компанийн захирал Н.Баатаржавтай ярилцлаа.

-Та яагаад хийн түлшний салбарыг анх байгуулах болов, Таны ажил мэргэжилтэй холбоотой юу?
-Би ОХУ-д автын инженер мэргэжлээр төгссөн. Шатахууны үнэ өсч хүмүүс яавал шатахуун бага зарцуулдаг машинтай болох вэ гэдэг үе байсан.

Тиймээс хийн түлш хэрэглэдэг болох юм бол ямар ч авто машины шатахууныг хэмнэж болно гэдгийг Монгол улсдаа нэвтрүүлэх санаа төрж түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллаж үр дүнд хүрсэн. Анх хийн түлшийг авто цистернээр тээвэрлэж ирдэг байсан бол удалгүй төмөр замын вагон цистернээр хүлээж авах анхны станц байгуулсан нь үр дүнтэй болж хэрэглэгчдийн тоо эрс нэмэгдсэн. Энэ ажлыг хийхэд мэргэжил нэгт Орос улсын эрдэмтэн, найз нөхөд маань тусалсан.
-Эдийн засгийн үр ашиг ямар байдаг вэ? Машин тэрэг гэлтгүй аж ахуйн нэгж, ресторан, цайны газар, айл өрхүүд авч хэрэглэж байгаа шүү дээ?
-Анх манай станц ашиглалтад орж хийн түлшээ борлуулж эхлэх үед хэрэглэгч тун цөөн байсан. Бид эхний жилийн борлуулалтын тооцоогоор 3-5 тонныг л нийслэлд хэрэглэдэг байсан. Иймээс бид хийн хэрэглээг ихэсгэхийн тулд зайлшгүй шаардлагатай тоног төхөөрөмж авч түүнийгээ сурталчлах ажлуудыг хийх нь ихээхэн ач холбогдолтой байсан. Наад зах нь л халаалтгүй байранд ажил үйлчилгээ явуулдаг хүмүүст болон авто машин эзэмшигчид, өвлийн хүйтэнд гадаа тавьсан авто машинд зориулсан халаагуурыг хийж сурталчилсан. Мөн айл өрхүүдэд зориулсан цай хоолыг хурдан хийдэг зуухуудыг сурталчилсан. Барилгачид барилгын дээвэр хийхдээ хар тос хайлуулж маш их утаа гаргадаг байсан болохоор тэр хөдөлмөрийг нь хөнгөвчилсөн төхөөрөмжийг шууд газаар үлээлгэж цаасаа халаагаад наадаг технологийг нэвтрүүлсэн. Ийм маягаар сурталчлах ажлыг нэлээд хийж олон нийтийн анхааралд хандуулж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өдөр тутам шахуу сурталчилгаа явуулсны үр дүнд ресторан, зоогийн газрууд, айл өрхүүд хийн түлшийг авч хэрэглэдэг болсон. Эдийн засгийн үр ашгийн хувьд мэдээж ач холбогдолтой. Яагаад гэвэл үргүй зарцуулах эрчим хүч гэж байдаггүй. Шууд асаангуут л ач холбогдлоо өгдөг. Жишээ нь цахилгаан зуухыг асаахаар ширмээ халаах хүртэл эрчим хүчийг их зарцуулдаг. Бас унтраасны дараа ч халуун байж л байдаг нь үргүй зардал юм. Харин хийн зуух бол ахуйн хэрэглээнд газ аслаа шууд л халж үр ашгаа өгч эхэлнэ. Тиймээс хийн түлшний ашигт үйлийн коэффицент 98 хувь байдаг гэсэн эдийн засгийн тооцоо байдаг. Манайх чинь хийн түлшийг халаалтын системд бас анх удаа туршиж нэвтрүүлсэн. Халаалтын системийн хувьд 300 шоо дөрвөлжин байшинг нам даралтын хийн түлшээр ажилладаг зуухаар халаах ажлыг хийсэн нь одоо нэлээд олон байгууллага, иргэд хэрэглэж байна. Бид тэднийг хийгээр хангаж байна, ялангуяа төвлөрсөн шугамд холбогдоогүй газруудад эрэлт ихтэй байгаа. Учир нь цахилгаан эрчим хүчний хомсдолыг хийн түлш нөхөж байна. Урьд нь цахилгаанд залгаж хэрэглэдэг зуухуудыг ашигладаг байсан бол цахилгаан эрчим хүч хүрэлцэхээ болиод ирэхээр хийн түлшийг сонгох болсон. Нүүрсний хэрэглээ нь утаа их гаргадгаас өөрсдөө утаандаа хэр зэрэг хордож байгаагаа бид мэддэггүй.
-Хийн түлш нь ахуйн хэрэглээнд, авто машинд хэрэглэхээс гадна утаагүй, агаарын бохирдлыг багасгахад онцгой ач холбогдолтой юм байна, төр засгаас ямар дэмжлэг хэрэгтэй байгаа вэ?
-Хийн түлшний хэрэглэгээг төрөөс зайлшгүй дэмжих хэрэгтэй. 2000 оноос одоог хүртэл төрөөс хийн түлшний талаар хэд хэдэн хөтөлбөр баталсан. Гэвч эдгээр хөтөлбөр зөвхөн цаасан дээр үлдсэн. Иймээс хийн түлшний компаниуд төр засагт хандаж хийн түлшний талаар дорвитой арга хэмжээ авахыг хүсч албан бичиг явуулсан. Биднийг хариуцсан холбогдох яам, Мэргэжлийн хяналтын газар, Онцгой байдлын газар зэрэг байгууллагад хүсэлт саналаа тавьж хийн түлшний талаарх хууль, дүрмээ шинэчилж энэ талаарх төрийн бодлогоо тодорхойлж дорвитой арга хэмжээ авахыг хүссэн. Бид саяхан Хийн түлшний үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн анхны зөвлөгөөнийг хийсэн нь их ач холбогдолтой боллоо. Манай холбоо 2006 онд байгуулагдаж одоогийн байдлаар 7-8 компани нэгдсэн. Холбоо маань Монголын хэрэглэгчид хийн түлшийг өргөн хэрэглэж ирсэн учраас тэдэнд үйлчлэх зорилготой байгуулагдсан. Зарим компани нь тухайн үед төрийн дэмжлэг дутсанаас хөл дээрээ зогсож чадаагүй.
-Тухайн үед төрийн дэмжлэг хэрэгтэй байх үед нь авч чадаагүй юм байна. Тэгвэл одоо төрөөр дэмжүүлэхийн тулд ямар ажил хийж байгаа вэ?
-Бид Уул уурхайн яам, МХЕГ, их сургуулийн эрдэмтдийг оролцуулж уг зөвлөгөөнийг зохион байгуулж тулгамдсан асуудлаа яаж шийдвэрлэх талаар ярилцаж зорилт дэвшүүлэн зөвлөмж боловсруулж уриалга гаргасан. Үүндээ бид одоо хэрэглэж байгаа хийн түлшний аюулгүй ажиллагааны дүрэм, холбогдох хууль, тогтоомжуудыг шинэчилж, Засгийн газраас хийн түлшний талаар авч хэрэгжүүлэх хөтөлбөрийг боловсруулж батлуулах зэрэг үндсэн гурван зүйлээр зорилт дэвшүүлсэн. Бид уг уриалгадаа төрийн болон төрийн бус байгууллага, хийн түлшний аж ахуй эрхлэгчид эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын төлөөллийг оролцуулсан ажлын хэсгийг байгуулах санал тавьсан. Мөн төрийн байгууллагууд өөрийн эрхлэх ажлын хүрээнд эдгээр зорилтыг хэрэгжүүлэхэд зохион байгуулалтын шуурхай арга хэмжээ авч үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх хийн түлшний салбар өндөр хөгжсөн орнуудын туршлагыг Монгол Улсын байгаль орчин, ахуй амьдралын онцогт тохируулж бодит хүчин зүйлүүдийг тооцон нутагшуулж, салбарын одоогийн туршлагад тулгуурлан боловсруулж батлуулах гэсэн үндсэн санааг тусгасан. Эдгээр ажлыг бид 2013 оны 2 дугаар сарын 1 гэхэд хийж дуусгана. Энэ маань төрөөс баримтлах бодлогыг бид хамтарч боловсруулна гэсэн үг.
-Монгол улс нүүрсийг их хэмжээгээр олборлох боллоо. Нүүрснээс хийн түлш гаргана гэж бас ярьдаг, тооцоо судалгаа байдаг, энэ талаар та юу хэлэх вэ? Хийн түлшээ хаанаас импортолж авдаг вэ?
-Манай улс нүүрсээр баян, нүүрснээс хийн түлш гаргах төслүүд ч бий. Энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд эрдэмтэн, инженерүүд одоо ч ажиллаж байгаа. Аливаа зүйлийг хийхэд заавал эдийн засгийн тооцоо байх ёстой. Нүүрснээс хийн түлш боловсруулан гаргаж авах нь байгаль орчинд хор хөнөөлгүй байх ёстой. Нүүрснээс хийн түлш гаргах үйлдвэрлэлийн явцад гарч болох сөрөг үр дагаврыг нарийн зөв тогтоох нь зүйтэй гэж би хувьдаа бодож явдаг. Үнэхээр ямар нэгэн хор хөнөөлгүй байх юм бол нүүрснээс хийн түлш гаргах нь өөрийн орны бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх нь улсын эдийн засагт чухал ач холбогдолтой. Бид хийн түлшийг импортоор авч байгаа учраас их хэмжээний мөнгийг зарж байна. Одоогийн байдлаар бид хийн түлшээ ОХУ-аас вагон цистернээр оруулж ирж байгаа. Анх 2004 оны 8 дугаар сарын 11-нд анх удаа шингэрүүлсэн хийг төмөр замын вагон цистернээр эх орондоо оруулж ирсэн. Энэ хүртэл манай компани авто цистернээр Орос улсаас авч байсан. Тухайн үед хэрэглээ бага байлаа. Төмөр замаар хийн түлшийг тээвэрлэх болсноор иргэдийн хийн түлшний хэрэглээг нэмэгдүүлж, баталгааг бий болгож чадсан. Өнөөдрийн байдлаар Монголын хийн түлш хэрэглэгчид сард 1200-гаад тонныг хэрэглэж байна. Энэ хэрэглээг таслахгүй гэсэн баталгаа бидэнд бүрэн бий. Цаашид хийн аж ахуй эрхлэгчид болон манай компани хий хадгалах савныхаа багтаамжийг нэмэгдүүлэн, шинээр зураг төсөл хийлгэж шинэ технологи нэвтрүүлж байна. Манайх гэхэд л БНСУ-д олон жил шингэрүүлсэн хийн хангамжийн зураг төсөл, угсралтыг хийсэн компанитай гэрээ байгуулснаар уг гэрээ амжилттай хэрэгжиж яг өнөөдрийн байдлаар авто машиныг хийгээр цэнэглэх зургаан станцын угсралтын ажил өнгөрсөн намар эхэлсэн. Энэ ажлыг бид энэ оны зургадугаар сарын 10 гэхэд авто машиныг хийгээр цэнэглэх нийт найман станцыг суурилуулж дуусгах төлөлвлөгөөтэй ажиллаж байна.
- Дархан-Уул аймагт хийн түлшний томоохон станц байдаг, өөр аймгуудад бий юу?
-Ер нь хийн хангамжийн аж ахуйг байгуулахад их хэмжээний хөрөнгө ордог. Энэ л хийн аж ахуйнуудын хамгийн том зовлон байдаг. Тиймээс бид саяны гаргасан зөвлөмжөөрөө хийн аж ахуйнуудад хөнгөлөлттэй зээл олгохыг хүссэн. Хөнгөлөлттэй зээлийг олгох юм бол бид ганц хоёрхон жилийн дотор нийт аймгийг хий цэнэглэх станцаар хангах бүрэн боломж бий. Би хийн түлшний анхны компанийг байгуулж байхдаа бүх аймгийн Засаг дарга нарт албан бичиг явуулж түүндээ та нар орон нутгийнхаа бизнесменүүдийг татан оролцуулж хийн станцуудыг байгуулаач ээ гэж хүссэн. Одоогоор Ховд аймгийн, Булган суманд хий цэнэглэх станцыг байгуулан ажиллаж байгаа. Баян-Өлгий аймагт хийн түлшний станц байгуулж байгаа ч ашиглалтад ороогүй байгаа. Харин Дархан-Уул аймагт 2008 оноос зохих журмын дагуу гурван газрыг авч авто машинд хий цэнэглэх станцыг байгуулах зураг төслөө хийж эхний ээлжинд Дархан сумын наймдугаар багт авто машинд хий цэнэглэх станцыг барьж ашиглалтад оруулсан. Ирэх хавраас БНСУ-ын тоног төхөөрөмж, технологийг хэрэгжүүлж Дарханд дэлхийн стандартыг хангасан авто машин, ахуйн баллоныг хийгээр цэнэглэх станцыг байгуулна.
- Хийн түлшийг аюултай гэж болгоомжлох хүн бас байдаг. Дархан хотод хийн баллон дэлбэрсэн гашуун туршлага байгаа. аюулгүй ажиллагаа нь яаж хангагдсан байдаг вэ?
-Манай компани Монголд анхны хий цэнэглэх станцыг байгуулж, авто машиныг хийгээр цэнэглэх ажлыг мөн л анх удаа эхлүүлсэн. Мөн анх удаа халаалтын системд шингэрүүлсэн хий хэрэглэх ажлыг эхлүүлж Солонгос улсын Дивакалер станцыг угсарч байна. Хэрэглэгчдэд таалагдаж байгаа. Бас анх удаа монгол гэрт шингэрүүлсэн хийгээр ажилладаг зуухыг ОХУ-ын мэргэжил нэгт нөхөдтэй нийлж захиалга өгч гурван жил ажиллаж байж бүтээсэн. Өнгөрсөн жил “Цэвэр агаар сан”-гийн хүрээнд зохион байгуулсан шалгаруулалтад манай зуух шалгарсан. Мөн л анх удаа шингэрүүлсэн хий хадгалах даралтат савыг удирдан гагнуулж Дархан хотод хийж ашиглалтад оруулсан. Мөн анх удаа хийн баллоныг Дархан хот дахь “Геомаш компанид” үйлдвэрлэж туршсан маань амжилттай болсон. Энэ бүхнийг яагаад хэлж байна вэ гэвэл эдгээрийг уг уриалгадаа дурдаж Засгийн газарт хандсан. Хийн аж ахуй эрхлэгчид хийн баллонаа аюулгүй ажиллагааны хувьд шалгаж туршаад хийгээр цэнэглээд хэрэглэгчдэд өгч байгаа. Саяны Дархан хотод задарсан баллоны хувьд хугацаа нь хэтрээгүй, 2019 онд хугацаа нь дуусах байсан. Ашиглалтын шаардлага хангасан гэсэн мэргэжлийн хяналтын байгуулагын дүгнэлттэй, аюулгүй ажиллагааны дүрмээр зааварчлага өгөөд гарын үсэг зуруулсан. Хийн аж ахуйн техник ашиглалтын дүрмийн 6-ын 9-д заачихсан байдаг. Хийн аж ахуйн эрхлэгч шаардлага хангасан тоног төхөөрөмжөөр үйлчилнэ, хийн баллоныг хэрэглэгч нь ашиглалтын аюулгүй ажиллагааг өөрөө хариуцна гэж заасан байдаг.
-Дархан хотод танай компаниас авсан газ дэлбэрсэн биз дээ?
-Дархан хотод баллон задрахад газ дэлбэрсэн гэж яриад байдаг. Ялангуяа хэвлэл мэдээллийнхэн бүгд тэгж ярьсан. Газ бол дэлбэрээгүй, газ чинь амьгүй юм шүү дээ. Түүнийг хэн нэгэн хүн оролдвол л дэлбэрнэ. Баллонтай газ зүгээр байж байгаад дэлбэрнэ гэж байдаггүй. Харин түүний аюулгүй ажиллагааг нь хангаагүй, ашиглалтын буруугаас задарна, шатна, дэлбэрнэ. Аюулгүй ажиллагааг нь хангаагүй Жип машин онхолдвол “Тоёота” компани буруудах уу, Тиймээс хэрэглэгчид зөв хэрэглэж сурах ёстой. Хийн хэрэглээ бол одоо дэлхий нийтийн хэрэглээ болсон. Хийн түлшийг хэрэглэснээр Хятад, Япон, Солонгос, Англи, Орос зэрэг улс орнууд агаарын бохирдлоосоо салж чадсан. Тэд зөвхөн хийн түлшийг л хэрэглэснээр агаараа цэвэршүүлсэн. Хийн хэрэглээний аюулгүй ажиллагааг хангуулах ажил нь зөвхөн хийн аж ахуй эрхлэгчдийн үүрэг биш. Хэвлэл мэдэээллийнхэн, төр засаг,иргэн бүхний үүрэг гэж би боддог. Бид бүх баллонууддаа санамжуудыг хадаж гаргаж байгаа. Аюулгүй ажиллагааны зааварчилгыг бид хэвлэл мэдээллээр байнга их хэмжээний мөнгө төлж сурталчилдаг. Үүнийг зарим хүмүүс биднийг хийн түлшээ зарах гэж сурталчилгаа хийж байна гэж үздэг. Гэтэл энэ тийм биш ээ. Хэрэглэгчдийг аюулгүй ашиглаж сураасай гэж л энэ бүхнийг хийдэг. Тухайн үед Дарханд хийн баллон задрахад “Дашваанжил” компани дэлбэлчихлээ гэж бүх хэвлэлээр нэгэн зэрэг шуугисанд би их харамссан. Тэр үед 36 айл гэр оронгүй болж аваарын байдалд шилжихэд бид санаа их зовсон. Өвлийн хүйтэн байсныг хэлэх үү, учрыг нь олоогүй байж муу хэлдгээрээ ч хэлэг, харин тэр айлуудыг дулаан газар оруулаасай гэж бодож явсан. Түүнээс биш бид буруугүй гэж аль ч хэвлэлд ярилцлага өгөөгүй явсаар байтал учир нь олдсон. Ер нь хийн хэрэглээ нь онцгой хэрэглээ учраас зааварчилгын дагуу зөв хэрэглэх хэрэгтэй. Шаардлага гарвал манай компанийн 24 цагаар ажилладаг диспетчир рүү ярьж асууж лавлах ёстой. Хэрвээ хий алдсан үед хаалга цонхоо онгойлгож хийгүйжүүлж сэвээд гэрэл, зурагт асч байсан бол унтраахгүй, унтарч байсан бол асаахгүй байх ёстой л доо. Иймээс цаашид хэрэглэгчдийн байнгын хэрэглээ болж байгаа хийн түлшний аюулгүй ажиллагааны талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр саван, оо, хүнсний бүтээгдэхүүний талаар үнэгүй хийж байгаа реклам сурталчилгаанд хамруулах хэрэгтэй байна.
-Танайх хэчнээн ажиллагсадтай вэ? Нийгмийн хариуцлагын хувьд?
-Манайх 100 гаруй ажиллагсадтай, нийгмийн хариуцлагын хувьд ажилчдаа сургалтад байнга хамруулдаг. Нийгмийн асуудалд нь өөрсдийнхөө боломжоор орон сууцтай болгох ажлыг эхлүүлсэн. Мөн шинээр гэр бүл болох, шинэ хүүхэд төрөхөд бид дотоод журмынхаа дагуу 100-500 мянган төгрөг, мөн удаан жилийн нэмэгдэл олгодог. Ажиллагсдын ихэнх нь хийснээр цалинждаг. Хийн түлшийг хүргэж үйлчилдэг жолооч нар маань эзэмшиж байсан машинаа тодорхой хэмжээний борлуулалт хийснээр хувьдаа авдаг. Компанийн нийгмийн хариуцлагын хувьд гэвэл бид өөрсдийн санаачилгаар агаарын бохирдлыг арилгах ажлыг хийж байна. Энэ нь нам даралтын зуухыг суурилуулах, монгол гэрийг халаах халаагуурыг санаачилж бараг дэлхийд анх удаа амжилттай туршин нэвтрүүлж байна. Мөн анх удаа даралтат савыг эх орондоо үйлдвэрлэлээ. Ингээд Засгийн газраас хийн аж ахуйнуудыг дэмжинэ гэдэгт итгэлтэй байгаа. Шинэчлэлийн Засгийн газар, Мэргэжлийн хийн холбоо зэрэг байгууллагуудтай хамтран ажиллаж улс орноо хөгжүүлнэ гэсэн сайхан уриалга гаргасан. Үүний нэг тод жишээ нь саяхан Засгийн газрын гишүүд, холбогдох яамны сайдууд ирж уулзалт хийсэн нь бидний ажлыг дэмжиж байгаа хэлбэр гэж ойлгож байна. Хийн түлшний хангамжийг нэмэгдүүлэхдээ эх орондоо үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээр хангах нь нэн чухал юм. Ингэснээр бид гадаадаас хамааралгүй хийн түлшний хангамжтай болно. Иймээс миний бодлоор Монгол улс ойрын үед байгалийн хийгээ ашиглаж, хайгуулыг эхлэх ёстой гэж бодож төлөвлөөд ажиллаж байна.
Б.Норовсамбуу