Халх

Монгол улсын хүн амын үндсэн хэсэг, ястны (угсаатны бүлэг) зонхилох хэсэг нь халхчууд болно. Халхчуудын өвөг дээдэс нь YIII-XII зууны үед Хэрлэн, Онон, Туул гурван голын саваар төвлөрөн нутаглаж байсан ба монголын нэгдсэн тулгуур төр улс байгуулагдахад гол цөм нь болж тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэсэн монгол аймгуудаар бүрэлдэн тогтсон Хамаг монгол улсын хойч үеийн удам угсаа юм.

Халхчуудын өвөг дээдэс нь эртний язгуурын монгол аймгуудын залгамж бөгөөд XIY-XYI зууны үеийн Зүүн монголын зургаан түмэн улсын нэгэнд тооцогдож тусгай хил хязгаар, нутаг дэвсгэр, өвөрмөц хэл аялгуу, зан заншил бүхий биеэ даасан ястан болон төлөвшжээ.

Халхчууд нь Монголын тулгуур төрийн суурийг хадгалж яваад 1691 онд манжийн хараат болж тусгаар тогтнолоо алдсан боловч монголын ард түмний 1911-1912 оны эрх чөлөөний хөдөлгөөний үр дүнд харийн дарлалаас ангижирч төрийн тусгаар байдлаа сэргээж чадсан юм. Үндэсний болон нийгмийн дарлалын эсрэг халхын ард түмний тэмцэл 1921 оны ардын хувьсгалыг ялалтад хүргэж тусгаар тогтнолоо бүрэн олжээ. Энэ үеэс эхлэн халхчууд Монгол улсын үндсэн хүн ам болжээ.

Халх хувцас нь нийт монгол үндэстний нийтлэгийг тусгадаг онцлогтой. Халх малгайг улирлынх, гоёлынх гэж ангилахаас гадна эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхдийн гэж хийх гоёл чимэг, хэмжээ байдлаар нь ангилна. Малгай нь хүн морь унаагаар зорчих үед салхины хүч бууруулахаар гозгор бөмбөгөр оройтой хийдэг өвөрмөц онцлогтой. Монгол хүн улаан залаат малгайгаа гүнээ хүндлэн эрхэм дээд өмсгөл гэдэг.

Монгол малгайн бөмбөгөр оройг Сүмбэр уулыг дүрсэлсэн гэх, түүнийг тойрсон 32 ширээсийг Сүмбэр уулыг бүчин суусан 32 монгол хэмээгээд 32 хөх монголыг гийгүүлж буй улаан нарны туяа цацран байгаа нь оройгоос унжсан улаан залаа гэж тайлбарлана. Мөн малгайны дотуурхи хар хүрээг монголыг бүсэлсэн харийн дайсан гэх, түүний ар дахь сэтэрхий нь мөнөөх дайсан араараа сэт татагдан устаж монгол хүний баярын магнай тэнийн сэтгэлийн бах улаан гал мэт бадран байна гэж хөх, улаан өнгийн бүч унжуулдаг болжээ гэсэн ардын домог яриа байдаг.

Монголчуудын хамгийн нийтлэг өмсдөг малгайнуудыг лоовууз, тоорцог, хилэн малгай, бялзуухай малгай, бүнхэр оройт, эргүүлэг малгай гэх мэтээр нэрлэнэ. Мөн монгол малгайг загвараар нь сээтэн чихт, мөөмөн оройт, урлах эдээр нь хурган, ишгэн, үнэгэн, булган, халиун, бусад эд юмстай адил байдлаар нь таг, годон, бадам, ардын нэрлэх нэрээр нь лоовууз, юүдэн гэж хэд хэдэн төрөл болгон үзэх ба энэ нь малгайн төрөл, нэр томъёо хамгийн олон байгаагаас харагдаж байна.

Халх авгайн дээлийн ханцуй нь хоргой тууз алаглуулсан эрээн гоёлтой, ханцуйны уг мөрнөөс дээш илүү гарсан мөртэй, түүн дотор дэрсэн нум бүхий цардсан эсгий болон тэмээний ноос чихэж түмбийлгэсэн түнтгэр мөртэй байх онцлогтой. Мөн дээлийн хормойн баруун зүүн хоёр доод талд оноо гаргах энгэр хормойг тойруулан хэдэн үе үелэн эрээн туузаар эмждэг.

Эмэгтэйчүүдийн хувцасны нэг нь эхнэр дээлэнд давхар өмсдөг ууж болно. Ууж нь ханцуйгүй, энгэр тууш задгай, уужны урт дээлийн урттай эн тэнцүү, оноо нь дээлнээсээ яльгүй богино. Уужийг дээл хийх эдээс өөр өнгийн эдээр хийх бөгөөд зах энгэрийг нь өргөн хоргойгоор эмждэг.

Эрэгтэйчүүдийн хувцас эмэгтэй хувцасны хийц загвартай адил боловч гоёлого чимэг нь маш энгийн хувцсыг эрэгтэйчүүд болон гэрийн эзэгтэй болоогүй эмэгтэйчүүд өмсөж хэрэглэж байжээ. Эрэгтэй тэрлэгний загвар хийц байдал ямар байх нь нэгдүгээрт, унаа уналгаар хээр гадаа зорчин явахтай холбоотой, хоёрдугаарт, өмсөх хувцас, унтаж амрах хучлага хоёрын үүргийг давхар гүйцэтгэх, гуравт ардын эдийн соёлын өвөрмөц шинжийг агуулж байдгаараа онцлог юм.

Эрэгтэй дээл тэрлэгний хормой ханцуй урт, энгэр захны омог даруу, тасам дан, товч шилбэ тохирсон тоотой хийнэ. Ардын хувцас нь улиралын байдалд тохирох үндсэн хоёр янз бөгөөд урин цагт хүн дан тарлаг, давхар тэрлэг, хамба, илгэн, одончуу дээл өмсөх, сэрүүн улиралд хөвөнтэй дээл, сэгсүүргэн дээл, сармай нэхий, азарган нэхий дээл, ишгэн, ямаан, хурган, элбэнх, хярсан, чонон, туулайн, зээрэн дээл өмсөхийн дээр хүйтэн цагт дээлийн гадуур өмсөх дулаалга ямаан дах, нохой, чоно, баавгайн дах зэргийг хэрэглэж байжээ. Монгол гутлыг хэлбэр загвараар нь урт богино түрийтэй, хатуу зөөлөн зуузайтай, өргөн, нарийн, зузаан нимгэн ултай, ээтэн, мохоо, хурц, бүдүүн хушуутай гэж ангилж болно.
XIX-XX зууны заагт халх даяар нийтлэг дэлгэрсэн гутал бол нийтэд "монгол гутал" гэж алдаршсан гутал болно. Монгол гутал нь ширмэл эсгий ул, ширмэл зуузай, түрий, зулаг, хавчаар зэргээс бүтэх ба хүний хөлөнд эвтэй, унаа уналганд явах, эмээл тохошны дөрөө дөрөөлөхөд маш тохиромжтой байдаг. Монгол гутал дөрөв, наймаас гучин хоёр угалз бүхий урласан гоёлын гутал байдаг.


Дөрвөд
Дөрвөд бол эртний монгол удмын, ойн иргэдийн нэгэн. Ойрадын Зүүнгарын хаант улсын гол аймаг, Богд хаант монгол улсын үеийн Ховд хязгаарын зонхилох ястан юм.

Дөрвөд гэдэг нэр нь эртний монголын дээд өвөг Дува сохорын дөрвөн хүүхдийн удмаас сурвалжтай дөрвөнд аймгийн нэрнээс үүсэлтэй гэх буюу дөрөвлөн жагсдаг цэргийн жагсаалын нэр болох дөрвөд гэсэн домогтой.

Дөрвөд нар байгал газар зүйн нэлээд өвөрмөд, туайлбал өндөр уул, говь цөлөрхүү байгалийн хоёр томоохон муж нутагт уламжлалт аж ахуйгаа хөтөлсөөр иржээ. Дөрвөд нар таван хошуу мал адгуулж, тэдний малын бүтцэд хонь ямаа зонхилж, адуу үхэр мөн нэлээд тооны сарлаг цөөвтөр тэмээтэй байжээ. Уулархаг нутагт сарлагийг ачлаганд хэрэглэж байна. Ойрад-монголчуудын аж ахуйн нэгэн ололт бол нэлээд эрт үеэс тарианы ажил эрхэлсээр ирсэн мэдлэг ухаан юм.

Дөрвөдийн малгай хувцас, гутлын хийц маяг төв монголчуудаас нэлээд ялгаатай монгол хувцасны түүхийн нэлээд түрүү үеийг хадгалж ирсэн бололтой. Дөрвөдийн уламжлалт малгайны онцлог бол эртний монголчуудын малгайны зарим төрлийг санагдуулна. Малгайг "махлай" гэж нэрлэдэг. Халх болон зүүн монголын малгай шовгор гозгор оройтой байхад дөрвөд, захчин, торгуудын махлай (малгай) дөрвөлжин оройтой байдаг. Үүний учир бол урьд нь Зүүнгар, Дөрвөн ойрад гэсэн хүчирхэг улс болж яваад хожим нь тарсан. Тэгэхдээ тэр дөрвөн ойрад гэж явснаа дурсан дөрвөн ойрадыг төлөөлсөн дөрвөн өнцөгтэй дөрвөлжин өнцөгтэй махлайг өмсөх болсон хэмээдэг. Чихтэй цагаан эсгий тоорцгийг эрэгтэйчүүд зун нь өмсдөг. Эмэгтэй тоорцог хөх торгон гадартай, дөрөв эсвэл зургаан талтай, дээрээ жинстэй, урт мяндсан улаан залаатай байна. Тоорцог нь сэвгэр охидын зуны гоёлын гол малгай болдог юм. Нас тогтсон эрэгтэйчүүд болон дөрвөд авгай нарын гоёлдоо өмсдөг малгайг төгрөг малгай гэдэг юм. Эхнэрүүд өмсдөг төгрөг малгайг бас бөөлжистэй малгай, халиутай малгай ч гэж нэрлэдэг.

өвлийн цагт эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхдийн аль ч насны хүмүүсийн өмсдөг малгай бол дуулха малгай. Дуулха малгайн шил дээлийн зах давсан урт, дотрыг нь хар, цагаан хурганы арьсаар үслэж, хөх ногоон өнгийн эдээр гадарладаг байв. Дөрвөд эхнэрүүд зоо малгай, мөн хасаг малгай гэдэг малгайнуудыг хэрэглэж явсан гэх мэдээ байгаа боловч энэ тухай мэдээ тун хомс юм.

Дөрвөдийн малгайтай холбогдуулох нэг эдлэл бол эрүү чихийг хүйтнээс хамгаалж өмсөж байсан хулхавч юм. Энэ халх нутгийн чихэвчээс ихээхэн өөр, эрүү хацар, хоёр чихийг бүхэлд нь даруулж өмсдөг, хийц хэлбэрийн хувьд ч ондоо байжээ.

өвлийн үстэй дээлээ дэвэл, үч гэж хоёр ялгах бөгөөд зуны цагт эрэгтэйчүүд, мөн нөхөрт гараагүй залуу охид сэвгэрүүдийн өмсдөг тэрлэгийг лавшиг гэж ялган нэрлэдэг байна. Дээл хувцасны холбогдолтой нутгийн аялгууны нэр ихээхэн өвөрмөц юм. Жишээлбэл: дээлийн энгэрийг өвөр, нударгыг нудрам, дээлийн эмжээр гоёлтой холбооотой хатгаар, кааз, цалам, зүрхэн омог, нари, балбалж, тушаа зэрэг нэр томъёогоороо халх болон бусад ястангуудаас ялгарна. Зуны улиралд дөрвөд эрэгтэйчүүд тэрчлэн сэвгэр охид дан, давхар лавшиг буюу тэрлэг, харин нөхөрт гарсан эмэгтэйчүүд тэрлэг түүний гадуур цэгдэг өмсдөг байв. Эрчүүд цайвар цагаан чисчүү, мөн тийм өнгийн цайвар зузаан лавшиг өмсөх дуртай, цэнхэр хөх бүс бүсэлдэг, бүснийхээ хоёр үзүүрийг ташаа руугаа унжуулдаг, харин эмэгтэйчүүд лавшигаа бүхэлдээ хөх өнгийн эдээр хийж өмсдөг байжээ. Цэгдэг нь ханцуйгүй, халх эхнэрийн уужтай харьцуулахад ар өвөр талын суганы малтаар нь их бөгөөд цэгдэгний мөр том далбагараараа онцлог юм.

Дөрвөдөд дөрвөд гос, харчин гос, монгол гос, канчин гутал гэсэн дөрвөн янзын гутал өмсөж байжээ. Хүүхдүүдэд бүр багад нь эсгий, хонины хөдсөн бойтог, өсөж том болоход нь дөрвөд госоо хонь ямааны илэг бас том хүмүүсийн адилаар хийж өгдөг байв. Дөрвөд гос бол эрэгтэй эмэгтэйгүй өвөл зунд хамгийн өргөн өмсөж явсан гутал бөгөөд шалтай гос, зулагтай гос гэж хоёр янзын байжээ.


Буриад
Монгол улсын нэгэн гол ястан бол буриад монголчууд юм. Тэдний өвөг дээдэс Байгал нуурын ар өврөөр нутаглаж асан эртний анчин гөрөөчин ойн иргэдийн нэгэн бөгөөд XIII зуунаас өмнө Байгалаас хойш Зүлгэ (Лена) мөрний сав, Байгал орчим амьдарч байсан Хорь Түмэд, Баргужин төхөмд аж төрөх баргуд зэрэг монгол угсааны аймгууд байсан ажээ.

Эдүгээ буриад монголчууд нь Хэнтий, Дорнод, Сэлэнгэ аймаг, ОХУ-ын Эрхүү муж, Чита муж, өвөр Монголын Хөлөнбуйр аймгийн Шинэхэн нутагт оршин сууж байна.

Буриадууд "хасабиш" хэмээх шовгор оройт малгайг өмсдөг. Малгайн урд бие нь уртавтар, хойт талдаа шилэндээ тохирсон хэмжээ бүхий урлах бөгөөд улиралын сэрүүнд уг малгайныхаа саравчаа буулгах, дулаан үед түүнийгээ сөхөх байдлаар өмсдөг. Малгайн оройгоо арван нэгэн эгнээ босоо ширээс, хорийн арван нэгэн эцгийн овгийн тоо бас найман ширээстэй (ага найман овог) бөгөөд сүмбэр уул, нарны туяаны цацрал, галын дөл, зулын бадмалах лугаа адил урласан байдаг. Эл малгай нь оройгоосоо дөрвөн зүг найман зовхис цацран намирах цацагтай бөгөөд эргэн тойрон эмжин бөхөлдөг. Үүнээс гадна халиу, булган малгай, чихэвчтэй малгай, тойробши малгай, залаа жинстэй малгай гэх мэт малгайны төрлүүд буй. Эхнэр дээлийн энгэрийг нарийн эмжиж гадаад илүүр хормойг нь хар болон бараан өнгийн эдээр хөвөөлөн эмждэг. Ханцуйн мөр нь хуниастай, бас булуувч хэмээх хоргой торгон гоёл ханцуйд нь оруулж хуниас гарган залгадаг. Хуниасыг цэвэрхэн гаргаснаар дээлийн үзэмж, ур хийц ямар байгааг харуулдаг. Дээлийн захандаа нэг, энгэртээ хоёр, сугандаа нэг товч хадна. Буриад авгайн дээл нь татааhан, мөшгөөhөн тууз зэрэг гоёлог бөхөлгөөтэй. Годоhон хэмээх гөрөөсний арьсан гутал байдаг. Шархи хэмээх шагайвч байдаг. Буриад гутал бол булигаар, арьс шир хөм, тэргүүтнээр бүтэх бөгөөд гутлын хошуугаа булигаараар бөхөлж тоноглон гоёх, харин хөдсөн гутлын түрийг оосроор өмдний тэлээнээсээ татаж уядаг байжээ. Буриадууд гутлын зулагийг сараг, хавчаарыг зулаг, улыг ирмэг гэж нэрлэдэг. Шир арьс зэрэгт тусгайлан бэлтгэсэн хар модны холтосны бор хүрэн уусмалыг түрхэн будаад хээ угалзаа тавьдаг.


Торгууд
Торгууд бол Монголын Их гүрний бүрэлдэхүүнд оролцон эзэн хааны торгон цэрэг болж явсан отог овгоос гаралтай, хожмын Дөрвөн ойрадын улсын нэгэн гол аймаг юм.

Торгуудын нутаг болох Булган сумын Булган, Баянголын сав, Монгол Алтайн салбар уулс нь мал аж ахуй эрхэлхэд нэн таатай нөхцөл бүхий хангай билээ. Торгууд нар бог малаас хонь, бодоос адуу, тэмээг харьцангуй цөөн өсгөдөг байжээ. Таван төрлийн малтай айлыг баян айл хэмээн бусаддаа нэр хүндтэй байжээ.

Торгууд эрчүүд халван хэмээх малгай өмсдөг байсан нь өдгөө ардын дуу бүжгэндээ хэрэглэх болсон байна. Өвөл нь ихэвчлэн орой дээрээ сампинтай, цацагтай, өмссөн хүний бүсэлхий хүртэл унжсан урт залаатай, эрүүвчтэй туувь малгай өмсдөг байжээ. Хүйтний улиралд хүүхдэд хурган дотортой дөрвөлжин малгай өмсгөн түүнийг жатаг хэмээн нэрлэдэг байв.

Торгуудын тоорцог шүр, сувдаар хийсэн үлэмж гоё хээ чимэгтэй, тоорцогны гоёл нь их утга учиртай юм. Тоорцогны урд талд зэндмэнэ хэмээгч өглөг буяныг хураагч хүссэн бүхнийг бүтээгч норво эрдэнийг мөнгөөр үйлдэн хадаж түүний дотор саран нэрт зоосон хээг гоёмсоглон урлана. Зоосон хээ хэмээгч нь угтаа баян гэсэн утгатай үг бөгөөд монгол түмний дунд өгөөмөр баян, саруул тунгалаг байхын тэмдэг болжээ.

Торгууд дээлийн суга ханцуй их уужим, хормой урт ба зарим чинээлэг нь дан хурган дотортой, ангийн үсээр энгэр зах ханцуйг нь эмжсэн дээл өмсөх нь нийтлэг байв. Өвлийн ид хүйтэнд ханцуйн дотуур дугтуй (ханцуйвч) хийх бөгөөд дээлийн ханцуй урт тул жолоо цулбуур, тажуур барих зэрэгт гар огт даардаггүй. Дээлийн энгэрт гурав, зах, суга тус бүрт нэг товч хадах бөгөөд ташаанд товч хадах нь ховор байв. Эхнэр хүн ханцуйгүй урт цэгдэг хийж дан тэрлэгийн хамт хадмын дэргэд үргэлж өмсдөг байв. Торгууд эрэгтэй эмэгтэй хүний гутал (госон) иь монгол овогтны дунд алдаршсан тоокуу билээ. Тоокуунд эрэгтэй, эмэгтэй, мөн баруун зүүн хөлийнх гэж ялгахгүй. Торгууд нарын өмсдөг байсан нэг гутал бол ятгар госон юм. Энэ нь булигааран түрийтэй хошоор нь нэлээд өндөр, уланд нь хэд хэдэн эсгий ширж хамгийн гадна талд нь үхрийн шир оёсон байдаг. Харин зарим баян чинээлэг эмэгтэйчүүд олон угалзтай халх гутал өмсдөг байв.


Баяд
Монголын Баяд ястны эртний өвөг дээдэс нь XII-XIII зууны үед Баягуд аймгаас сурвалжтайн дээр Сэлэнгэ мөрний зүүнтэйх тал газар сууж агсан Жида Баягуд, Хээрийн Баягуд нь жинхэнэ монгол угсаатай гэж үздэг. Баягуд аймаг нь Монголын эзэнт гүрний үед түүний бүрэлдэхүүнд оролцож яваад хожим нэг хэсэг нь Зүүн монголын халх, өвөр монгол болон ойрад монголын дөрвөд зэрэг ястны бүрэлдэхүүнд оролцох болсон байна. Одоо баядууд Дундговь, Дорнод, Увс зэрэг аймгийн зарим сумдад аж төрж байна. Баядууд нь эртнээс нааш мал аж ахуйг голлон эрхэлж ирсний дээр ардын баатарлаг туульс, бүжиг биелгээ зэрэг язгуур урлагийн талаараа ихээхэн алдартай юм.

Баядад хэд хэдэн төрлийн тухайлбал, сээтгэр малгай, тойруул тоорцог, царцаа хар, туйв малгай, товь, дуулха гэх мэт малгайнуудыг өмсдөг байв. Баяд малгай нь бусад ястнуудын малгайнаас ялгагдах учир дөрвөдүүд тэднийг хар хэрмэн нутагтай, хар хүрээтэй малгайтай хар баяд гэж нэрлэдэг байсан аж. Охид сэвгэрүүд зунд нь хүрэн өнгийн алчуур зангидаж өвөл нь лоовууз өмсөнө.

Баяд авгайн тэрлэгний нударганы омог талбиу байхад дөрвөд авгайн нударганы омог хурц, тэрлэгний ханцуйн ухаар нь өргөн тавиу байхад дөрвөд авгайн ухаар нь бариувтар байх онцлогтой. Дөрвөд тэрлэгний энгэрийн эмжээр нарийн, хормойн эмжээр хоёр хуруу байхад баяд тэрлэгний хормойны эмжээр дөрвөн хуруу өргөн байх жишээтэй. Баядууд өвөлдөө цагаан нэхий дээл өмсөх ба дэлээ эргэн тойрон хар хилэнгээр хоёр зэрэгцүүлэн эмжиж толгойд нь хээ гаргаж өлзий ороон хадах бөгөөд захыг нь гадагш эргүүлэн хос эмжиж эргүүлсэн хэсэгтээ хар хурганы арьс хадаж гоёдог.

Баяд гутал бол ширмэн эсгий ултай, харин дөрвөд гутал бол гурван давхар ширэн ултай хийх тус тусын ялгаатай. Баяд улаан гутлыг хар модны холтсыг усанд чанаад сэрх ямааны арьс, үхрийн ширэнд нимгэн түрхэж улаан өнгөтэй болгож элдэж талхиад хүн бүр ажилд өмсдөг байсан байжээ. Мөн буга агнан годны арьсыг нь битүү задгай хоёрын аль нэгээр өвчин хуулж аваад элдэж хүний хөлний том багын хэмжээнд тохируулж годон гутал хийдэг. Хандгайн дөрвөн годоор урт түрийтэй, хөлөнд хөнгөн, ус үл нэвтрэх эдэлгээ бөх гутал хийдэг байжээ.


Үзэмчин
Монгол улсын дорнод хэсэгт оршин суудаг ястны нэг нь үзэмчин нар юм. Тэд дотроо зүүн, баруун үзэмчин гэж ялгарах бөгөөд Дорнод аймгийн Баянтүмэн, Сэргэлэн, Булган суманд зүүн үзэмчин, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумнаа баруун үзэмчнийхэн нутаглана. Үзэмчин гэдэг нэрийн гарлыг үзэмтэй газраас нүүн ирснээс тийн нэрлэсэн гэх буюу үзмэрч төлөгч байснаас ийм нэр олсон гэх мэт янз янзаар тайлбарладаг.
үзэмчин нь өвөр Монголын Шилийн голын чуулганд харъяалагдан байгаад 1945 оны өвөл нэгэн хэсэг нь монголд шилжин ирж нутагласан байна. Энэ үед голчлон зүүн үзэмчин хошууны хүмүүс орж ирсэн бөгөөд баруун үзэмчнээс цөөн хүн иржээ.

үзэмчингүүд үнэгний буюу хар хурганы арьсаар өнгөлсөн цэнхэр өнгийн торгон бүчтэй малгайг эр, эмгүй цөм нэгэн адил өмсөж байжээ. Гэхдээ эмэгтэй хүний малгайн саравч нь ногоон өнгөтэй, эрэгтэйнх цэнхэр өнгөтэй байсан байна. Ийм малгайг бүслэх малгай хэмээнэ. Үүнээс гадна духай малгай гэж байна. Хэлбэрийн хувьд дээшээ дэлбэгэр, улаан оройтой, оройн хэсэгт 6 талт алтан саагаар урлаж гоёсон хамар угалз бүхий тав, түүний дээр улаан сампинтай цэнхэр бүч байна. Эрэгтэй нь цэнхэр, эмэгтэй нь ногоон дотортойг өмсөх бөгөөд нөхөрт гарч буй бүсгүй хүний малгайн саравч хошуугүй дугуй байдгаараа онцлог. Өөр нэг малгай бол залаат малгай юм. Энэ малгайг айл гэр болох ёслолын үе буюу залуу бүсгүйд сүйх зүүлгэснээс хойш ургийн дараах эргэлт иртэл өмсгөнө. Хойшид эхний гурван жилд цагаан сар, найр наадмын үеэр заавал өмсөж байх ёстой.

Эхнэр хүний дээлийн өнгө, зах энгэр арай илүү гоёмсог бөгөөд захны эргэх хэсэгт үнэт үс, өнгийн саа хоргойгоор хошоолж эмждэг.
үзэмчингүүд ногоон сарьсан хавчаартай давхар ширэн, эсвэл эсгий ултай мухар хамартай хар булигааран гутал өмсч байжээ. Өвөл цагт алс хол явахдаа бойвог гэх элдэж базаасан ямааны арьсаар үсийг гадагш харуулж урласан дэгтий хийж өмсдөг байсан нь халхчуудтай бараг ижил юм. Эхнэр хүнээс бусад хүн бүс бүслэхдээ бүснийхээ хоёр үзүүрийг битүү гогцоолж ороон, гогцоог хоёр ташаа буюу ардаа унжуулж явна.


Дарьганга
Дарьгангачууд нь Сүхбаатар аймгийн нутагт оршин суух бөгөөд нутагласан газар Дарь овоо, Ганга нуурын нэрээр Дарьганга гэж нэрлэгдсэн болно. 1690-ээд оны сүүлчээр Манжийн захиргаанд орох үед Манжийн хааны төмөр сүргийг адуулгахаар цахар, халх, өөлдөөс татаж Халхын Түшээт хан аймгийн Говь Мэргэн вангийн хошуу, Сэцэн хан аймгийн хурц вангийн хошууны дунд суулгасан сүрэгчин хүмүүс болно. Хуучин дарьгангын сүрэгчин нь баруун гар адуучин, зүүн гар адуучин, баруун гар тэмээчин, зүүн гар тэмээчин, хоньчин гэсэн таван гар болж байжээ. Одоогийн Сүхбаатар аймгийн Дарьганга, Наран, Онгон, Халзан, Асгат, Баяндэлгэр сумнаа оршин сууж байна, Дарьгангачууд нь мал маллагааны арга, алт мөнгө дархлах урлагаар монгол даяар алдартай юм.

Дарьгангачуудын хувцас нь бусад нутгийн монголчуудын хувцастай үндсэндээ адил дээл, өмд, цамц, малгай, гутал зэргээс бүрддэг зуны тэрлэг, дан дээл, ууж, хөвөнтэй дээл, хурган дотортой дээл, сэнсэн дээл, үзүүрсэг дээл, зувцаа дээл, нэхий дээл, хүрэм ханжаар зэрэг дээл цээживч байна. Дээл бүслэхэд зориулсан урт байдаг.

Дарьгангачууд өөрийн өмсөх гутлаа хийдэг боловч сайн үйлчний хийсэн гоёмсог хээнцэр гутлыг авч өмсөх нь цөөнгүй байжээ. Гутлыг хавчуулж оёсон сарьс, түрий зулагт байгаа угалзын тоо, улны хийц төрхөөр нэрлэдэг байв. Жишээ нь: гурван сарьстай, 36 угалзтай зурмал улт, хоёр сарьстай, 18 угалзтай наамал улт, дөрвөн сарьстай ширмэл улт гутал гэх зэргээр нэрлэдэг.

Эмэгтэйчүүдийн гоёл нь хоргойгоор чимэглэсэн нударгатай, тохойтой эхнэр дээл, малгай, ууж, гутал зэргийг өмсөхдөө гадна татуур, хавчаар, сүйх, шивэргэл, ар мөрийн гуу зэргээр чимэглэж гоёдог байв. Татуур нь шүр шигтгээ шигтгэсэн толгойн мөнгөн өмсгөл бөгөөд хоёр талын шанаанаас үргэлжилсэн 3 давхар шүрэн сагалдаргатай, магнай дээрээ ханалж хадсан сувдан тортой хоёр талаас нь унжсан дороо шүр, оюу, номин бүхий бөнжигнүүртэй олон сувдан унжуургатай. Шивэргэл бол хавчаарын дороос угласан дээд үзүүрийг нь шүрээр бүрхсэн нэг талдаа 3 угсраа шүрэн шигтгээтэй дөрвөлжин мөнгөн хадлагатай, ууж хүртэл унжсан хатуулж цардсан хоргой дээр байх зүйл юм.


Барга
Баргачууд бол эртний монгол удмын аймгуудын нэг юм. XIII зуунаас урьд Байгал далайн тэндэх Баргужин төхөм гэдэг газар нутаглаж байсан баргуд хэмээх хүчирхэг аймаг болно. Эртний сурвалжит монгол аймаг Барга нарын голомт нутаг Байгал нуураас Хянганы нуруу хүртэл үргэлжилж байжээ. Баргачууд нь Чингис хааны аян дайны үед цэргийн ар талын эд барааг хариуцан харуулын цэргийн албыг хааж байжээ.
Баргууд үнэхээр нүүдэлч удамтай улс юм. Хөлөнбуйр, Байгал нуур, Алтай уулын хооронд түүхэн урт удаан хугацаанд нүүдэллэж байсан бөгөөд Алтайгаас нааш нүүхдээ одоогийн Завханы нутагт удаан суурьшиж нэг хэсэг нь тэнд үлдсэн бололтой. Одоо Монгол улсын Дорнод, Дундговь, Архангай, Ховд, Баян-өлгий, Төв, Завхан аймгуудын сумдад барга ястнууд аж төрөн буй. Мөн БНХАУ-ын өвөрмонголын Хөлөнбуйр аймгийн зүүн ба баруун хошуудад харъяалагдан Эргүн голоор нутаглан байна.

Баргачуудын хэл аялгуу нь буриадтай нэлээд төстэй юм. Овгийн дэг журмыг нарийн баримтлан сахиж, ахмадыг хүндэтгэн, овог дотроо гэр бүл болохыг хориглож, ах дүүсээр хотлох, нагац талаа дээдлэх зэрэг нь ураг барилдах, цагаан сарыг тэмдэглэх, нүүдлийн зан үйлд тод тусгагдан үлджээ.

Барга эрэгтэй хүн элдээмууз хэмээх босоо өндөр оройтой, орой дээрээ сампинтай малгайг сэрүүний улиралд өмсч байв. Эмэгтэйчүүд нь орой дээрээ улаан залаатай дүгрэг малгай өмсөнө. Мөн аль ч улиралд эрэгтэй, эмэгтэй ялгалгүй бүгд цайвар өнгийн алчуураар толгойгоо ороож байжээ.

Барга нар хонины элдсэн цагаан нэхий дээл өмсөх нь зонхилж байсан ба даалимба, даавуу, чисчүү торгон эдээр гадарласан хурган ба ишгэн дээл хүйтний улиралд өмсч байв. Нөхөрт гарсан эмэгтэй хүн түнтгэр мөртэй эхнэр дээл өмсөнө. Эхнэр дээл уужтай, дан тэрлэгний гадна талд давхарлах зориулалттай хүрэм өмсгөл нийт монголчуудын дунд дэлгэрсэн байдаг. Үүнийг баргачууд олондой гэж нэрлэдэг. Үүнээс гадна эмэгтэй хүний дээл гадуур өмсөх гоёлын хувцасны төрөл нь зах ханцуйгүй, хоёр ташаандаа оноотой хамжаар байв. Үүнийг нас ялгаварлахгүй өмсөнө.
Эрчүүдийн дээл зах өргөнтэй, энгэр нь тавиу өргөн, урт ханцуй нударгатай, хормой өргөн бөгөөд дугуйвтар, зах энгэр дан эмжээртэй байх нь нийтлэг.


Хотон
Хотон ястан нь Монгол улсын Увс аймгийн Улаангомд аж төрөн сууж байна. X-XIII зууны үед хотон нар нь Хятан болон Найманы Хүчүлүг хааны хараанд байжээ. Увс аймгийн хотон ястан нь түүхийн урт хугацаанд Тэнгэр уулсаас Увсын хотгор, Архангай аймгийн Хотонт сум хүртэл нутаглаж, өв соёлоо хадгалж ирсэн ард түмэн юм. Хотонгууд бол эртний соёлт Уйгурын удам юм.

Хотонгууд 200 гаруй жилийн тэртээгээс дөрвөдүүдийн дотор хутгалдан суусаар ихэд монголжжээ. Өөрсдийгөө хотон гэх ба хасаг, хиргистэй төрөл гэдэг. Хотончууд дуу хуур, бүжиг наадамд нэн авъяастай, хуур заяасан хүмүүс гэдэг домогтой.

Хотон ястны ахуй амьдралд мал аж ахуй зонхилох байр суурьтай байсан авч эртний улбаат газар тариалан мөн амьжиргааны эх үүсвэр болж байжээ. Хотонгийн тариалан нь Дундад Азид МЭ өмнөх үеэс дэлгэрсэн шуудуулан услах аргын нэгэн хэлбэр, байгал газар орны ямар ч нөхцөлд шалгарсан сонгомол арга юм.

Хотон үндэсний хувцас өмсгөл зүүлт гоёлоос хотон эхнэр дээл эдүгээ хүртэл уламжлан хэрэглэгдэж байна. Эхнэр хувцсанд хар өнгө эх өнгө болдгоороо онцлог.

Хотон дээлэнд хэдийгээр Ойрад хийцийн байсан боловч хотон гэж ялгагдах тэмдэг бол эрэгтэй, эмэгтэй аль ч дээлийн ханцуй нударгагүй байсан аж. Хүйтэ сэрүүний улиралд гар хамгаалах шаардлага гарвал ханцуйвч угладаг байжээ.

Хотон авгай хүн гэзгэндээ зүүдэг чачваг хэмээх зүйл байдаг. Үүнийг эмэгтэй хүн 30 нас хүрч, нөхөрт гарсан эсэхээс шалтгаалахгүй хийдэг байжээ. Энэ нь эмэгтэйн үсийг задлан хоёр салаа болгон гөрж, үүнд зориулан том найр хийдэг бөгөөд үүний дараа нөхөрт очих бол харьцангуй эрх мэдэл бүхий болдог байжээ.

Хотончуудын шүтлэгийн онцлог бол лалын шашны дээд шүтээн "Аллах" бурхан, түүний номлол ардын оюун санаанд Мухаммед бурхны дүрээр өнгөц төдий ойлголттой дэлгэрсэнд оршино. Лалын шашны номлол гүн нэвтрээгүйн гол шалтгаан бол өндөр уулын газар зүйн байрлалтай холбоотой. Манай хотон нарын гол шүтээн бол "Карах" судрын I бүлэг. Тэдний өөрсдийн нэрлэдгээр "Амааль-хомааль" буюу Аллах бол ертөнцийн дээд цорын ганц бурхан мөн гэсэн сургаал болно. Нөгөө талаар заншил, зан үйлд нь эртний буддын шашны ул мөр хадгалагдсан байдаг аж.


Өөлд
Ойрад монголын эртний сурвалжит нэгэн аймаг нь өөлд болно. Өөлд гэдэг нэрийг ойрад (ойн ард) хэмээх үг сунжирснаас үүссэн гэлцдэг. Бас Илүдэй гэдэг хүний нэрнээс гаралтай ч гэнэ. Мөн өөлдийн дээд овог цорос анх үүсэхдээ цомогор аяганаас цоргоор ус ууснаас цорос гэх болсон гэдэг домогтой.

XYI зууны үеэс зүүн монгол нь баруун монголоо дуудах ерөнхий нэр нь ойрад болон өөлд гэж байсан нь лавтай. Харин дөрвөн ойрадын холбоонд цорос нэртэй хүчирхэг аймаг оролцон улс төрийн талаар тэргүүлэн явсан бөгөөд тэдний хойчис нь хожим өөлд гэдэг нэртэй болсон бололтой юм.

Ховдын өөлдүүд XYII зууны эцсээр бүх ойрадын хаан Галдан бошгот Ховдын голд ирж нутаглан монгол цэргийн тариалан үүсгэхэд энд анх нутагласан ба тэдний ихэнх нь Ховдоос өвөрмонголын Улаанбудан гэдэг газар хүртэлх замын олон дайнд сүйрэн, нэг хэсэг нь Манжийн эрхэнд орж Орхон голд нутаглан байгаад зарим нь 1764 онд Ховдын харъяат болон нүүн ирсэн нь одоогийн Ховд, Эрдэнэбүрэн сумын өөлдүүд болно.
Эрчүүдийн өвлийн улиралд өмсөх хувцас нь хэлбэр маягийн хувьд монголын бусад угсаатны бүлгүүдийн адил хувцас хунар өмсөн хэрэглэж байжээ.

өөлдүүд дээлээ бараан хар буюу хөх өнгийн хилэнгээр өргөн хөвөөлөөд тод өнгөөр давхар хошоодог байв.
Тэдний малгай нь дээрээ сампинтай хөх орой, хөх бүч, улаан ширээстэй буюу торгоор гадарласан хойшоо илүү гарсан залаа бүхий хар хурган тумлай юм.

Эмэгтэйчүүд тэрлэгэн дээрээ цэгдэг өмсөх бөгөөд цэгдэг нь урт богино хоёр төрөл байв. Богино цэгдэгийг өдөр тутмын амьдралд харин урт цэгдэгийг өөлд ёсонд золгууд хийх, гал тахих, нүүх, дээр мөргөх зэрэг гоёлын зориулалтаар өмсдөг байжээ.


Урианхай
Баруун монголын нэг гол ястан нь Алтайн урианхайчууд болно. Эдний өвөг дээдэс нь монгол нутгийн умард болон баруун хойд захын ой хөвчөөр эрт дээр үед амьдран сууж байсан ойн гөрөөчин аймаг юм. Тэднийг X зууны үеэс Баруун хойд урианхай, XII-XIII зуунаас ойн урианхай хэмээн нэрлэдэг байсан байна. Урианхай нэрт аймгууд удам гарлын хувьд монгол, түрэг хоёр төрөл байсны дээр монгол урианхай нь дотроо халх, ойрад хоёр янз болжээ.

Түрэг урианхай нь тува удмынхан болох бөгөөд тэдний нэгэн хэсэг нь олон үеийн турш монголчуудтай холилдон суусаар монголжсоны гадна Монголын Нэгдсэн улс байгуулагдахад ихэд хүчин зүтгэж монголын их гүрний үед нэлээд олон тооны мянгатууд болж байжээ.

Юан гүрэн мөхснөөс хойш Урианхай аймаг энд тэндгүй тархаж зарим нь дөрвөн ойрадын дотор багтаж, зарим нь зүүн монголын бүрэлдэхүүнд оролцож явжээ. Зүүн монголын харъяат урианхай нь 6 түмний нэг нь болж байсан ба хожим нь тэд халх, өвөрмонголын дунд шингэсэн байна. Дөрвөн ойрадын дотор багтсан урианхад нь чорос буюу өөлд аймагтай ихэд ойр дөтлөг байсан тул тэднийг хамтад нь өөлд-урианхай ч гэж нэрлэх нь бас байв.

Эдүгээ Баян-өлгийн урианхайчууд Бугат сумын урдуур, Буянтын зүүгээр, урдуур, Алтайн зүүн, Булганы урд талаар нутаглаж байгаагийн дээр Ховд аймгийн Мөнххайрхан, Дуут суманд бүхлээрээ сууж байна. Харин нэлээд тооны урианхайчууд Сэлэнгэ аймаг руу шилжин Орхон, Зүүнбүрэн болон Хэнтий аймаг зэрэг газруудад бүлэг бүлгээрээ оршин суух болжээ. Алтайн урианхайчууд нь ардын туульс хайлан өгүүлэх талаараа нэн алдартай билээ.

Тува урианхайчуудын (мончоого) үндсэн нутаг нь Алтайн урианхайн Баруунгарын шар даагийн буюу мончоогын хошуу ч гэдэг. Баян-өлгийн мончоог казах, монгол, тува хэлээр, Ховдынх нь монгол, тува хэлээр хэлэлцэнэ. Түүнээс гадна Ховд аймгийн Буянт сумнаа дээр үед ирж нутагласан мончоогууд нэгэн баг болж байна. Цэнгэлийн мончоогын нэлээд олон өрх ам Сэлэнгэ аймагт ирж суурьшжээ. Харин тэдний дээл хувцас нь Ойрад монголчуудтай адилхан болно.


Мянгад
Мянгад ястан нь Ховд аймгийн Мянгад сумын нутаг Ховд голын адаг, Алтан Хөхий уулын нутаг орчмоор оршин сууж, Эрдэнэбүрэнгийн өөлд, Дөргөний дөрвөдтэй айлсан нутаглана.

Мянгад ястан нь Ховд голын сав нутагт мал аж ахуй эрхлэн жилийн дөрвөн улиралд нутаг бэлчээр, нүүдэл суудлаа зохицуулан аж төрөн байжээ. Нутаг усны онцлогоос Алтан хөхийн уулаар нутагладаг малчдыг Шилийнхэн, Харынхан, Ховд голын дагуу нутаглагсдыг голынхон, энэхүү хоёр нутгийн завсраар нутаглагсдыг Хөдөөнийхөн хэмээн нэрлэж заншсан аж.

Зусланд хоёр сар гаруй болж малаа таргалуулж цагаан идээгээ аваад намрын эхэн сарын сүүлчээр хяр нуруудаар сэрүү орох үест говь руу намаржаандаа бууж худаг шандаар нутаглана. Намрын эхэн сарын сүүлчээр хонио хяргаж эсгий хийж гэрээ шинэчлэх зэрэг ажлаа дуусгаад голдоо орно. Намрын сүүл сарын эхээр дахин нүүж бэл рүүгээ бууж байгаад зул сар гэхэд өвөлжөөндөө буудаг байжээ. Ингэж малчин мянгадууд жилийн дөрвөн улиралд мал сүргийнхээ өвс ус, бэлчээрийг харгалзан цаг уурын аясыг даган нүүдэллэж мал сүргээ өсгөн ирсэн аж ахуй соёлын шинж төрхөө буй болгожээ.

Мянгад эхнэрийн хувцас өмсгөл, гоёл чимэг нь хэв маяг хийц загварын хувьд халхтай төстэй юм. Энэ нь мянгад халх түмний угсаа соёлын эрт урьдын холбооны тусгал юм. Харин зөвхөн түнтгэр мөр нь намхан байдгаараа халх дээлнээс ялгаатай. Мянгад эхнэр мөөмөн оройтой сээтгэр үстэй малгай өмсдөг байв.


Захчин
Захчин нь Ойрад монголын нэгэн салбар бөгөөд Зүүнгарын хаант улсын үед тус улсын хил, зах хязгаарыг сахин хамгаалах цэргийн ард байсан учир захчин хэмээх нэрийг олжээ. Захчин нь зах - гэсэн үгэнд эрхэлсэн ажил мэргэжлийг заадаг - чин дагавар залгаж бүтээсэн нэр юм.

Захчингууд торгууд, дөрвөд, өөлдөөс гаралтай яс, овгоос бүрэлдсэн байна. 1754 онд Манжид эзлэгдэж Халхын Засагт хан аймгийн гүн Цэвдэнжавын харъяанд хэсэг зуур захирагдан байгаад 1756 онд Зэрэг, Шар хулсан хэмээх газар нутаглуулж нэгэн хошуу 4 сүм болгон язгуурын зайсан Маамадыг хошуу захирагч болгожээ.

Богд Хаант Монгол улсын үед захчин хошууд нь Дөрвөдийн үнэн Зоригт ханы харъяанд явжээ. Захчины умард хошууг шилийнхэн, өмнөд хошууг говийнхон гэлцдэг.

Эдүгээ захчин нар нь Ховд аймгийн Алтай, үенч, Мөст, Зэрэг, Манхан таван суманд буюу Байтаг Хавчигийн нуруунаас Ямаат улаан уул хүртэл нутагт нутаглан байна.

ХХ зууны эхээр Алтайгаас баруун тийш Их Хавтагийн нуруунд харуулын 20 айл нутаглан иржээ. Захчин хоёр хошууны нүүдлийг Алтайн баруун талын мөн харуулынхны нүүдэл гэдэг. Мөн говийн бүсийн заримдаг цөлийн уур амьсгал, ус, бороо, өвс ногооны төрөл зүйлийн онцлог байдлыг нарийн мэдэх учир говийнхны нүүдэл гэж ярих нь ч бий.

XIX-XX зууны зааг үед захчингууд тариалан их хэмжээгээр эрхэлж байжээ. Захчины тариалан бол усалгаат тариалан юм.
Захчинд отроор нүүхийг бийлэх гэнээ. Ган гачиг ихтэй, ус муутай үед малчид хол явдаг байсан ба намар цагт гол төлөв ганц хүн түрүүлэн очиж нутаглах газраа үзээд тэмээ, хонио туугаад явдаг байжээ. Харин өвөл цагт бэлчээр хүрэлцэхгүй бол уулын шил нутгаар сарлагаа, тал газар адуугаа оторлодог байв.

Захчин ястны хувцас хунар ерөнхийдөө баруун монголын ястнуудын хувцастай бараг адилавтар юм.


Казах
Монгол улсад оршин суудаг түрэг угсааны томоохон ястан нь казахууд юм. Тэдний өвөг дээдэс нь МЭө I мянган жилийн дундаас одоогийн Дундад Ази, Казахстаны нутагт оршиж байсан Сак хэмээх хүчирхэг аймаг юм. Сак аймгийн бүрэлдэхүүнд Массагет, Дай, Каспий, Исседон аймгууд оролцдог байжээ.

Эртний Казахууд нь XIY зууны үеэс Зүчийн улс буюу Алтан ордны улсын бүрэлдэхүүнд багтаж зуутын зохион байгуулалттай болжээ. Алтайн казахууд угтаа Керей омгийн хүмүүс бөгөөд тэд нар нь Уах керей, Абах керей, Ашамайлы гэсэн 3 янз болно. Үүнээс монголд шилжин нутаглагсад нь Абах керей, Найман казах болно.

Казахын хүн ард манж хятадын дарлалд нэрвэгдэн бэлчээр нутгаар хавчигдан ядуурсны дээр XIX зууны дунд үеэс Шинжаанд бослого үймээн дэгдэх болсноос түүний хөлд туйлдсаны улмаас 1864 оноос эхлэн Алтайгаас Ховд руу нүүдэллэн ирэх болжээ.

1895 онд Ховдын амбанд есөн цагааны бэлэг барьж байрагнасан газраа батлан суух зөвшөөрөл олж авчээ. Манжийн захиргаа устаж монгол улс тусгаар улс болсон тэр цагт казахууд монголд дагаар орох хүсэлтээ Богд гэгээний засгийн газарт гаргасан байна. Тэрхүү дагаар орох хүсэлтийг нь 1917 онд ёсоор болгосноор казахууд монгол улсын жинхэнэ харъяат болж, тэдэнд хошуу нутаг захируулах болжээ.

Казах үндэсний хувцас бол ястны өвөрмөц онцлогийг илтгэсэн байдаг бөгөөд монгол хувцаснаас эрс ялгаатай юм.

Эрэгтэйчүүд шовгор оройтой, орой дээрээ шар шувууны өд хатгасан үслэг малгай өмснө. Харин нөхөрт гараагүй охид хээ угалзаар чимэглэсэн, шар шувууны өд хатгасан тоорцог өмсөнө.

Тэд дээл өмсдөггүй бөгөөд эрчүүд нь хамба хилэн юм уу хилэнгээр хийсэн хүрэм өмсөнө. Хүрэм нь урдуураа задгай, өвдгөө хүрсэн урттай байх ба энгэрийг нь зөрүүлэн бүсэлнэ. Тэдний өмд нь хүрэмтэйгээ ижил өнгөтэй байдаг.

Эмэгтэйчүүдийн хувцсанд цагаан өнгө голлох бөгөөд нөхөрт гарсан хүүхнүүд цагаан алчуураар толгойгоо ороож цагаан өнгийн нэвсгэр урт хормойтой даашинз маягийн хувцас өмсөнө. Гадуур нь ханцуйгүй богино хантааз өмсдөг.

Казах эмэгтэйчүүд оёх, хатгах зэрэг гар урлалын ажилд сайн агаад хувцас хунартаа гоёмсог хээ угалз гарган урлаж хийдэг.