аймгийн Ёст Бэйсийн хошуунд нэн ядуу амьдратгай олон зуун айлын нэг нь Төгөөгийн Дамдингийнх байжээ. Т.Дамдин гэргий Шүхэрийн Ханджавын хамт гэр орноо ачиж, хүү Дэндэв, Ранжин нарыгаа дагуулан Манж эздийн татвар гувчуур, ноёд, түшмэдийн дарлал дарамтаас дайжиж 1890 онд Нийслэд хүрээнд бултаж иржээ.

Тэднийх олон хүүхэдтэй, ховор хомс амьдралтай байв. Хүрээнд ирсэн хойно нь 1893 онд бага хүү Сүхбаатар төрж бас 2 охинтой болжээ. Сүх хүү 16 нас хүртэл эцэг эхдээ туслан зах зээлээс ачаа үүрч айлд хүргах, мод хөрөөдөх, ус зөөх зэргээр хар бор ажил хийж аав, ээж, ах, дүү нартаа тус нэмэр болж явжээ. Т.Дамдин ахуй амьдрал ядуу дутуу ч эх бичгээ уншдаг, нийгмийн байдлыг гадарладаг, алсын бодолтой эр байсан учир үрийнхээ ирээдүйг харж Сүхийг 14 настайд нь Жамъян Гүнд шавь оруулж монгол бичиг заалгажээ.

Сүх 16 наснаас Хүрээ-Хиагтын хооронд морин өртөөний бүл буюу улаачаар жийгүүлж бие чийрэгжин, ухаан тэлж явав.1912 онд хаант Монгол улсын цэрэгт татагдан Хужирбуланд цэргийн aлбa хаасан үед чанд сахилгатай, тэр үеийнхээ цэргийн эрдэм, бодовсролд хичээнгүй сурч хүмүүжиж байсан учир салаа, сумангийн даргаар дэвшиж өөрөө цэргийн эрдэмд сайн суралцахын хамт дайчин нөхдөө үлгэрлэн сургасан хэмээн үнэлэгдэж анд нөхөд, ахмад дарга нартаа тоогдон нэр хүнд нь өссөн учир 1913 онд 5-р зэрэг, 1915 онд 4-р зэрэг нэмж шагнуулжээ.

1915-1917 онд зүүн хязгаарыг хамгаалж, Хятадын хар цэрэгтэй гарамгай байлдаж гавьяа байгуулсан учир 1918 онд 3-р зэргээр, 1919 онд Хэвлэх үйлдвэрт үсэг өрөгчөөр ажиллахдаа хууль, шаштар хэвлэхэд онц идэвх гаргасан хэмээн дэд зэргээр, 1921 онд ЗОУ-ын улаан тугийн одонгоор, 1922 онд Ардын засгийн газраас Зоригт баатар цолоор шагнажээ.

Энэ завсар 1918 онд Хүрээний хувьсгалт нууц бүлгэм байгуулалцсан бөгөөд дэлгэр Монгол орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө алд бие, алтан амиа зориулан чин үнэнчээр зүтгэхээр шийдсэн эрэлхэг зоригтнуудын нэг Д.Сүхбаатар мөн билээ. Цагаан дээлт Дамдингийн хүү Сүх 1919-1921 онд Монголын эх орончдын хамт улс орноо харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилготой МАН, Ардын засаг, төр, Ардын цэргийн эрхийг босгож байгуулах их хэрэгт идэвхтэй, бүр зонхилох үүрэгтэй оролцож, тэдгээр зоригт эх орончдын тэмцлийг удирдан дагуулах түвшинд үнэлэгдэж, тэр үеийн цэргийн эрдэм, эр зориг, тууштай чанар нь бусдаас товойн тодорсон байдаг.

Ялангуяа тэрхүү түүхэн хүнд үед Монгол оронд тулгамдсан бэрх хэцүү зорилт бол сайхан Эх оронд минь газар сайгүй холхиж дээрэм тонуул хийж, мал сүргийг булааж, чоно мэт гударч байсан харийн дайсан-Хятадын хар цэрэг, Оросын цагаатнуудыг хөөн гаргаж, улмаар Монгол орноо тусгаар, биеэ даан оршин хөгжиж, ард олондоо эх чөлөө олгох гол зорилт байв.Ийм зорилго , тийм их үйлсийг яаж биелүүлэх ю? Ямар хүчээр хэрхэн шийдэх вэ? гэсэн асуулт, зорилт журмын нөхдийн өмнө тулгарсан.
Үүнд:

1.   Үнэнхүү чин үнэнч эх орончдыг шилж олж, хүчийгн эгтгэх

2.Тэдгээр хүн хүчээ зөв удирдан тэргүүлж шилдэг хүмүүсээ тодруулах

3.    Эх орноо харийн дайснаас чөлөөлөх гол хүч үндсэн арга нь зовсон олноо зэвсэгт тэмцэлд босгож нэгдсэн хүч, зохион байгуулаж, эв нэгдлийг олох

4.    Бас Эх орноо дайснаас чөлөөлөхөд өөрийн хүч чадал, сул дорой, мөнгө хөрөнгө, буу зэвсэг хомс, ядуу дорой байсан учир гадаад тусламж, хань нөхөд нэн хэрэгтэй байв. Эх орончид энэ бүхнийг олж шийдэцгээсэн.

Энэхүү хувьсгалт өөрчлөлтийг хийхэд нийгмийн тохиргоо бүрдсэн байжээ.
Үүнд:

1.    Ард түмний амьдрал туйлын хүнд болж, дээр нь харийн дайснууд тарчлааж, түмэн олны тэсвэр барагдсан.

2.    Эх орноо аврах чин зориг, сэтгэлтэй, эрэлхэг хүмүүс хүчээ нэгтгэж, эвлэлдэн нэгдэх, зохион байгуулах нууц уулзалт цуглаан, бүлгэм буй болж нам, хөдөлгөөн үүссэн. Мөн үед, тийм нөхцөлд юуны өмнө цэрэг зэвсэгтэй болж өргөтгөх, тэднийгээ зөв, сайн зохион байгуулах, чадамгай жолоодох, тэргүүлэх аавын хүү тодорсон / төрсөн/ нь Д.Сүхбаатар байв.

Д.Сүхбаатар түүхийн энэ эгзэгтэй хүнд үед шинээр үүссэн Ардын нам, төр, цэргийн хэрэгт тэргүүлэх үүрэгтэй оролцсон учраас түүнийг МАН, Ардын төрийг үүсгэн байгуулагчдын нэг бөгөөд XX зууны Монголын цэрэг армийг үндэслэгч гэж зүй ёсоор дүгнэн өргөмжилдөг билээ. Тийм ч учраас XX зууны Монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, гавьяа, зүтгэлийг олон өнцгөөс судалж, тухайлбал, монголын нийгэмд Ардын төр, Ардын нам, Ардын цэргийн үйл хэрэгт Сүхбаатар ямар хувь нэмэр оруулсныг манай эрдэмтэд, судлаачид, зохиолчид нэлээд гүнзгий судалж, олон ном зохиол туурвисан байдаг.

Д.Сүхбаатар бол "Ясны цэрэг эр хүн", "Үнэнхүү эрэлхэг зоригтой, айхыг мэддэггүй хүн байсан", "Цэргийн эрдэмд өөрөө хичээн шамдахын зэрэгцээ цэрэг эрчүүдийг үлгэрлэн дагуулагч байсан", Хэлсэн үгээ хэзээ ч мартдаггүй хүн", “Тэр баатар зоригтой, элбэрэлт сайн нөхөр байсан" гэх зэргээр хувьсгалын хэрэгт хамт оролцож зүтгэж явсан нөхөд нь бичиж үлдээжээ.

Төгөөгийн Дамдингийн бага хүү. Ардын цэргийн гарамгай Жанжин Сүхбаатар болбоос Монгол орны түүхэн цагийн захиалгаар товойн тодорч, зовсон түмнийхээ үүрүүлсэн даалгаврыг нэр төртэй биелүүлсэн золбоотой ардын хүү, зоригтой төрсөн төрийн зүтгэлтэн мөн ажээ. Д.Сүхбаатар залуу халуун гучхан насныхаа 12 жилийг хаант Монгол улсын цэргээс-Ардын журамт цэргийн Жанжин, Цэргийн яамны сайд хүртал албанд зориулан харийн дайсныг Өлгий нутгаасаа хөөж, Монгол орноо тэгш журамт баян хүчирхэг улс болгох тэмцэлд амь, амьдралаа зориулсан эх оронч, их ачтан болой.

С.Лувсанноров

Эх сурвалж: "Улаанбаатар таймс"