Сүүлийн үед эх хэлний асуудал олон нийтийн анхаарал нэлээд татаад байгаа билээ.
Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай холбоотой байна. Өнөө үед дэлхий ертөнц улам бүр даяарчлагдаж, шинжлэх ухаан, технологи, хэвлэл мэдээлэл, хүний хүчин зүйл нийгмийн амьдрал, хөгжилд шийдвэрлэх үүрэгтэй болж эх хэлний үүрэг улам бүр өсөн нэмэгдэж байна.
Олон нийтийн эх хэлний боловсрол тааруу, төр засаг, боловсрол, шинжлэх ухааны байгууллагаас хэрэгжүүлж буй бодлого өсөн нэмэгдэж буй энэ эрэлт хэрэгцээний хурдыг гүйцэхгүй байна. Түүнчлэн өнөө үед гадаадын олон оронд манай иргэд ажиллаж амьдрахын сацуу залуу үе тэндэхийн бага, дунд, ахлах, их сургуульд сурч, ард иргэд аялал жуулчлал, худалдаа арилжэааны ажлаар олон оронд явж хэлний харилцан үйлдэл хүчтэй бий болж байна.
Зарим хүүхдүүд эх хэлээрээ ярьдаг боловч тэдэнд бичгийн хэлээ сурах боломж бүрдэхгүй байна. 90-ээд оны сургалтын программ, сургууль завсарлалт ч үүнд нөлөөлж байна. Гэтэл энэ үеийн хүүхдүүд одоо нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцох болж байна. Мөн нийгмийн эмх журамгүй байдал эх хэлний боловсрол, харилцааны соёлд сөргөөр нөлөөлж байна.
Олон нийтийн газар бүдүүлэг үг хэллэгийг хамаа намаагүй ярьж байна. Бие биендээ урмын сайхан үг хэлж чадахгүй болсон байна. Мөнгө цагаан нүд улаан гэгчээр явган хүний зам, хүүхдийн цэцэрлэг, сургуулийн хашаанд хааш яаш, хазгай муруй байшин сав барьж буй хүн эх хэлээрээ сайхан ярьж, зөв бичнэ гэх юу л бол. Эх оронч бус ийм хүмүүсээс эх хэл, эх орноо хайрлах сэтгэл гарахгүй ч байж болох юм.
Хэл нийгмийн үзэгдэл мөний хувьд нийгмийн анархизм хэлэнд ч адилхан илэрч байна. Бид үг хэллэгийг зөв ярихгүй, зөв бичихгүй, зөв найруулахгүй, нэр томьёог оновчтой зөв оноон хэрэглэхгүй, харилцааны соёлын энгийн хэм хэмжээг ч дагаж биелүүлэхгүй болсон нь энэ бүхэнтэй холбоотой байна. Түүнээс бус манай багш нар хичээлээ тааруу муу заагаад байгаа биш бололтой.
Тааруу муу зааж байгаа багш нарын хувьд мэдлэг чадвар, заах арга, ёс суртахуун дутаж буй нь тодорхой юм. Иймээс бүх шатны сургуульд суралцагчид болон нийтийн эх хэлний боловсролыг дээшлүүлэхийн тулд өнгөрсөн зуунд нэгэн үе нийтээрээ бичиг үсэгт чармайн су- ралцаж зохих амжилт олж чадсаны адил одоо нийтээрээ эх хэлэндээ чармайн суралцах хэрэгтэй болж байна.
Энэ нь нөгөө талаар шинэчлэлийн засгийн газрын боловсролын талаар дэвшүүлсэн нийгэмд бие дааж, өөрөө хөгжих чадвартай “Зөв монгол хүн ”-ийг хөгжүүлэх, төлөвшүүлэхэд тустай гэж бид үзэж байна. Үүний тул мэргэжлийн байгууллага, эрдэмтэн судлаачид, багш нар эх хэлний талаар одоо шүүмжлэлтэй яригдаж буй асуудлуудыг төрийн зохицуулалт, дэмжлэгтэй хэрэгжүүлэх нь зүйтэй байна.
Радио телевиз, сонин хэвлэлээр эх хэлний хичээлийг дэс дараатай заах хэрэгтэй байна. Эх хэлээрээ уран яруу ярих, утгыг бүрэн төгс илэрхийлэх нь хэлний боловсролын асуудал билээ. Монголчууд бид өөрсдийгөө буруу ярьж зөв ойлгодог гэж хэлэлцдэг. Энэ нь өгүүлэгч үгийг сольж хэлэх, өгүүлбэрийн гишүүнийг буруу байрлуулах, авиаг буруу юм уу, төстэй авиагаар дуудах зэрэгтэй холбоотой байна.
Зөв дуудахуй бол хэлэнд нэгэнт хэвшин тогтсон, нийтээрээ хүлээн зөвшөөрсөн дуудлага юм. Энэ нь албан ёсны харилцаа болон уран илтгэхэд ихээхэн үүрэгтэй байдаг. Гэтэл өнөө үед эх хэлний боловсрол тааруугаас үүдэн бичгийн хэлний болон нутгийн аялгууны дуудлагаа үл анхаарч үг, хэллэгийг буруу дуудах, гадаад үгээр чамирхан ярих, улмаар дуудлагаараа бичих тохиолдол их болсон байна.
Хэлний эрхэмсэг дуудлага, энгийн дуудлага, хар ярианы дуудлагын зааг ялгааг ойлгохгүй болсон байна. Эрхэмсэг дуудлага гэдэг нь тухайн хэлний үг, үеийг бүрэн бүтэн, яруу дуудаж санаагаа төгс илэрхийлэх дуудлага юм. Ихэнхдээ албан харилцаанд чухал иүүрэгтэй байдаг. Энгийн дуудлага гэдэг нь бидний өдөр тутмын харилцаанд үүрэгтэй үг, үеийг хэлний тогтсон хэм хэмжээний дагуу хэвийн дуудах дуудлага юм.
Хар ярианы дуудлага бол хэлний тогтсон хэм хэмжээг үл анхааран хааш яаш хазгай буруу дуудах дуудлага юм. Иймд бид нийтийн ярианы хэлний чадварыг дээшлүүлэхийн тулд уран илтгэх хичээл, дугуйлан зэргийг зохион байгуулах хэрэгтэй байна. Өнөөдөр манай олон нийт утга зохиолын хэлэнд мөрдөж буй зөв бичих дүрмийг дагаж биелүүлэхгүй, дур зоргоороо бичих тохиодол бий болоод байгаа билээ.
Нийтийн боловсролд ихээхэн үүрэгтэй хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл ч үүнийг анхаарахгүй байна. Үүнийг олон нийт шүүмжлэн хэлэлцэж байгаа боловч хэрхэн засаж залруулах арга замыг олохгүй байна. Нийтээрээ шахам буруу бичих болсон нь нийгмийн эмх журамгүй байдал, эх хэлний боловсролын доройтол, эх хэлний нэр хүнд, үнэлэмж дортойтсонтой холбоотой байна.
Багш бид шавь нараа хэдэн үг буруу бичсэнээр нь айлгах хадны мангаа биш, харин тэдэнд эрдэм ном зааж сургах дайчин нөхөр нь байх ёстой байна. Боловсрол, шинжлэх ухааны яам сурагчдад бичгийн ажилд 6-аас дээш үг буруу бичвэл “муу” гэсэн үнэлгээ тавих шаардлагаа хөнгөвчилж тэдний эх хэлээ сурах идэвхийг хөхүүлэн дэмжих хэрэгтэй байна. Цаашид олон нийтэд зориулсан зөв бичих дүрмийн толь, сурах бичгийг олноор зохион хэвлэх шаардлагатай байна.
Бид залуу үед эх хэлнийхээ хэлзүй, зөв бичих дүрмийг сурахад гадаад хэл сурахаас дутахгүй хүч чармайлт гаргах хэрэгтэй, гэхдээ сурахад их цаг хугацаа, хүч чармайлт хэрэггүй байж болно, зөвхөн тодорхой цаг хугацаа, хүч чармайлт зайлшгүй хэрэгтэй гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй байна. Эх хэлээ хэн хэр сайн сурч чадна, гадаад хэлийг төдий чинээ сайн сурч чадна, ажил алба, мэргэжилдээ ч амжилт гаргах нөхцөл болно гэдгийг бид тэдэнд ойлгуулах хэрэгтэй байна.
Хүн бүр эх хэлний өндөр боловсролтой байх албагүй ч хэдхэн үгийн баялагтай, тэр хэдхэн үгээ буруу бичдэг, бас буруу хазгай дууддаг байж болохгүй билээ. Эх хэлээ сайн сурч эзэмшсэн монгол хүн байх нь манай залуу үед ч Монголын нийгэмд ч хэрэгтэй билээ. Монголчуудын бүтээсэн соёлын өв бидний хэл, сэтгэхүйгээр хойч үедээ уламжлагдаж байх ёстой билээ.
Эх хэлний зөв бичих дүрэмтэй холбоотой бас нэг асуудал бол интернэт орчинд кирил болон латин үсгээр бичихдээ бүр холионыг нь хутгаж байна гэж олон хүн шүүмжилж байна. Интернэт орчин бол биднээс хурдан бичих, мэдээллийг богони хугацаанд дамжуулахыг шаардаж байдаг. Зарим үед товчлон бичдэг. Ярианы хэлээр ихэнхдээ бичдэг учир албаны бус харилцаанд заавал хатуу тогтсон дүрэм шаардахгүй байж болдог.
Гэхдээ утгын болон нэгдмэл зарчмыг алдагдуулахгүй бичиж байвал зохино. Чухал болон албан харилцаанд латин үсгээр бичих бол кирил үсгийн латин хөрвүүлгийн стандартыг дагаж байх нь ашигтай юм. Хэлзүйн дүрэмтэй холбоотой нэг асуудал бол ярианы хэлний хэлзүйн хэлбэрийг одоо мөрдөж байгаа дүрмээ зөрчин бичихгүй байвал зохино.
Жишээ нь явъя - явий, оръё - орий, хэлье - хэлий, үзье - үзий, хэлсэн ч - хэлсэнч, юу гэсэн үг вэ - юу гэсэн уг үү, байна - байн, ах л иржээ - ахл иржээ, хэд дэх -хэддэх, хоёр дахь - хоёрдох, дурдъя - дурдая, хооллолт - хоололт, ажиллавар - ажилбар, аттестатчиллаар - аттестатчилаар гэж бичихгүй байх нь бичгийн хэлний соёлд хэрэгтэй байдаг. Иймд манай олон нийт бичгийн болон ярианы хэлний зааг ялгааг сайтар ойлгох нь чухал юм.
Монгол хэлний өгүүлбэрийн гишүүний байрлал бол монголчуудын ертөнцийг таньж мэдэж ирсэн сэтгэлгээтэй холбоотой бүрэлдэн бий болсон бүтээн билээ. Ярианы хэлэнд өгүүлбэрийн гишүүний байрлал чөлөөтэй байж болох боловч бичгийн хэлэнд тогтсон дүрэм журмыг дагаж байх нь чухал байдаг. Тухайлбал “Иоджуулсан нуурын давс” (одоо ийн бичсэн савтай давс зарж байна) гэдэг өгүүлбэрийн гишүүний байрлал буруу байгаагийн шалтгаан нь өгүүлбэрийн гишүүний нэгэнт тогтсон байрлал болон танин мэдэхүйн хуулийг зөрчиж байна.
Бид нуурыг иоджуулаагүй, давсыг иоджуулан хэрэглэж байгаа учир “Нуурын иоджуулсан давс ” гэх нь юмныхаа мөн чанарыг зөв тодорхойлсон өгүүлбэр болно.
Сүүлийн 20 гаруй жил монголын нийгмийн өөрчлөлтэй холбоотой монгол хэлний үгийн сан, нэр томьёо ихээхэн хувьсан өөрчлөгдөж байна. Ойролцоогоор 100 000 орчим шинэ үг, хэллэг, нэр томьёо бий болсон гэж болно.
Шинэ үг, хэллэг, нэр томьёогоор монголын нийгмийн дүр зургийг ч тодорхойлж болно. Жишээ нь, чөлөөт зах зээл, иргэний эрх, менежер, хувьцаа, намын бүлэг, сөрөг хүчин, олигархи гэх мэт. Гэтэл орчин цагийн монгол хэлэнд шинээр үүсэж буй шинэ үг, хэллэг, нэр томьёонууд хэлний тогтолцоог зөрчих юм уу гадаад үгийг шаардлагагүй хэрэглэж байгааг олон нийт шүүмжилж байна.
Иймд бид нэр томьёог зөв оноох, журамлах, жигдлэх шаардлага байна. Төрийн хэлний зөвлөл хариуцаж буй салбарын хувьд үүнд онцгой анхаарах хэрэгтэй байна. Гадаад үгийг бид огт авч хэрэглэхгүй биш, харин ч зүй зохистой авч хэрэглэх нь хэлний дархлаанд чухал юм. Одоо эх хэлний талаарх олон нийтийн анхаарал татан шүүмжилж буй асуудлын нэг бол яах аргагүй найруулан бичих асуудал болж байна.
Найруулан бичихэд өгүүлж буй зүйл тодорхой, үг хэллэг оновчтой, нуршсан зүйлгүй, үгийн баялаг арвин, уншигчдад цэгц ойлголт өгөх, чамирхсан зүйлгүй байх, баримтын, учирзүйн, хэлзүйн зэрэг найруулгын алдаагүй байх нь чухал гэдэг. Жишээ нь Мэргэжлийн багаж, тоног төхөөрөмж, хэрэглээний программыг эзэмшсэн” гэсэн өгүүлбэрт “Мэргэжлийн багаж...” гэж юуг чухам хэлж буй нь тодорхойгүй, учир зүйн зөрчилтэй өгүүлбэр болж байна.
Иймд манай албан байгууллагууд бичиг хэргийн найруулгадаа ихээхэн анхаарах шаардлагатай байна. Манайд нийтийн соёл тааруу, бие биетэйгээ хүйтэн хөндий хандаж харилцаж байна гэж шүүмжлэн хэлэлцэж байна. Уг нь зах зээлийн нийгэмд бизнес эрхлэгчид үйлчлүүлэгчтэйгээ эелдэг зөөлөн харилцаж ашиг олохыг шаардаж байдаг билээ. Гэтэл манайд энэ талын соёл төдий л хэвшин тогтохгүй байна.
Үнэндээ манай үйлчилгээний байгууллагын ажилтнууд үйлчлүүлэгчээ угтан авах, үдэх тогтсон үг хэллэг бараг байдаггүй, хүндэтгэл ч илэрхийлдэггүй билээ. “Хэл бол тогтолцоо, давтамж, хэрэглээ” гэж үзвэл үйлчилгээний байгууллагын ажилтан үйлчлүүлэхээр ирсэн хүндээ тулгах байдлаар “-Юу авах вэ?” гэж асууж буй өгүүлбэрт үйлчлүүлэгч “Талх авна ” гэж сөргөх байдлаар хариулах болж байна.
Олон нийтийн газар юм уу энгийн харилцаанд захирах, тушаах өгүүлбэр, бүдүүлэг үг хэллэгийг аль болох хэрэглэхгүй байвал зохистой гэдэг. Харилцааны соёлын талаар бичсэн ном зохиолд “Харилцаа нь хүмүүсийн бие биедээ нөлөөлөх үйлдэл байдаг. Танин мэдэх, сэтгэл хөдлөл, үнэлгээний шинжтэй мэдээллийг хоорондоо солилцох үйл явц юм. Харилцах явцдаа хүмүүс бие биеийнхээ хүсэл бодол, сэтгэгдэл мэдрэмжид нь ямар нэгэн хэмжээгээр нөлөөлж байдаг” гэх мэтээр бичиж байна.
Иймд хүний харилцаа, үг яриа хүнд заавал сэтгэгдэл төрүүлж байдаг учир бид соёлтой харилцаж сурах хэрэгтэй байна. Цаашид судлаачид үйлчилгээний байгууллагуудын эрхэлж буй ажил албатай холбоотой стандарт хэллэг бүхий ном, сурах бичгийг олноор зохион хэвлүүлэх хэрэгтэй байна. Үүнд засаг төрийн дэмжлэг ч хэрэгтэй билээ.
Энэ бүхнээс үзвэл өнөөдөр манай нийгэмд үүсэж буй зөв дуудахуй, зөв бичих дүрэм, нэр томьёо, найруулан бичих зэрэг өмнө өгүүлсэн шүүмжлэлтэй олон асуудлууд эх хэлний боловсрол, харилцааны соёлоос гадна хэлийг хамгаалах, хөгжүүлэхэд үүрэг бүхий хэлний бодлого, төлөвлөлттэй холбоотой болох нь тодорхой байна. Монгол хэлэнд орж ирж буй гадаад үгийг оновчтой орчуулах, нэр томьёог жигдлэх, гадаад хэлийг сурахад бодлогоор зохицуулах шаардлага байна.
Ингэснээр бид эх хэлээ болон бусад хэлийг ч сайн сурч өөрийн хэл, соёлтой, хөгжилтэй улс орон байж чадна. Монгол хэлэнд гадаад хэлний үг орж ирж байгаа нь бусад хэлний түрэмгийлэлл автах нөхцөл биш, зөв зохистой авч хэрэглэх нь чухал юм. Гэхдээ манай иргэд тайвшран хойш суух биш эх хэлээ сурах талаар хүчин чармайлт гаргаж байх хэрэгтэй.
Монгол хэл үгийн сан, найруулгын хувьд шинэчлэгдэн хөгжиж байна. Монгол хэлний авиа, үгийн бүгэц, өгүүлбэр нь хэлний тогтвортой нэгж учир уламжлалт шинж чанараа хадгалж байх ёстой билээ.
Хэл шинжлэлийн тасгийн эрхлэгч, доктор О.Самбуудорж
