Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохын 2009

оны улсын наадмын өмнө "Малчин түмэн" сэтгүүлд өгсөн нэгэн сонирхолтой ярилцлагыг уншигчиддаа хүргэж байна.

 
-    Та анх хэдэн онд улсад түрүүлсэн билээ? Хоёр Мөнх ид барилдаж байсан үе биз дээ?
-    1978 он. Хоёр Мөнх, Д.Хадбаатар тэргүүтэй тухайн үед босоо явсан аварга, арслангуудыг дараалан орхиж түрүүлж байлаа.

-    Та ер нь хэр аатай бөх байсан бэ?
-    Ааг омог санасных бага байж.

-    Монгол бөхөд 32 шинж байдаг гэдэг. Танд хэд нь байв ?
-    Тэгж ярьдаг. Надад тэднээс эрх биш тал нь байсан байлгүй гэж боддог. Харин манай С.Цэрэн аваргад 31 байсан гэж бөхчүүд, бөх сонирхогчид, судлаачид ярьдаг юм билзэ.

-    Байхгүй нэг нь юу байсан юм бол ?
-   Миний бодоход өвдөгнөөсөө дээш бүх шинж нь бүрдсэн байх.

-    Залуудаа айж бэргэж явсан бөхчүүд чинь гэвэл?
-    Мэдээж хоёр Мөнх тэргүүтэй аварга, арслангууд байлаа. Бас эвгүйхэн барилдаантай заан, начин, аймаг цэргийн цолтой бөхчүүд ч байсан. Санасан зоргоор бүгдийг нь хаяна гэж юу байх билээ. Мөн унана гэж бодох нь ч юу юм.

-    Та түрүүнээс хойш хоёр Мөнх гээд яриад байна. Үнэхээр ч босоо аврагууд байсан. Тэр хоёр аваргыг анх яаж давж байсан чинь сонин байна ?
-    Хоорондоо үлдэж барилдаад нэг нь давж, нөгөө нь унадаг хоёр хүчит аваргыг анх унагаснаа тод санадаг юм. Ер нь тэр барилдаануудыгаа мартна гэж байхгүй. Ж.Мөнхбат аваргыг 1975 онд МБАТ-ний спартакиадын барилдаанд анх давсан. Тэгээд X. Баянмөнх аваргад унаж II байрт шалгарч байв. Тэгэхэд Ж.Хайдав, П.Дагвасүрэн, Д.Түвшин, Д.Долгорсүрэн, Д.Мягмар нарын хүчтэй арслан, заанууд зодоглосон юм. II байрт шалгараад хоёр Мөнхийн дунд зогсож байхад мөн ч сайхан байж билээ.

-    Тэр барилдаанаас танд улсын заан цол өгнө гэж амлачихаад чимээгүй өнгөрсөн гэдэг. Спортын төв ордныг хэдэн өдөр доргиосон сайхан барилдааныг би ч гэсэн үзэж байлаа. Үзэгч олон цол өгөхийг шаардаж байсныг ч бас санаж байна. Яагаад өгөөгүй юм бэ?
-    Би мэддэггүй. Надад хэлээгүй. Харин миний өмнөөс хүмүүс хөөцөлдөж байж дараа нь чимэг нэмүүлсэн юм.

-    Начин цол хүртсэн барилдаанаа сонирхуулахгүй юy ?
-   1972 онд улсын баяр наадамд зургаа давж их шөвөгийн наймд үлдэж начин цол авсан юм. Ердөө гурав давчих юмсан гэж бодож байснаас биш анх зодоглож байгаа хүнд юун улсын цол авах тухай бодол ёстой уулын цаана байсан хэрэг.

-    Тэр тусмаа зургаа давж их шөвөгт үлдэнэ гэдэг сайхан байна?
-    Тэр үед би Зүүнбаянгаас “ Алдар “ нийгэмлэгт ирчихсэн байсан. Цэргийн хүүхэд улсад гурав давбал 15 хоногийн ар гэрийн чөлөөгөөр шагнуулдаг. Гэрээ санасан хүнд тэр нь л чухал байв.

-    Чухам хэн хэнийг давав ?
-    Улсын баяр наадамд гурван удаа дөрөв давж начны даваанд унаад байсан Булган аймгийн арслан Б.Сүхбаатараар тунаж гурав даваад, дөрвийн даваанд мөн л Булган аймгийн бөх тухайн цагт аварга, арслангуудын зүрхэнд "шар ус “ хуруулж явсан Чимидийн Лундаа начинг давсан юм. Тавын даваанд Ч.Бээжин аварга намайг амладаг байна. Аваргын хувьд 1970 оны наадмын түрүүг авсан, ид байсан үе нь л дээ. Тэгээд аваргыг өвдөглүүлээд, зургаагийн даваанд П. Дагвасүрэн арсланг давсан. Долоогийн даваанд Ж. Мөнхбат аваргад унасан даа.

-    Тэгвэл улсын заан цол авсан барилдаанаа яриач ?
-    1977 он юм шүү дээ. Тухайн үед тэмцээн уралдаан болоод бэртэл гэмтлээсээ болж гурван ч жил улсын баяр наадмын барилдаанаас өнжчихөөд байсан үе. Гэхдээ тэр жилийн наадамд заан цол авна гэдэгтээ бүрэн итгэлтэй зодоглосон. Энэ хооронд “онжав" Хадаа маань улсын арслан цол аваад надаас хол тасраад явчихсан байлаа. Гүйцнэ гэдэг амаргүй. Ядаж гэмээнэ хоёр түрүүлж байж түүний өмнө орох болоод байдаг.

-    Та яагаад “онжав“-аа ингэж онцлоод байна вэ ?
-    Учрыг нь хэлье. Хадаа бид хоёр мөнхийн өрсөлдөгч байсан юм. Тэр хавраас би чөлөөт бөхөө түр орхихоор шийдсэн юм л даа. Тэгэхгүй бол улсад барилдаж чадахгүй, яг наадмын үеэр гадагш явуулчих гээд байдаг. “Би явахгүй, төрийнхөө наадамд хүчээ үзнэ" гэж хэлэх эрх байсангүй.

-    Сонин юм ?
-   Үнэнийг хэлэхэд наадмийн үеэр намайг гадагшаа тэмцээн уралдаанд явуулах сонирхолтой хумүүс байлаа шүү дээ. Тэгж барилдаад тавд М.Мөнгөнийг, зургаад Д.Мягмарыг, долоод Хадаатайгаа тунаж даваад, наймд X. Баянмөнх аваргатай мөн л тунаж байлаа. Энэ даваад Ж.Мөнхбат аварга П.Дагвасүрэн арсланг амлажа ваад унасан байв. Би жоохон яараад алдаа гаргачихсан юм. Баянаа аваргатай тогтож барилдсан бол тэр жил түрүүлэх боломж надад байсан.

-    Дараа жил нь та түрүүлээ биз дээ ?
-    Тэгэлгүй яах вэ. Заан цолтой болохоор тавын давааны тунаанаас мултарч ам авах болсон. Гэвч зургаагийн даваанд мөн л тунаж байв. Харин долоогийн давааид Д. Дамдин аварга намайг амлаж тунаанаас гаргасан юм. Гэхдээ “хөгшин хүнд гэнэдэв дээ “ гэж хэлж билээ Тийм хатуу үг чинь барилдахаас дор юм билээ. “Нээрээ ч юу билээ11 гэж бодогдож байсан. Найм, есийн даваанд Баянаа, Мөеө хоёрыг цувуулж даваад төрийн наадамд анхны түрүүгээ авч улсын арслан цол хүртэж явлаа.

-    Ингэхэд та X.Баянмөнх аваргыг анх яаж давснаа яриагүй байна?
-   Заан цолтой байхдаа “Хоршоолол“ нийгэмлэгт НААҮЯ-ны баярт зориулсан бөхийн барилдааны их шөвөгт X.Баянмөнх аварга, Д.Галдандагва начин бид гурав шалгарч үлдсэн юм. Галдандагва начин хийлж Баянаа аварга бид хоёр тунасан. Аваргыг би маш сонин мэхээр унагаж билээ. Сүүлийн үед тэр мэхийг тал хутгаа мэх гэж яриад байгаа юм. Уг нь самбо барилдааны мэх л дээ. Баянаа аварга хувцасаа өмсөж суухдаа “Би сая ан авд яваад ирлээ. Ямар ч бэлтгэлгүй болохоор уначихлаа. Дараагийн барилдаанд бэлтгэлтэй очно. Чи миний гараас хаашаа гарахав дээ “ гэж хэллээ. Би ч юм хэлээгүй. Үүнээс долоо хоногийн дараа ХХҮЯ-ны баярт зориулсан барилдаан боллоо. Хэлснээрээ Баянаа ч ирлээ. Бид хоёр яалт ч үгүй үзүүр түрүүнд үлдэв. Аварга элэг бүсний барьцаа улам шавшруулж шуудагдаад бярдаж хаядаг байв.
Яг тэгээд дайраад ороод ирэхээр нь өмнөөс нь цохио маягийн мэх хийлээ. Ийм хариу мэхийг би олон хоног бэлдсэн юм. Наадмаар хийнэ гэж бодож бэлдэж байсан боловч тэвчээр алдаад хийчихсэн хэрэг. Баянаа аварга алга болчихдог юм. Гэтэл дээшээ хөөрөөд явчихсан байв. Тэгээд газарт далаараа буунгуутаа царай нь хачин болоод өмнөөс өрсөн чигээрээ босоод ирдэг юм байна. Унаж үзээгүй бөх хүн тийм байдаг юм билээ. Тэр жилийнхээ цагаан cap, заал танхимын барилдаанд аваргад би унаагүй дээ. Үндсэндээ бүтэн жил хаясан.

-    Аварга болсон тухайд ?
-   Энд дахиад л Хадаагаа ярих болно. Бид хоёр нэг оны начингууд. Бас нэг тогооноос хоол идэж явсан анд нөхөд. Хоёулаа "Алдар"-ын тамирчид. Би чөлөөтийнх. Хадаа минь самбогийнх. Үндэсний бөхөөр бол бие биенээ хурцалдаг мөнхийн өрсөлдөгчид байв. Үнэндээ нэг хэсэг бид хоёрын барилдааныг харах гэсэн үзэгчид заал танхимдаа багтахгүй болохоор өвлийн хүйтэнд гадаа зогсон цагаан хоолой сонсдог, даарч хөрөхөө мэддэггүй байсан гэдэг. 1979 онд МБАТ-ний зургадугаар спартакиадаар бид хоёрын барилдааныг үзэх гэж Спортын төв ордон мөн л дотор гадаагүй пиг дүүрч билээ. Хэн давсан нь аварга болох байлаа. Бид хоёр оноолт таарч би давж аварга болж цолны эрэмбээр Хадаагийнхаа өмнө гарч мөрөөдлөө биелүүлсэн юм. Би заан, арслан, аварга, даян аварга, дархан аварга гэсэн монгол бөхийн таван өндөр дараалсан цолыг таван жилийн хугацаанд авсан хүн. Монгол бөхийн туүхэнд Д. Дамдин, Ж. Мөнхбат аварга бид гурав энэ амжилтаар бичигдсэн юм.

-    Мэхний хувьд ?
-    Би мэхийг хэзээч нэг хувилбараар хийж байгаагүй. Эхлээд мэхийг өдөөж хийдэг байлаа. Өдөөнд маань бөхчүүд унадаг л байсан. Өөрийгөө давхар, угсраа мэхтэй гэж ойлгодог. Одоогийн залуучууд үеийн минь барилдааныг үзээгүй. Тухайн цагийн барилдааны бичлэг өнөөдрийнх шиг байсан бол залуус маань надаас мөн ч олон шинэ мэх сурах байж гэж боддог. Түрүү үеийн бөхчүүд, үзэгчид намайг уран барилдаантай бөх байсныг зөвшөөрөх болов уу.

-    Одооны бөхчүүдийн талаар юу хэлэх бол ?
-    Ер нь хөдөлгөж байж л уран барилдаан гарна шүү дээ. Гэтэл зууралдаад л, барьц сонгуулахыг хүлээгээд л зогсоод байх болж. Монгол бөх зогсонги байдалд орчихоод байна уу даа гэж бодогдохоор болсон байна. Ингэж бодох шалтгааныг ч бий болголоо. Бөхчүүд маш их таргалж байна. Өөрсдийгөө хэргээр бордож байна. Энэ бол сайн юм биш. Хөдөлгөөнийг боож барьдаг муу талтай. Нөгөө талаар бэлтгэл хийж өгөхгүй юм. Өөрсдөө бол сайн хийж байна гэж боддог байх. Гэвч тийм биш байна.

-   Та улсад дөрвөес илүү түрүүлэх боломж байсан уу ?
-    Бололцоо байсан. Тэмцээнээс бэртэл авсан, аваарь осолд орсон гээд алдсан түрүүнүүд бий.

-   1987 оны наадмын үзүүр түрүүнд Х.Баянмөнх аваргатай үлдээд түүний ам мэхэнд орж унасан гэж бөх сонирхогчид ярьдаг юм билээ. Чухам яасан юм бэ ?
-    Үнэхээр харамссан. Баянаа аварга өрж байхдаа “Чи ид гарч ирж байгаа Бат-Эрдэнийг ийм амархан хаяж байгаа юм чинь над шиг хөгшинийг гарын үзүүрээр л хаяна. Яарч хаях гээд яахав. Түрүүлэх чинь тодорхой юм чинь жаахан тогтоож барилдаарай" гэсэн. “Нээрээ ч тийм дээ“ гэсэн шүү юм бодоод тулаад зогсож байтал гэнэт хүчтэй зайлсан. Би ч суучихсан. Баянаа ч аль хэдийнэ дэвээд явчихсан. Тэгж аравдахиа түрүүлсэн дээ.

-    Тэр жил Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг наймын даваанд яаж амархан хаяв?
-     Бид хоёр их л удаж байж хаялцах байсан. Бүтэн хоёр жил хадгалж байсан тэр мэхээ Бат-Эрдэнэтэй тунахдаа хийсэн юм. Шууд л зүүн хөлөнд чь хонгодож дайраад дор нь давсан.

-     Монгол бөхийн түүхэнд таны тогтоосон амжилтыг сонирхоё?

-    Түрүүнд би нэгийг нь хэлсэн. Аварга цол хүртсэнээсээ хойш дор даваанд унаж явсангүй. 41 нас хүртэлх хугацаанд хоёр удаа л зургаа давж их шөвгийн наймд үлдсэн байдаг. Бусад нь дандаа түрүү, үзүүр, шөвгийн дөрөв. Миний амжилт гэвэл энэ.

-    Та сая 41 нас хүртлээ гэж хэллээ. Тэр хэдэн он билээ?
-    1990 он шүү дээ. Тэр үеийн улсын баяр наадмын босоо бөх Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай түрүү үзүүр булаацалдаж хоёр цаг 37 минут барилдан тахимаа өгч байлаа. Одооны аварга, арслангуудтай жишихэд өндөр нас. Гэтэл улсын наадамд тэр түрүүлнэ гэсэн баталгаа алга. Идэр залуу хоёр аварга хүртэл дор даваанд унаж эхэлдэг боллоо. 30 гараад л харьчихаад байна.

-    Заавал асуух нэг асуулт байна. Ид үедээ тавын даваанд танд амлуулаад улсын цолгүй үлдсэн бөх олон уу ?
-    Бараг үгүй шүү. Цол горилоод зогсож байгаа залуу бөхчүүдийг тун цөөхөн амалсан даа.

-    Тухайлбал ?
-    Өвөрхангайн Д.Цэрэндорж, Төвийн Бадарч, Булганы Д.Нансал гэх тоотой хэдэн бөх бий.

-    Та бөхийн удамтай юу ?
-    Ээжийн талд бий. Ах нь зүүн хязгаарт цэргийн алба хааж байхдаа цэргийн наадамдаа барилдаж заан цол хүртэж байсан гэдэг.

-    Танайхан дотор ?
-    О. Отгончулуунтайгаа гэр бүл болоод 40-өөд жил боллоо. Бид хоёр нэг нутгийнх. Бид хоёр таван хүүхдийн аав ээж дээ. Тэднээс одоо хоёр хүү, нэг охин нь байна. Хүү Ц.Базаррагчаа минь аймгийн цолтой. Эрүүл мэндийн байдлаас болоод барилдахгүй байгаа. Уг нь бие хаа зүгээр, барилдвал сайхан ноцолдмоор залуу. Яваандаа сайн барилдах байх. Охин Урансүрэн минь Д. Рагчаа зааны гэр бүлийн хүн. Хүү Ц. Өвгөнбүргэд минь хөдөө мал хуйгаа хардаг, хажуугаар нь аж ахуй эрхэлж явна.

-    Таны ид барилдаж байх үеийн жин, өндөр хэд байсан бол ?
-    Чиний асуултын цаад санааг ойлголоо. Би чөлөөтөөр 90 кг-д барилдаж байсан. 1921-1990 он хүртэл хугацаанд 100 кг-аас дээш жинтэй бөх аваргуудаас Б.Түвдэндорж, Д.Хадбаатар аварга хоёр л байсан. Арслангаас Г.Дэмүүл гуай байлаа. Д.Дамдин, Ж.Мөнхбат, X.Баянмөнх бид дөрөв гэхэд 80 гаруй кг жинтэй байхдаа улсад түрүүлж байсан гээд бод. Мөеө, Баянаа хоёр улсад хоёр, гурав түрүүлж байхдаа жаахан жин хасаад 78 кг-д барилддаг байлаа шүү дээ. Чиний саяны асуулт ийм хариу сонсох гэсэн болов уу. Би ид барилдаж байх үеийн өндөр нэг метр 83 сантиметр байв. Чөлөөт бөхөөр олимп, тив дэлхий, олон улсын тэмцээнд алгасалгүй оролцож 80 гаруй медаль авсан байдаг. Сонирхолтой нь хүрэл медалийг бараг авч үзээгүй. Дан алт, мөнгө дээр бууна. Ингэж эс чадвал мултарна даа.

-    Одоо ямар ажил эрхэлж байна?

-    Ээрмэлийнхээ үйлдвэрт ажиллаж байна. Борлуулагч, менежер, аж ахуйн дарга гэсэн олон төрлийн ажилтай.

www.bolod.mn