2013-01-15Оюутолгойн сэдвээр дуугарч, олон түмний танил болсон доктор С.Авирмэд
гуайтай манай тусгай сурвалжлагч Э.Үүрцолмон ярилцлаа.
-Оюутолгойн албан ёсны нөөцийн талаар их зөрүүтэй ойлголт байдаг. Ялангуяа, анх Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурахад нөөцийн дүнд өөрчлөлт орсон тухай яриа бий?
-Оюутолгойн яг албан ёсны нөөц гэвэл 45 сая тонн зэс, 1800 тонн алт, 6000 тонн мөнгө. Албан ёсны гэж тодорхойлоод байгаагийн учир гэвэл уг нөөцийн дүнг 2009 оны 7-р сарын 1-нд манай Төрийн эрх бүхий байгууллага болох Эрдэс баялгийн зөвлөл баталгаажуулсан юм. Өөрөөр хэлбэл, үүнийг Монголын эрх бүхий байгууллага хэлэлцээд улсынхаа сан хөмрөгт бүртгэгдсэн нөөц гэж тодотгож болно.
Гэтэл гэрээг батлагсад Техник эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ээ хийхдээ энэ нөөцийн хагасыг хасчихсан. 23 сая тонн зэс, 1000- аад тонн алт ч билүү. Бид тэр тайланг нь үзээд хагас нөөцийг нь аваад, хагасыг нь хаях гэж байна гэж шүүмжилсэн. Гэсэн ч 2009 оны 10 сарын 6-нд Оюутолгойн гэрээнд гарын үсэг зурчихсан шүү дээ. Ордыг яаж ашиглах, ямар эдийн засгийн үр ашигтай байх, ямар хөрөнгө оруулалт гарах зэрэг тийм тооцоогүйгээр 10 сарын 6-нд яаран сандран гарын үсэг зурчихсан.
-ТЭЗҮ-гүйгээр яаран сандран гэрээнд гарын үсэг зурчихсан хэрэг үү?
-Бид санаж байгаа бол тэр өдөр нөгөө Эрс шинэчлэл, Газар шороо гээд л хөдөлгөөнүүд жагсаал цуглаан зохион байгуулсан. С.Баяр тэргүүнтнүүд ордонд ёслол хийсэн, бид нар гадаа энэ гэрээг эсэргүүцсэн жагсаал зохион байгуулсан. Жагсагчид өеөөсөө тодорхой хэд хэдэн зүйлийг л шаардсан. “ТЭЗҮ-гээ хий, ТЭЗҮ- гүйгээр гэрээ байгуулж болохгүй, Монголд юу ноогдох юм бэ, мөн ямар үр ашиг гарах юм бэ гэдэг тооцоогоо хий".
Ердөө л энэ. 10 сарын 6-ны өдрийн Зоригт, С.Баярцогт, Гансүх гурвын гарын үсэг зурдаг гэрээнд чинь энэхүү гэрээ гарын үсэг зурснаас хойш зургаан сарын дараа гэрээ хүчин төгөлдөр болно гэсэн заалт байдаг юм. Яагаад гарын үсэг зурснаасаа хойш гэрээ хүчин төгөлдөр болдоггүй юм бэ гэсэн чинь бэлтгэл ажил хийнэ гэж байгаа юм.
Бэлтгэл ажил нь юу байдаг вэ гэхлээр Монголын татварын байгууллагатай тооцоо хийж дуусгах, техник эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулж дуусгах гэх мэтчилэн арваад төрлийн зүйл гүйцээгүй дутуу байсан. Бидний хувьд бол татварын тооцоо, зардлын тооцоог хийж дуусгах нь их сонирхол татаж байсан. Мөн ТЭЗҮ-г хэрхэн хийх тухай асуудал.
10 сарын 6-нд гарын үсэг зурахад үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалтыг 4.1 тэрбум гэж байсан юм. Ингээд С.Баяр нар УИХ, Засгийн газраараа дээрэлхэж байгаад гарын үсэг зурчихсан. 6 сарын хугацаанд энэ хийгээгүй юмыг гаргуулж авч хэрвээ энэ зүйлүүдээ дуусгаагүй бол гэрээг хүчингүй болгохын төлөөх дараагийн тэмцэлд орсон.
-Тэгээд ТЭЗҮ нь яг хэзээ бэлэн болсон бэ?
-12-р сарын дундуур ТЭЗҮ бэлэн болсон байдаг юм. Тэр ТЭЗҮ бол манай ТЭЗҮ хийдэг шаардлагыг хангахгүй тийм ТЭЗҮ байсан. Хамгийн ноцтой алдаа гэвэл 4.1 тэрбум гэж тодорхойлж байсан хөрөнгө оруулалт чинь 5.1 болоод ороод ирдэг байгаа. Өөрөөр хэлбэл, 3 сарын дараа тэрбумаар л нэмэгдчихэж байна. Тэр хуралдааныг нээлттэй хийсэн.
Бидний шаардлагаар эрдэмтэд ч, иргэний хөдөлгөөнүүд ч оролцож техникийн технологийн эдийн засгийн олон дутагдал алдаа байгааг шүүмжилсэн. Хамгийн сонирхолтой нь тэр ТЭЗҮ-г хэлэлцээгүй буцаасан юм. Гүйцээж хий, дутуу хийсэн байна, тооцоо судалгаа, үндэслэл муутай байна гэсэн шалтгаанаар шүү дээ. Ингээд 3-р сарын сүүл болоод 4-р сарын 6-нд чинь гэрээ хүчин төгөлдөр болох гээд байдаг.
Ингээд гэрээг хүчин төгөлдөр болгохгүйн төлөө тэмцэж эхэлсэн. Энэ тэмцлийг Газар шорооны Болд, Амлалт нэхэх ард түмний холбооны Г.Уянга, Батцогт, Лхагважав, Соёмбо, Эрс шинэчлэл гээд иргэний хөдөлгөөнийхөн талбай дээр өлсгөлөн зарласан. Хуулиа өөрчил, Оюутолгойн гэрээгээ дахиж эргэж хар, дээр нь 7-р сарын 1-ны үйл явдлын учрыг ол.
-Дараагийн ТЭЗҮ-гээр өмнөх дутагдлуудаа зассан байсан уу?
-Ингээд өлсгөлөн зарласан чинь 3-р сарын 25-нд дахиад Оюутолгойн ТЭЗҮ-г авч хэлэлцсэн юм. Гэтэл бидний өмнө хэлсэн хөрөнгө оруулалтыг ихэсгэсэн, нөөцийг дутуу ашигласан, хамгийн гол нь 45 саяын нөөцөөс чинь хагасыг нь аваад хагасыг нь хаячихсан зэрэг өмнөх дутагдлуудаа ерөөсөө засаагүй байсан. Гэтэл улайм цайм 12 сарын ТЭЗҮ- г засваргүйгээр дахин оруулж ирэв.
Тэгээд тэр ТЭЗҮ-г хүчээр баталсан. Тэр үеийн сайд Зоригт- ын даалгавраар батлагдсан. Тэр протоколууд бүгд бий. Ингээд ТЭЗҮ хэлэлцэгдэж батлагдангуут гэрээ хүчин төгөлдөр болчихож байгаа юм. Тэр үеийн өлсгөлөн зарлагчдыг санаж байгаа биз, нэг “Ланд круйзер” талбай дээрх өлсгөлөн зарлагчид руу орж ирснийг... Мөн тэр үед УИХ-аас чинь дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ ирж уулзаж байсан.
Комисс гаргаад өлсгөлөн зарлагчидтай хэлэлцээр хийсэн юм. Түрүүчийн ярилцдаг гурван шаардлагыг авч үзнэ, хэлэлцэнэ гэв. Оюутолгойн гэрээг дахин хянах, ашигт малтмалын хуулийг өөрчлөх, 7-р сарын 1-ний асуудлыг хууль хяналтын байгууллагаар шийдвэрлүүлэх, үнэн мөнийг олох. Эдгээр асуудлыг авч үзнэ гээд өлсгөлөнг зогсоолгосон юм. Монголчууд л болсон хойно манайхан бүх юмыг хурдан мартдаг. Ингээд 2010 оноор Оюутолгойн асуудал цэглэгдсэн юм.
Тэгээд л 2012 оны сонгууль болоод л нөгөө Оуютолгойн гэрээ, Ашигт малтмалын хууль, нөгөө 7- р сарын 1 чинь дахиж яригдана биз дээ. Оюутолгойн нэрээр баахан УИХ-ын гишүүд сонгогдсон. Тэд бүгд л ард түмний өмнө Оюутолгойг өөрчилнө л гэж амлалт өгсөн. Одоогоор УИХ-д Оюутолгойн гэрээ өөрчилье гэсэн 26 гишүүн байна. Тэр дотроос С.Ганбаатар тодорч гарч байгаа юм. Ийм л үйл явдал боллоо.
-Оюутолгой анх хэзээ нээгдэв, түүхэн үүднээс тайлбарлавал? Бид Оюутолгой гэж яриад байхаас тэр бүр цаад учрыг нь мэддэггүй шүү дээ.
-1950-иод оны дундуур Орос, Монголын геологичид анх орос хэл дээр гаргасан тайлан дээрээ Оюутолгойг зэс бүхий эрдэсжсэн талбай байна гэж тодорхойлсон байдаг юм. Бүр үүнээс өмнө монголчууд өөрөө нээчихсэн гэж хэлж болно. Оюутолгой гэдэг үг нь өөрөө үүнийг нотолчихно. Оюу гэдэг бол зэс бүхий эрдэнэ шүү дээ, өөрөөр хэлбэл монгол эмэгтэйчүүдийн чихэндээ зүүдэг эрдэнийг оюу гэж нэрлэдэг.
Монголчууд эртнээс зэс бүхий толгой байна гэдгийг нээж олоод тэгж нэрлэж байжээ. Оюутолгойг хэн нээсэн бэ гэвэл монголын малчин ардууд урьтаад нээчихсэн гэсэн үг. Хэн гэж малчин ард нээсэн гэдэг нь харамсалтай нь тодорхой биш, харин албан ёсоор тайлан бичсэн хүмүүс нь бол оросууд. Дараа нь 1980-аад оны дундуур тухайн үед Геологи, эрдэс баялгийн хүрээлэн гэж байсан.
Тэнд сэдэвт судалгааны ажил хийж байсан хүмүүс Оюутолгойг зэс порфирийн орд гэж тодорхойлсон байдаг юм. Манай Эрдэнэт болон Чилийн тэр том ордууд бол бүгд зэс форферийн ордууд юм. Оюутолгойг зэс-порфирийн орд гэдгийг анх Монголын эрдэмтэд л анх хэлсэн.
-ВНР Оюутолгойг орхиод гарчихсан шалтгааныг дахин сонирхуулж сөхвөл?
-1994 оны үед ашигт малтмалын тухай хууль гарч манайх ашигт малтмалаа нээлттэй ашиглаж эхлэв. Тэрний дагуу “ВНР” компани Монголын дийлэнхи зэсийн орд бүхий талбайнуудыг лицензээр авсан байдаг юм. Монголын нэртэй геологичид, тэр дотроо Гарамжав, Жамсрандорж, Санждорж зэрэг геологичдыг хөлсөлж ажиллуулаад Оюутолгой дээр тусгайлан судалгаа хийж эхэлсэн.
Тэгээд түүх нь их сонин л доо. 2000 оны үед байх аа, зөвхөн тэр Оюутолгой гэсэн монголчуудын нээсэн тэр хэсэг дээр өрөмдлөг явуулсны эцэст энэ бол хэтийн төлөв багатай юм байна гэсэн дүгнэлт хийчихээд, төд удалгүй мөнгө нь ч дууссан гэж ярьдаг юм.
-Тэгээд хэдийдээ Айвенхоу Майнзын мэдэлд Оюутолгой шилжчихэв ээ?
-Хамгийн сүүлд ВНР Фрийдландаас 200 мянган доллар гуйсан гэж ярьцгаадаг юм билээ. Тэгээд эцэст нь энд нэг өрөмдөөдөхье гээд гүний өрөм тавьсан чинь маш их зузаан, бараг хэдэн зуун метр тийм зэсийн хүдрийн биетийг олсон. Тэгээд зэс- полфирийн орд гүндээ байна гэдэг нь илрээд 2000 оноос мөнгө хаяж эхэлсэн. Ийнхүү маш их зардал хаясны үр дүнд дэлхийн хэмжээний том орд юм байна гэдэг нь 2002, 2003 оны үед ойлгомжтой болсон.
Ингээд Нью-Йорк, Торонтогийн бирж дээр хувьцаа гаргаад л хувьцаа эзэшмигчдийн санхүүжилтээр энэ том ордыг босгосон. Тэр үеэс эхлээд л хувьцаагаар хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийднэ гэдэг яваандаа Монголын өмч гадаадынхны өмч болох ийм нөхцөл бүрдсэн. Үүнийг бид мэддэггүй байж. Одоо 7 тэрбумын хөрөнгө оруулчихсан гээд яриад байгаа.
Миний бодлоор тэр мөнгөний ихэнхи нь гадаадын хувьцаа эзэмшигчдийн хувьцаагаар бүтсэн. Бараг 200 мянган хувьцаа эзэмшигч байгаа, өөрөөр хэлбэл гадаадын Оюутолгой 200 гаруй мянган хүний өмч болчихжээ. Тэр тусмаа 66 хувь буюу дийлэнх нь байгаа учраас. Уг нь монголчууд тэнд нь ороод л хувьцааг нь аваад явах ёстой байж.
-Хайгуул хэр сайн хийгдсэн бэ? Ер нь эрсдэлтэй юу?
-Хайгуулын ажилд 700 мянган тууш метр өрөмдлөг хийсэн юм. 700 км өрөмдлөг хийсэн гэсэн үг. Бараг 2000-аад цооног өрөмдсөн гэдэг юм билээ. Тэдгээрийн нийт урт нь 700 мянга болж байгаа юм. Тэхээр хайгуулыг маш сайн хийсэн. Үндсэндээ эрсдэл байхгүй гэдэг дүгнэлт гардаг юм.
Саяын мэтгэлцээнээр С.Баярцогт Оюутолгойг эрсдэлтэй гээд байсан шүү дээ. 45 сая тонн зэс, 1800 тонн алт бол эрсдэлгүй бэлэн байгаа. 250 км уурхай гэдэг нь 1400 метрийн гүн уурхайг авахад доогуур нь баахан гүний уурхай ухна. Тэрний нийт урт нь 250 км болох юм.
-Миний хувьд, алдагдалтай , алт, зэснээс гадна асар их ус хэрэглэх гэж байгаа нь харамсал төрүүлж байна. Та усны талаар юу бодож байна вэ?
-Усны хувьд Гүний хоолой, Галбын говь гэж Оюутолгойгоос 40-60 кмын зайд газар доогуур хэдэн арван км үргэлжилсэн 200- 300-аад метрийн гүнд гүний усны нөөц олдсон. Тэрийг зүйрлэж хэлэх юм бол газар доорх Буйр нуур, Увс нууртай зүйрлэж болох юм. Энэ бол Монголын хуурай уур амьсгалтай, говийн нөхцлийн хувьд үнэлж баршгүй нөөц.
Даанч энэ нөөцийг харамсалтай нь С.Баярын засгийн газрын үед Айвенхоуд хувьчилчихсан. 2009 оны 10 сарын 6-нд Оюутолгойн гэрээг батлахын өмнөхөн өмнө гар үсэг зурах бэлтгэл ажил гэгчийг хийсэн. Энэ нь юу вэ гэвэл 2009 оны 8 сарын 16-нд УИХ-ын ээлжит бус чуулган зарлаад хоёр удаа нүгэлтэй том шийдвэр гаргасан. Тэр нь юу вэ гэвэл Оюутолгойн Гүний хоолой, Галбын усыг Айвенхоу Майнз компанийн эзэмшилд өгчихсөн гэсэн үг.
Ийм заалт Усны тухай хуульд хүртэл байгаагүй. Тэрийг өөрчилж байж хайгуул хийсэн компани усны ордыг эзэмших эрхтэй гэсэн шийдвэрийг гаргачихсан. Хоёр дахь том нүгэл нь гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвартай холбоотой асуудал. Дэлхийн зах зээл дээр үнэ өсөөд л байх юм бол өсөж байгаа үнээс 68 хувийн татвар авах. Энэ нь Монголын эдийн засагт маш их нэмэр болсон.
Үүнийг уул уурхайн ассоциацын Алагаа их хараадаг. Бид эрдэнэтээс 68 хувийн татвараар маш их ашиг олдог байсан. Үүнийг Айвенхоуд зориулж хүчингүй болгосон. Баярын засгийн газрын том нүгэл бол энэ.
-Ингэхэд Оюутолгой хэр том орд юм бэ? Та бусад ордуудтай харьцуулж жишиж болох уу? Оюутолгойн 45 сая тонн зэс, 1800 тонн алтнаас хавьгүй илүү их нөөц байгаа юм биш үү?
-Эрдэнэт 7 сая тонн зэсийн нөөцтэй. Оюутолгой 45 сая тонн. Тэгэхээр Оюутолгой Эрдэнэтээс 6 дахин том байгаа биз. Дээрээс нь Оюутолгой 1800 тонн алтний нөөцтэй. Бороо 40 тонн. Тэхээр Оюутолгойн Бороогоос 50 дахин их гэсэн үг. Асгат 3000 тонн мөнгөтэй. Асгатаас хоёроос гурав дахин их Оюутолгой бол Монголын хамгийн том ордуудыг нийлүүлснээс том орд юм шүү дээ.
-ТЭЗҮ-гээр энэ их нөөцииг хэчнээн жилд ашиглаж дуусах вэ?
-45 сая тонн зэс Оюутолгойд бий гэж түрүүн хэлсэн. Эрдэнэт жилдээ 120 мянган тонн зэс гаргадаг. Тэгэхээр Эрдэнэтийн хүч чадлаар ашиглавал 400 гаруй жилийн нөөц байгаа. Эрдэнэтийг хоёр дахин ихэсгэвэл 220 гаруй жил. Эрдэнэтийн хүч чадлыг 3 дахин ихэсгэвэл 100 гаруй жил. Гэтэл цаадуул чинь 27 жилийн дотор ухах тооцоо хийсэн.
Эд нар жилд 300-аас 850 мянган тонн зэс гаргахаар тооцоолж байгаа. Энэ бол гучаадхан жилийн тооцоо. 7 жилийн дараа хамгийн өндөр хүчин чадал гарч ирнэ. Ингээд 24 жилийн дотор маш өндөр хүчин чадлаар ажиллана. Сүүлдээ нь буураад явчихна. Гэрээ бол 30 жилээр хийгдсэн. 30 жилийн 15-д нь өндөр хүчин чадлаар ажиллачихаад, хамаг нөөцииг нь дуусгачихна гэсэн үг. Үүнийг С.Баярцогт саяын мэтгэлцээнээр юу ч яриагүй.
-Хөрөнгө оруулалт хөдөлгөөнтэй байгаа нь хөрөнгөтнүүдийн заль мэх үү, аль эсвэл луйвар хийх арга нь уу?
-Жилээс жилд хөрөнгө оруулалт нь өсөөд байгаа юм. 2005 онд үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалт 2.4 тэрбум гэж байсан. Бидний тооцоогоор 2.1 тэрбум гардаг юм. Ил уурхай, Далд уурхай. Ингээд энэ бүгдийг зарцуулах зардал бол 2.4 тэрбум. 2009 оны гэрээ байгуулах үед 4.1 тэрбум болсон. Дөрвөн жилийн дараа 1.7 мянгаар нэмэгдэж байна.
Гурван сарын дараа 5.1 болсон. Гэтэл ноднин 2011 оны сүүлчийн байдлаар 6.1 тэрбум доллар хийчихсэн гэсэн. 2012 оны сүүлчээр 7.1 тэрбум доллар зарцуулчихсан гэж байгаа. Үйлдвэр бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах үед 13 гаруй тэрбум доллар болно. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл анхны хөрөнгө оруулалт 2.4 тэрбум болно гэсэн тоо бодитой. 13.2 гэдэг бол 5 дахин өсчихсэн гэсэн үг.
Үйлдвэрийн хөрөнгө оруулт юу вэ гэхлээр уурхай дээрх техник технологи, баяжуулах үйлдвэр дээрх бутлах тээрэм зэрэг ийм бүдүүн баараг тоног төхөөрөмж, мөн гүнийн уурхайн бэхэлгээ, дээгүүр доогуур бэхэлгээг үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалт гэж байгаа юм. Тэгэхээр 7 жилийн дараа 5-6 дахин өсөх үү гэдгийг бодоод үз. Дэлхийн үнийн индексийн өсөлт жилд 5-8 хувь байдаг.
Өөрөөр хэлбэл 100 долларын үнэтэй байсан төхөөрөмж үсрээд л 108 доллар болно. Гэтэл эд нар жилд хоёр дахин өсгөөд байгаа. Яагаад монголчууд ашиг хүртэхгүй вэ гэдэг эндээс гарч ирж байгаа юм.
-Ашиг олох биш Оюутолгойгоос болж монголчууд өрөнд орох болж байна уу?
-Энэ бүгдийг бид хүүгээр авч байгаа. 20, 30 жилийн дараа бид насаараа өртэй үлдэнэ, юун ашиг хүртэх.
-Оюутолгойн луйврын гэрээ хийсэн Монголын дарга нар том авлига авсан уу?
-Тэд нар хувь болон хувьцаа эзэмшдэг байх. Бэлэн сая сая доллар өгнө гэдэг бол юу л бол. Эд нар тэгэж бэлэн мөнгө гаргадаг улсууд биш.
-Хүн бүхэн шуналтай. Шунал дээр нь тоголно гэж яриад байгаа юм. Тэгэхээр ямар ч болсон шуналыг нь хөдөлгөх зүйл хийсэн л байж таараа.
-Эд лав хувьцаа эзэмшдэг л гэж би таамаглаад байгаа юм.
-Та нар яагаад алт, зэсээс үнэтэй ховор металлын тухай ярихгүй байгаа юм бэ? Эрдэнэтийн шороон дотор ч асар их үнэт газрын ховор элемент гарч байгаа биш үү? Түүнийхээ тооцоог хэзээ ч хийхгүй байгаа шүү дээ? Энэ бол Монгол Улсын хувьд асар том алдагдал, эдний хувьд цэвэр ашиг, асар том луйвар дээрэм.
-Молибден байна, мөнгө байна, Зэс, алт мөнгө дээр хийсэн.
-Оюутолгойн гэрээг хийхгүй бол монголчууд өдөр бүр нэг сая доллар салхинд хийсгэх болно гэж Баабар бичээд байсан шүү дээ.
-Баабар Оюутолгойг ашигласнаар өдөрт сая долларын ашиг олно гэж хэлж байсан. Энэ бол миний бодлоор Баабарын цаанаасаа авсан даалгавар байх. Тэднийхээ зааж өгсөнөөр энэ үгийг хэлээд байсан. Нэг сая доллар гэдэг бол асар их мөнгө шүү дээ. Гэхдээ би тооцоо хийж үзсэн, жилд 1 тэрбум долларын ашиг олохгүй юм бол Оюутолгойг ашиглах хэрэггүй гэж би бүр 2006 онд хэлсэн.
Тэрийгээ дахин давтан зарлаагүй юм. Саянаас дахин энэ тухай хэлж эхэлж байна. Энэ бол Эрдэнэтээс 2, 3 дахин илүү гэсэн үг л дээ. Энэ бол зүгээр дундаж наад захын тооцоо. Өөрөөр хэлбэл, зэсийн үнээс хамаарна шууд хамаарна. Зэсийн үнэ яаж өсөхөөс шалтгаалаад Монголд орох ашиг хамаарна. Зэсийн үнэ сүүлийн 2, 3 жилийн турш нэг тонн нь 7000-10000 доллар байна.
Одоо зэсийн үнэ өсчихсөн. Одоогийнхоос 2, 3 дахин илүү ашиг олж болно. Тэр нь өөрөө монголчуудын амьдралд хэд дахин биш юмаа гэхэд, хэдэн арван хувиар амьдрал сайжрахад нөлөөлөх тоон үзүүлэлт юм. Гэхдээ энэ 1 тэрбум гэдэг бол Монголын түүхий эдийг л зөөх хүрээнд ярьж байгаа юм. Чи юу гэж гурав дахин өсгөөд байга юм гэж хүмүүс шүүмжилж магадгүй.
Хэрэв зэсийн завод байгуулах юм бол одоогийнхоос хэд дахин их ашиг олж болно шүү дээ. Дээрээс нь кабель, зэс утас хийх юм бол бүр хэд дахин өснө. Цаашлаад компьютер, машины зэс ангийг үйлдвэрлэх юм бол бүр л ашиг олно.
Эх сурвалж: “Хөх Толбо”
.jpg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
.png "Томруулж харах")
