үгүйлэн дурсдаг шиг санагддаг.

-Намайг оюутан байхад ээж минь өөд болсон доо, хөөрхий. Ээж минь намайг онцгой хайрлаад байгааг нь мэдсээр байж, залуу байхдаа ухаараагүй юм шиг ээ. Насны онцлог ч юм уу даа. Хүн ер нь ээжийг байхад ачийг нь, аавыг байхад тусыг нь мэддэггүй гэдэг.

-Бас бидний анхны багш нь ээжүүд байдаг.

-Гарцаагүй үнэн. Бичиг үсэг сурсан, сургуульд ор сон гээд бүх зүйлд хөтөлсөн хүн нь ээж. Намайг төрүүлж өсгөөд, оюутан болдог жил арай гэж нуруу нь тэнийж, сэтгэл нь амарсан байх даа. Миний ээж бичиг үсэг бүү хэл мөнгөний тоо ч мэддэггүй байсан юм. Хонь тойглон дуулдаг уянгалаг дуу нь одоо ч чихэнд дуулддаг. Ээжийн дуулсан тойгийн дуу шиг сайхныг ахиж сонсоогүй юм байна. Би хотгойд хүн. Хотгойдын гэгэлгэн дуу ямар уянгалаг гээч. Энэ хоёр дуу л намайг дууны урлагт дурлуулсан даа.

-Гэгэлгэн дуу гэж ямар дуу байдаг юм бэ?

- Хотгойдууд дуундаа дотоод сэтгэлээ уусган шин гээж, уянгалуулан дуулдаг. “Хартай сарлаг” гэхчлэн баруун аймгийн дуунууд хадан дунд цуурайтаж байгаа юм шиг тас, тас хийж сонсогддог. Дархад дуу ч ижил. Хөвсгөл аймгийн 10-аад сумыг дамжин урсдаг, Дархадын улаан тайгаас эхтэй Дэлгэр мөрөн гэж бий. Тэр мөрний наана, цаана нь хотгойдууд амьдран суудаг юм. Тийм болоод ч тэр үү дөлгөөн мөрөнгийнхөө урсгал шиг аялгуулан дуулдаг онцлогтой. Хотгойдын гэгэлгэн дуу маш олон нугалаатай. “Дэлтэй цэнхэр” дууг сайн дуучин бол 17 нугалаа гарган дуулдаг гэж байгаа. Тиймээс хүний баярласан, гунисан сэтгэлийг тэр чигээр нь илэрхийлдэг онцлогтой.

-Та ч гэсэн Дэлгэр мөрний хөвөөнд өссөн үү?

-Тийм ээ. Миний төрсөн дэнж Дэлгэр мөрнийх, угаасан ус минь Дэлгэр мөрнийх, амьсгалсан агаар ч тэр нутгийнх. Уг нь би аймгийн төвөөс 70-аад км-ийн зайтай байдаг Арбулаг сумын хүн.

-Хотод хэдэн настайдаа ирсэн бэ?

-18 нас хүрээд л хотод сургуульд ирсэн. Гэхдээ нутаг минь сэтгэлээс мөнхийн уяатай байдаг. Холхон явбал нутгаа жигтэйхэн их санана. Тийм болохоор нь Дэлгэр мөрнийхөө чулуугаар хөөрөг хийлгэчихээд, хүмүүстэй тамхилж явдаг юм.

-Тамхилах бүртээ нутгаа дурсаж, тэр чинээгээр нутгийн уул, ус нь харж явдаг байх нь.

-Хүмүүс Отгонтэнгэр, Алтай таван богдын Хүйтний оргил гээд л өндөр оргилууд, том нуур, голыг нэрлэж ярих дуртай байдаг. Гэтэл түүнээс илүүтэй ээжийгээ дагаад аргал түүж явсан нутгийн намхан бор толгод, цагаан дэрстэй, хужир шүүтэй хөндийгөөс нутаг чинь эхэлдэг юм шүү дээ. Тэр намхан толгодыг давсны хүчинд, ээж, аавынхаа сургаалыг сонссоны дүнд л өөр өөрийнхөө хүссэн оргилд гардаг юм.

-Хонь тойглохыг сонсож дууны урлагт дурлаад хожим нь утга зохиолын судлал шүүмжлэл рүү орсон гэсэн. Яруу найргаас нэлээд удаан хөндийрсөн юм аа даа.

-15 настайгаа анхны шүлгээ бичиж, сургууль төгсөхдөө дэвтэр дүүрэн шүлэгтэй болоод байсан. Их сургуульд ороод эрдэмтэн багш, зохиолч Санжмятавын Гаадамба гэж хүнийг дагаж, эрдэм ухааныг нь бишрээд судалгаа, шинжилгээний ажил руу татагдсан. Га багшийн гараас гараад Зохиолчдын хорооны Шүүмж судлалын хэлтэсний Ц.Мөнхийн гарт очсон. Энэ хүн бидний үеийн 17-18 залуу судлаачийг “өсгөж бойжуулсан” ачтан. 20 гаруй настайдаа “Би дахиж шүлэг бичихгүй” гээд дэвтэр дүүрэн шүлэг дээрээ гарын үсэг зураад үеийнхээ нөхөрт бэлэглэж байсан. Түүнээс хойш 23 жил судлал шүүмжлэлийн чиглэлээр дагнан ажилласан. Мэдээж дэвтрээ найздаа өгсөн ч маргаашаас нь эхлээд л шүлгээ бичсэн байгаа юм. Хожим нь 40 нас гарсан хойноо сэтгэлд ямар нэгэн зүйл үгүйлэгдээд байгааг мэдэрч “Би чинь яруу найргаар бас хэлэх гэсэн зүйлээ бичих ёстой юм байна” гэж ухаарсан.

-Одоо та хүнд ямар мэдрэмж төрүүлэхийн тулд бүтээлээ туурвидаг вэ?

-Хүнд жаахан ч гэсэн ухаарал өгөхсөн л гэж бодох юм.

-Үеийн нөхөртөө дэвтэр дүүрэн шүлгээ өгчихөөд хармын сэтгэл төрсөн үү?

-Үгүй ээ. Тэр үед чинь хүнтэй нөхөрлөсөн шиг нөхөрлөдөг байж. Хөөрхий, би өөрөө их алдартай шүүмжлэгч л болно гэж бодсон байна шүү дээ.

-Тэр нөхөртэйгээ олон жил үерхсэн үү?

-Цэргийн яруу найрагч О.Нэргүй гэж сайхан авьяастай хүн байлаа. Би цэргийн найзууд, тэр минь эрт бурхан болсон.

-Хүн ер нь яаж амьдрах учиртай юм бол оо?

-Ээж минь намайг бага, дунд, их сургуульд үдэхдээ онц сураарай гэж захидаггүй “Хүний хүүхэдтэй эвтэй яваарай” гэж хэлдэг байсан юм. Би аливаа зүйлийн үнэн голтойг барьж, чин сэтгэлээсээ хандаж явахыг эрхэмлэж ирсэн. Сэтгэл ариун бол хүн үнэний мөрийг дагадаг. Тийм болохоор би ухаарал, сэхээрэл өгөх зүйл бичихсэн гэж боддог юм.

-Танд дэггүйтэж амьдарч байсан дурсамж бараг байдаггүй байх аа.

-Би ер нь нэг их дэвэрч яваагүй. Бүрэг талдаа л байсан даа. Гэхдээ залуу насанд мөн ч их цаг хугацааг дэмий үрж дээ гэж бодох юм. Судалгааны ажил хийж эрдмийн зэрэг хамгаалахын тулд аспирантурт сурсан. Гэхдээ түүнээс ч илүүг хийх боломжтой байж. Нас ахихаар бичих, хэлэх туршлага их болдог ч биеийн чадал нь түүнийгээ гүйцэхгүй юм.

-Завгүй байхын сайхан нь...

-Завгүй хүн олон муу зуршлаас өөрийгөө хамгаалж чадна. Их завтай явбал хүн өөрийнхөө амьдралд шаардлагагүй зүйл рүү хальтирч орох гээд байдаг талтай. Миний найз эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатар залуу насандаа амьдралын хүнд даватай тулж байсан. Түүнийгээ давахын тулд судалгааны шинэ сэдэв олоод, би энэ номыг л бичих ёстой гэж махран ажилласан. Тэгээд л Хүрлээ минь “Давшгүй гуниг тохиолдвол өөр ямар нэгэн зүйлээр өөрийгөө завгүй байлгаарай” гэж захьдаг байсан юм.

-Монголын орчин үеийн уран зохиолыг та хэрхэн дүгнэх вэ?

-Уран зохиолын шүүмжийг би яруу тайлбар гэж нэрлэмээр санагддаг юм. Миний багш С.Гаадамба “Зохиол чинь утгатай байдаг юм. Гэхдээ уран утгатай байдаг юм” гэж ярьдаг байсан. Уран утгатай бичсэн зохиолыг тайлбарлаж, үнэлэлт өгч байгаа нь ч яруу байх ёстой. Түүнээс биш болхи, долхи модон хэлээр зохиолын үйл явдлыг тайлбарлавал хүнд хүрэхгүй. Манай уран сайхны яруу тайлбарт тэр нь дутагдаж байгаа. Бидний үеийнхнийг зохиолчдын бүтээлийг бараан талаас нь өө эрж шүүмжилж байсан гэж зэмлэдэг. Үнэний хувь бий. Гэхдээ зохиолчийг зөв замд ороосой гэсэндээ хэлж явсан. Алдсан байхыг үгүйсгэхгүй л дээ. Бүхэлдээ ч алдаа байгаагүй. Харин одоо бол сонины нүүр дүүрэн гарсан зохиолын үнэлэлт, дүгнэлт нь дан цагаан магтаал байх юм. Хүний тархи магтаалд эргэдэг. Болохгүй байна шүү гэж хэлүүлж байгаа хүн санамж аваад засаад явдаг. Зузаан ном харчихаад л “Энэ зуунд байхгүй зохиол бичжээ” гээд байж болохгүй ээ. Хуучнаар шүүмж, утга зохиолын тайлбар гэж байсан өнөөд яруу тайлбар гэж нэрлэдэг болох энэ зүйл одоо үгүйлэгдэж байна. Төрөөс анхаарах хэрэгтэй л дээ.

-Таны гэр бүлийн хүнийг хэн гэдэг вэ?

-Бид хоёр 18-19 наснаасаа ижилдээд 50 гаруй жил ханилж байна. Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын уугуул Б.Чулуун гэж хотгойд бүсгүй миний хань. Таван хүүхдийн эцэг эх, 20 шахам хүүхдийн эмээ, өвөө болон амьдарч байна.

-Ханьдаа зориулсан бүтээл хэр олон байдаг вэ?

-Бий. Анхны “Далийн цэцэг” номдоо оруулсан “Дөлгөөн дэлгэр мөрөн” шүлгийг ханьдаа зориулан идэр насандаа бичиж байлаа.

Дөлгөөн Дэлгэр мөрөн минь

Торгоны хээ шиг артай

Дөлгөөхөн ханьтайгаа учирсан

Энэхэн хорвоод жаргалтай...

гэж бичсэн байгаа. Мөн “Бор торгоны хээ” шүлэгт минь Төрийн шагналт, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Бадарч гуай аялгуу хийсэн. Энэ тоглолтод минь “Бор торгоны хээ” дууг Даваахүү дуулна. “Босоо хээтэй торго” гэж өөр нэг дуу ч бий.

Энэ жил 70 насных нь ой тохиож байгаа Ч.Дагвадорж гуай өнөөдөр Тусгаар тогтнолын ордонд “Далайн цэнхэр аялгуу” тоглолтоо хийх бол нөгөөдөр түүний бүтээлийн тухай “Утга зохиолын он жилүүд” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал болох юм билээ.