төслийг олон нийтээр хэлэлцүүлж буй нь туйлаас ач холбогдолтой юм. Одоогийн мөрдөж буй 2006 оны хуультай харьцуулахад шинэ төсөл нэлээд цогц байдалтай болсныг сайшаах нь зүйтэй.

Учир нь хуулийн заалт тодорхойгүйн улмаас нэг талаас уул уурхайн бизнес эрхлэгчид, нөгөө талаас төрийн болон олон нийтийн бүтцүүд, иргэд хооронд үл ойлголцол үүсэх, албан тушаалтнууд үзэмж, мэдрэмжээрээ шийдвэр гаргах орчин бүрддэг шүү дээ: Хайгуул, олборлолтын тусгай зөвшөөрөл олгох, уул уурхайн бизнес явуулахад тухайн нутаг дэвсгэрийн орон нутгийн оролцоо, эрх мэдэл ч чамгүй нэмэгджээ.

Энэ нь ч зүйтэй байх. Жишээ нь, төслийн 20.1.2,-т заасанчлан нутгийн захиргааны байгууллагахайгуул, олборлолт, боловсруулалтын үйл ажиллагаа явуулж буй тусгай зөвшөөрөл бүхий талбайг орон нутгийн тусгай хэрэгцээнд авах саналыг гаргаж болох нь. Гэхдээ нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын үндэсний нийтлэг эрх ашгийн төлөөх үүрэг, хариуцлагыг илүү тодорхой болгох нь зүйтэй байх.

Энэ асуудлыг цэгцтэй болгох гол арга нь ашигт малтмалын төлбөрийн төвлөрсөн болон орон нутгийн төсөвт хуваагдах хувь хэмжээг анхнаас нь ил тод зааглах явдал. Харин төслийн 86.2.4 дэх орон нутаг хөгжүүлэх гэрээний тухай заалтыг хасах саналтай байна. Аль нэг засаг дарга, эвсэл холбоо гарч ирээд элдэв хүсэлт хийгээд шахалтаар уурхайчдыг эцэс төгсгөлгүй дарамтлахаас сэргийлэхийн тулд тэр юм.

Шинэ төсөлд анхаарал, бас болгоомжлол хамгийн ихээр төрүүлж буй заалт нь олборлолтын тусгай зөвшөөрөл эзэмших эрхтэй этгээдэд хамаарна. Тухайлбал, 66 дугаар зүйлд “Үүсгэн байгуулагч нь Монгол Улсын иргэн бөгөөд компанийн дүрмийн сангийн 75-аас доошгүй хувийг Монгол Улсын иргэн эзэмшиж байгаа, эсхүл гадаадын хөрөнгө оруулалттай хамтарсан компанийн дүрмийн сангийн 34-өөс доошгүй хувийг Монгол Улсын иргэн эзэмшиж, Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байгаа,

Монгол Улсад татвар төлөгч хуулийн этгээд ашигт малтмалын олборлолтын тусгай зөвшөөрөл эзэмших эрхтэй” гэж буй. Манай үндэсний компаниуд томоохон ордуудад бие дааж олборлолт явуулах санхүүгийн боломж, технологийн туршлага гэдэг эхний асуудал. Гадаадынхныг ийнхүү ялгаварлах нь олон улсын эрх зүй дэх бидний үүрэгт нийцэж байгаа юу гэдэг нь дараагийн асуудал.

Аливаа ордыг эргэлтэд оруулахын эцсийн зорилго өгөөжийг нь хүртэх, тэгэхдээ Монголын талд, өөрөөр хэлбэл төвлөрсөн болон орон нутгийн төсөвт орох ашиг орлого, түрээс төлбөр, татвар хураамжийг ахиулахад оршино, түүнээс биш уг ордод хаанахын компани ажиллах нь чухал биш. Хэдий сайн технологи ашиглана вэ, олборлолт борлуулалтын өртөг зардал нь төдий доогуур байна, орлогын ашиг тэр хэмжээгээр дээшилнэ гэсэн үг.

Энэ заалтыг хадгалж үлдвэл гаднаас хөрөнгө орж ирэхэд саад тээг учруулахаас гадна Монголын талын 34 хувийн оролцооны тухай шаардлага нь олон хуурамч компани байгуулагдахад хүрэх, тэгэхдээ тэдгээр нь гол төлөв урд хөрштэй хамссан хэлбэртэй байх болов уу гэсэн болгоомжлол төрүүлж байна.
Төслийн бас нэг онцлог нь стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг цаашид өргөтгөхгүй, харин цөөрүүлж болох тухай юм.

Захиргааны арга хөшүүрэгт тулгуурласан төрийн хөшүүн оролцооноос болгоомжлон нэр бүхий эдгээр 15 ордын нэлээд нь хүлээзнэх байр сууринд шилжээд байгаа нь нууц биш. Эл заалт цаашид дэмжигдэж энэ байдлаар батлагдана гэж найдья. Шинэ хуулиар стратегийн ашигт малтмал хэмээх ойлголтыг эрх зүйн харилцаанд оруулж ирэхээр байгаа нь бас нэг эерэг зүйл мөн.

Түүнд ус, газрын ховор элементийг цацраг идэвхт эрдэс, газрын тос, байгалийн хий дээр нэмж хамруулжээ. Усны, байгаль орчны хуультай шинэ төслийг сайтар авцалдуулах шаарддага гарах нь мэдээж. Нийтийн хэвшлийг дээдэлсэн, үүний дотор үндсэрхсэн үзэл төсөлд эхнээс нь аваад эцэс хүртэл нэвт шингэсэн нь түүний бас нэг онцлог гэлтэй.

Өөрөөр хэлбэл, төрийн болон төрийн өмчийн оролцоот хэвшилд илтэд давуу эрх олгожээ. Жишээ нь, хувийн хөрөнгөөр тойм судалгаа, эрэл, хайгуул хийсэн, олборлолт явуулахад эдийн засгийн үр ашигтай эрдсийн баялгийн хуримтлал бүхий талбайг бодит зардлын нөхөх олговор олгосны үндсэн дээр Засгийн газрын шийдвэрээр, тодорхой малтмалын ордыг ч мөн ийм байдлаар улсын нөөцөд хийгээд тусгай хэрэгцээнд хураан авч болох аж (14 дүгээр зүйл).

Эдгээр заалт нь талбайг нь, уурхайг нь нэг л өдөр хураагаад авчих байх гэсэн айдсаас нь хувийн хэвшлийнхнийг, тэр дундаа гадаадынхныг ангид байлгаж чадах уу гэдэг сайн тунгаах ёстой асуудал. Хурааж авдаг юм гэхэд нөхөн олговор нь зардал дээр дундаж түвшингийн ашгийг нэмж агуулсан байх үүргийг Монголын төр хүлээвэл илүү шударга болно. Чингэвэл хайгуул, олборлолтыг эхлүүлэх, үргэлжлүүлэхэд арай илүү баталгаа, итгэлийг нийтийн бус хэвшлийнхэнд бий болгох байх.

Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч эрэл, хайгуул, олборлолт, боловсруулалтын үндсэн болон туслах үйл ажиллагааны 60-аас доошгүй хувийг дотоодын аж ахуйн нэгжүүдээр гүйцэтгүүлэх үүрэгтэй гэсэн 72 дугаар зүйл байна. Энэ заалтын дагуу гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани туслан гүйцэтгэгч байж эс чадах аж. Гэтэл тэд манай төсөвт ашгийн болон нийгмийн даатгалын татвараа, Монголын талын оролцогчийн ногдол ашгаа төлөөд л явж байгаа шүү дээ.

Энэ бол арай л хэтийдсэн үндсэрхэл мөн. Төслөөс үзэхэд ашигт малтмал ашигласны төлбөр буюу роялтийг өөр хуулиар зохицуулах юм байна. Энэ төлбөрийг ямар логикоор, юунд тулгуурлаж тогтоох нь уул уурхайн бизнесийн амин сүнс байдаг. Иймээс түүнийг энэ хуультай нэгтгэж биш юм гэхэд цаг хугацааны хувьд ойролцоо гаргах шаардлагатай.

Ер нь аль нэг ордыг тодорхой бизнест, үүний дотор гадаадын талд бүхлээр нь өгөөд төр зөвхөн роялти авах хэлбэрийн харилцаа ч өнөөдрийн манай нөхцөлд байж болохыг үгүйсгэмгүй байна. Газрын тосны зэрэг салбарт ашиглаж буй бүтээгдэхүүн хуваах гэх зэрэг явцуу утгаар нь “Концесс” хэмээдэг ийм хэлбэрийн харилцаа зарим өвөрмөц орд, эрдсийн тухайд байж болох шүү дээ.

Хайгуулын, ашиглалтын хийгээд боловсруулалтын тусгай зөвшөөрлийг эхэлж хүсэлт гаргасан этгээдэд олгодог байсан хуучин тогтолцоог халж сонгон шалгаруулалтын журмаар тэдгээр лицензийг сонгон шалгаруулалт явагдах ордыг жилд нэг биш хоёр удаа нийтэд зарлавал илүү уян хатан байх болно. Эрэл хийсэн этгээд нь хайгуулын, хайгуул явуулсан нь олборлолтын тусгай зөвшөөрлийг өргөдлөөр олж авах давуу эрх эдлэх зарчмыг үгүйсгэхгүй байна.

Гэхдээ энд анхаарвал зохих нэг зүйл бол нийт зөвшөөрлийн хэдэн хувь нь өргөдлийн үндсэн дээр олгогдох вэ гэдэгт оршино. Төрийн өмчийн оролцоотой л бол сонгон шалгаруулалтын гадуур давуу эрх эдлэх нь хэр зохистой вэ гэдгийг сайн л бодох хэрэгтэй. Эцэст нь шинэ төсөл хэдийнээс мөрдөгдөж эхлэх вэ, үүнтэй холбогдоод эргэж үйлчлэх үү гэдэг нь чухал. Одоо олгогдоод буй тусгай зөвшөөрлүүдийг яаж эмхлэх вэ.

Жишээ нь, Өмнөговийн Гурвантэс зэрэг сумын нутгийн бараг 70 хувийг хамруулан олгосон лицензийг хэрхэн зохицуулахыг шинэ хуулийн хүрээнд хамруулах арга байхгүй юу. Төслийн эцсийн хувилбарт шинэ төслийн маргаан шийдвэрлэх эрх зүйг тодорхой зааж өгөх шаардлага гарна. Төрийн оролцоо, эрх мэдэл давамгайлсан энэ хуулийн нөхцөлд зөвхөн үндэсний хуулийн дагуу маргааныг шийдвэрлэх үү, эс бөгөөс олон улсын арбитрыг ашиглах боломжийг давхар үлдээх үү гэдэг нь дотоод, гадаадын хувийн хэвшлийнхэнд багагүй ач холбогдолтой байх болно.

Юун түрүүнд Монголын шүүхийн өнөөгийн хараат бус байддын түвшинг энд бодолцсон хэрэг. Шинэчилсэн төслийг бүхэлд нь тунгааж Ашигт малтмалын тухай хуулийн 1997 болон 2006 оны хувилбаруудтай харьцуулбал уул уурхайн салбарыг либерал зохицуулалтаас илүү чанд дэглэмд шилжүүлсэн, хувийн хэвшлийг гэхээсээ нийтийнхийг давуутай дэмжсэн, гадаадын капиталын тухайд нэлээд нээлттэй эрх зүйг хаалттай, үндсэрхэг орчноор сольсон байна.

Ийм үзэл баримтлал нь Монгол Улсын хөгжлийн өнөөгийн түвшинд, үндэсний хуримтлалын, технологийн, менежментийн чадавхид хэр нийцсэн бэ гэдгийг бултаараа тунгаах хэрэгтэй болж байна.

Доктор Ж.Гөлгөө