“Нэгэн хүмүүний амьдралаар төсөөлж харвал хөгжмийн мэргэжлийн голдуу үзэгч сонсогчтой, сайн муу олон янзын хэл яриа дагуулан байж болж өнгөрдөг “Алтан намар” маань хийж бүтээхийн зориг хүсэл ид амтагдсан, бас ч үгүй урлан туурвихуйн арга ухаанд туршлагжсан идэр чийрэг насандаа хүрч ирж байгаа юм байна шүү дээ” гэсэн бодол хөгжим судлаач надад наадмынхаа 30 насны ойд оролцож байх явцад маань төрж байсныг нуух юун.

“Алтан намар” наадмын чанар чансааны тухай хөгжим сонирхогчид, сэтгүүлчид, мэргэжлийн судлаачид олон асуудал дэвшүүлсээр ирсэн. Тэр нь ч зүйн хэрэг. Харин жилд нэг удаа зохиогддог энэ наадмаасаа бид хөгжмийн уран сайхны үндэсний сэтгэлгээний хөгжил хөдөлгөөн, өөрчлөлт шилжилт, орчин үеийн чиг хандлага, онол арга зүйн түвшинд гарч ирж буй шинэлэг туршлагуудтай танилцах боломж нээгддэгийн дээр монголын мэргэжлийн хөгжмийн урын сан жил бүхэн улам баялаг төгөлдөр болж буйг мэдэрсээр байна.

Үүний нэгэн тод жишээ бол “Алтан намар-2012” наадамд залуугаас ахмад насны, тодруулж хэлбэл Монголын хөгжмийн зохиолчдын бүхэл бүтэн дөрвөн үеийнхний энэ онд хийж туурвисан шинэхэн бүтээлүүдийг нэг дор сонссон явдал байлаа. Өөр өөрийн гэсэн арга барил, өнгө дуурьслаар бүтээн туурвигдсан хөгжмийн зохиолуудаас МУУГЗ, хөгжмийн зохиолч Т.Сэр-Одын “Тусгаар тогтнол танаа” симфони чуулбарыг сонгон авч, түүнд хийсэн зарим ажиглалтынхаа талаар судлаач миний бие та бүхэнтэй санал солилцох болсондоо таатай байна.

2012 онд дэлгэцнээ гарсан “Долоон бурхан харвадаггүй” түүхэн уран сайхны киноны хөгжмийг Т.Сэр-Од бичсэн бөгөөд хөгжмийн зохиолч тухайн бүтээлийнхээ эхний хэсгээс сэдэвлэн “Тусгаар тогтнол танаа” чуулбараа туурвижээ. 1921 оноос эхэлсэн үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн нь аажмаар хувьсгал болж хувирсан хийгээд энэ бүхэн цогцдоо тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл байсан тухай түүхэн үйл явдлыг хүүрнэн өгүүлэх эл бүтээлийг ерөнхий бүтцийнх нь хувьд авч үзвэл хүүрнэл зураглалын хэл, хэллэг бүхий 4 ангит цуврал /цикл/ хэлбэр болно.

Тэрхүү 4 анги тус бүр нь “Тангараг”, “Хиагтыг чөлөөлсөн нь”, “Эх орончийн зүрх сэтгэл”, “Ардын цэргийн жагсаал” гэсэн нэртэй байгаагаас харвал хөгжмийн зохиолч Баруун Европын хөгжмийн түүхэн дэх Романтизмын үеэс өнөө хүртэл уламжлагдан буй хөтөлбөрт симфоний төрлийг бүтээлдээ сонгожээ гэж үзүүштэй. Үүнийг батлах нэг сэжүүр бол бие даасан хэсэг хоорондын эрс тэс ялгарамж юм.

Гэсэн хэдий ч эрс тэс ялгарамж бүхий хэсгүүд нь нэвт хөгжих сэдэв аялгуу /лейттема/-аар хоорондоо холбогдож байгааг дурьдахгүй өнгөрч болохгүй. Ийм уламжлал урьд өмнө Германы алдарт хөгжмийн зохиолч Р.Вагнерын бүтээлд ч байсан, манай ардын суу билигт үлгэрч Ө.Лувсан хуурчийн “Бодь мэргэн хаан”-ы зохиомжийн сэтгэлгээнд ч илэрлээ олж байсан тухай доктор Ж.Энэбиш олонтаа дурьдсан нь бий.

Ерөөс аливаа бодгалийн дотоод, гадаад дахь ижилсэл, ондоошлын зарчим нь өөрөө Өрнө болон Дорны гүн ухаанд хөгжил хөдөлгөөний эх сурвалж болсоор иржээ. Тодруулбал, Өрнө дэхний гүн ухаан дахь эсрэг тэсрэгийн тухай үзэл баримтлалаар ч тайлбарлаж болох, эсвэл Дорно дахины арга, билгийн тухай сургаальд ч хамруулж болно гэсэн үг.

Дээр дурьдсан нэвт хөгжих сэдэв аялгуу нь ардын журамт цэргийн дуу болох “Шивээ Хиагтын” аялга /интонаци/, аяга /мотив/, тухайлбар /фраз/-аар илэрч буй нь тохиолдлын зүйл биш юм. Ардын журамт цэргүүд “Шивээ Хиагт” дууг анх туурвихдаа муу бүхнийг даран сөнөөх увидастай “Хүрэл сүм” гэдэг шашны дууллын ая, аялгуунд үндэслэн бүтээсэн гэсэн хууч яриа байдаг.

Монголчуудын тусгаар тогтнолд саад болсон муу бүхнийг сөнөөх ид шид энэхүү аялгуунд буй гэсэн бэлэгдлээр хөгжмийн зохиолч “Шивээ Хиагт”-ыг чуулбарынхаа нэвт хөгжих сэдэв аялгуу болгон сонгосон байхыг үгүйсгэх аргагүй. Энэ сэдэв аялгуу нь зовлон гуниг, дайн тулаан, уярал хайр, эмгэнэл, бахархалын шинж төрхтэйгөөр зохиолын IY ангийн туршид ая, аялгаа хадгалан нэвт хөгжсөөр ардын цэргийн сүр хүч, ялалтын дуулал болон эгшиглэж байна.

Чуулбарын IY анги “Ардын цэргийн жагсаал”-д хөгжмийн зохиолч дан ганц “Шивээ Хиагт”-ыг ашигласангүй. Марш хэмнэл бүхий энэ хэсгийн голын дэд хэсэг триод “Шивээ Хиагт” дуу нь “Магнаг үсэгтэй туг” дууны аялгуунд шилжин эгшиглэж байна. Сэдэв аялгууны бүтцийн хувьд эндээс бас нэг сонин зүйл харагдаж байгаа нь “Шивээ Хиагт”-ын эхний тухайлбар дээр “Магнаг үсэгтэй туг”-ын эхний тухайлбарыг залгахад “Шивээ Хиагт” дууны бүтэн аялгуу болж байгааг хөгжмийн зохиолч олж харжээ. Эндээс ургаж IY ангийн голын дэд хэсэг “Магнаг үсэгтэй туг”-аар хөгжих болсон ч байж магадгүй юмаа.

Бид анги бүрийн бүтэц хийгээд динамик хөгжлийн зүй тогтолтой танилцаж болно.

I анги. Тангараг

Анхны долоогийн цусан тангарагийн тухай хүүрнэх энэ ангид ард түмний үгүйрэл хоосрол, тэвчишгүй дарлал доромжлол зэрэг нь эцэстээ тэднийг тусгаар тогтнолоо авч үлдэхийн төлөө тэмцэлд уриалан дуудаж буйг дүрсэлжээ. Тэрчлэн энэ ангийг дагнасан сэдэв аялгуу /монотематизм/-ы зарчмаар бичигдсэн гэж хэлж болно.

Дагнасан сэдэв аялгуу нь дэвсгэр хөг /тональност/ , барилдлага /фактур/, зай /интервал/-н өөрчлөлттэйгээр нэвт хөгжжээ. Харин бүтцийн хувьд 3 ангит хэлбэрт бичигдсэн агаад тодорхой дэвсгэр хөгийн өгөгдөлгүй эхэлж f moll-д дуусч байна. Энэ хэсгийн бүтцийг бүдүүвчээр тодорхойлбол:

А В С

a11 b9 a9 b9 a9 b8 төгсгөл 6

А ангийн а хэсэг, b хэсэгт сэдэв аялгуу эгшиглэх бөгөөд цаашид дэвсгэр хөгийн өөрчлөлттэйгээр нэвт хөгжинө.

II анги “Хиагтыг чөлөөлсөн нь”

Тус ангид өмнө нь илэрхийлэгдсэн “Тангараг” бодит тэмцэл болж анхны тулааныг хийж буйг дүрсэлжээ. Хүч тэнцвэргүй тулаан болсон ч ардын журамт цэргийн ялалтаар төгссөн хийгээд хүн бүхний зүрх сэтгэл шингэсэн, итгэл найдвар, ялалтын төлөөх шийдвэрлэх тулаан болсоныг хөгжмийн хэлээр тусгасан байна.

Тэрчлэн полиметрийн зарчимд тулгуурлан хөгжил, хөдөлгөөнийг шийдвэрлэсэн нь 4\4 хэмжээтэй боловч триолоор бүх эгшиг аялгууг тохируулснаар тайлбарлагдаж болно. Хоорондоо нарийн уялдаатай хөгжих хоёрдугаар ангийн В хэсэгт жижиг бөмбөр өөрчлөгдсөнгүй. Харин аажмаар тэгш хэмжээнд шилжиж ирж буй нь ялалтыг илүү ойлгомжтой болгохыг зорьсон зохиолчийн уран сэтгэмж үү гэлтэй.

Сэдэв аялгуу нь II ангийн дунд /цифр 8/ хэсгээс гарч ирэх ба түүний төгсгөл нь дөрөвдүгээр ангийг бэлтгэж өгнө. Энд “Шивээ хиагт”-ийн эхний тухайлбарыг сэдэв аялгуу болгон хөгжүүлжээ. Хөгжмийн зохиолч үүгээрээ бүрэн төгс биш ч ялалтад хүрсэн санааг гаргахыг зорьсон болов уу. Хэргийн учир нь хувьсгалын ялалтыг ганц “Шивээ Хиагт”-ын тулаанаар төсөөлж болохгүй билээ.

Энэ хэсэг нь бүтцийн хувьд нийлмэл 2 ангит хэлбэрт бичигдсэн бөгөөд e moll-д эхэлж тодорхой дэвсгэр хөггүйгээр дуусч байгаа нь түрүүчийн ангийн дэвсгэр хөгийн зарчмыг урвуугаар ашигласан хэмээн үзэхэд хүргэж байна.

А                                                             В

a           b                                        a              b

a7    b7   b19   c11   a5    b10   b110 төгсгөл 6

III анги “Эх орончийн зүрх сэтгэл”

Хүч тэнцвэргүй ширүүн тулалдаан олон арван цэрэг эрсийн халуун амийг авч явсан бөгөөд анд нөхөд, мөр зэрэгцэн тулалдсан дайчин нөхдийн харуусал, эмгэнэл хийгээд цаашилбал ялалт гэдэг ямар үнэ цэнээр олдож буйг харуулсан энэ ангийн сэдэв аялгууны шинж төрх нь бүхэл цувралынхаа уянгын төв нь юм. Гол сэдэв аялгуу эхэндээ эгшиглэх ба энэ нь нэгдүгээр ангид гарч байсан уянгын сэдэв аялгуунд үндэслэгджээ.

III ангийн хөгжүүлгийн гол зарчим бол нийлэл эгшиглэнд тулгуурласан чавхдаст нумт зэмсгүүдийн тоглолтоор илэрч байна. Харин дэвсгэр болж буй босоо ятгын хувь нь барилдлага дахь ерөнхий хөдөлгөөний үүргийг гүйцэтгэхийн зэрэгцээ дэвсгэр хөгт харьяалагдах эгшгүүдийг оролцуулсан галбиршлын үүрэгтэй ажээ.

Эл анги бүтцийн хувьд 2 ангит хэлбэрт бичигдсэн. Хөг дэвсгэр d moll-т тогтвортой байхаар өгөгдсөн хэдий ч сэдэв аялгууны хөгжил хөдөлгөөний зарчим нь хувилбарлан хөтөлсөөр төгсгөлд хүргэж байна.

   А                                                          В

a5           a14                           a25           a36

IY анги “Ардын цэргийн жагсаал”

Ялсан цэргийн баяр бахдал, улс гүрний тусгаар тогтнолыг илтгэж буй дүрслэлийг энэ ангид маршаар илэрхийлжээ. Энэ ангийн дурьдахгүй өнгөрч боломгүй нэг онцлог бол чавхдаст зэмсгүүдийн pizzicato-оор илрэн гарч байгаа холбоос хэсэг юм. IY анги уламжлалт 3 ангит хэлбэрт бичигдсэн бөгөөд тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгчдийн ариун үйлс, ард түмний гэгээн сайхны төлөө тэмцлийн яруу дуудлага болж сонсогдох нь бахтай. Тус ангид хувьсгалын дуунууд болох “Шивээ Хиагт”, “Магнаг үсэгтэй туг” хоёулаа бүрэн бүтцээрээ нэгдэн дуурсдаг тухай дээр өгүүлсэн.

F dur-ын үндсэн дэвсгэрт бичигдсэн IY ангийн бүтцийг тодорхойлбол:

1.А хэсэг хоёр ангит хэлбэрт бичигдсэн

2.В хэсэг мөн хоёр ангит хэлбэртэй

3.А хэсэг хоёр ангит хэлбэртэй

А                                     В                              А

   a     b                        а     b                      a         b

эхлэл4      а4       а14   холбоос4    a4 a14   a4      b4     эхлэл4     а4       b4      b4     c5

“Тусгаар тогтнол танаа” симфони чуулбар нь 2012 оны “Алтан намар” хөгжмийн наадамд оролцож буй чансаатай бүтээлүүдийн нэг хэмээн судлаач миний бие үзэж байгаа ба хөгжим дэх утга санаа, дүр дүрслэл, аялгууны хөгжил нь сонсогч түмнийг 1921 оны үеийн өвөг дээдсийн түүхэн цаг үеэр аялуулахын зэрэгцээ бодол сэтгэлд нь түүхээ сөхөхүйн ухаарал, ялалтын гашуун үнэ цэнэ, ирээдүйд итгэх хөгжлийн замруу хөтлөн залах буй за.

СУИС-ийн багш, Урлаг судлалын ухааны магистр, хөгжим судлаач Э.Зулцэцэг