барилдаанаар нь андахгүй. Өнгөрсөн жилийн баяр наадмаар тав давж, улсын начин цол хүртсэн түүнтэй уулзаж ярилцлаа.

-Анх бөхийн гараагаа эхэлж байсан үе болон бөхөд хөтөлсөн багшийн тань талаар яриагаа эхэлье?

-Архангай аймгийн бөхийн сургуулийн М.Буяннэмэх багшийн удирдлагад долдугаар ангиасаа хичээллэж, бөхийн гараагаа эхэлж байлаа.

-Үндэсний бөхөөр хичээллээд анх зодоглосон барилдаанаа дурсвал?

-Анх ааваараа заалган аймгийнхаа наадмын өсвөрийн барилдаанд зодоглож, шөвгийн дөрөвт үлдсэн нь миний анхны баридаан байсан.

-Аав тань бөх хүн үү? Танай гэр бүл бөхийн удамтай юу?

-Манай аав залуудаа барилддаг байсан, бөхийн цоллооч засуул хүн. Ер нь Д.Мөнх-Эрдэнэ арслангаас бусад манай сумын бөхчүүд аавын талын садангууд байдаг. Жишээлбэл, гарьд Д.Рагчаа, аймгийн арслан Л.Гансүх, М.Бат-Отгон нар байна. Ээжийн талаас бол Архангай аймгийн Өгийнуур сумын харьяат аймгийн заан М.Шатар гэж нагац ах маань байна. Мөн ээжийн аав нь биерхүү, тэнхээтэй хүн байсан гэдэг. Нутагтаа ирсэн улсын цолтой бөхчүүдийг өвдөг шороодуулдаг төдийгүй цэрэгт байхдаа улсын наадамд зодоглон гурав давж байсан гэсэн. Гэхдээ тухайн үеийн амьдралын байдлаас болоод улсад дахин барилдаагүй юм.

-Хотод орж ирэхэд аавын тань оронд аав болж, бөхийн эрдэмд сургасан багш нараа дурьдвал?

-Миний хувьд урилгаар “Аварга” дээд сургуульд бөхийн чөлөөт барилдааны багш, дасгалжуулагчийн ангид элсэн суралцсан. Харин бөхийн эрдмийг улсын харцага Д.Сэрээтэр, Э.Батбаатар, начин Б.Адъяахүү нарын олон сайхан багшаар заалгаж, нутаг усныхаа ах нартай хамт “Бөх Билэгт” дэвжээнд наадмын бэлтгэлд гардаг болсон.

-Улсын наадамд зодоглож байсан сэтгэгдлээ манай уншигчидтай хуваалцвал?

-Ардын хувьсгалын 89 жилийн ойн улсын баяр наадамд анх зодоглон дөрвийн даваанд улсын заан Б.Соронзонболдод өвдөг шороодсон. 90 жилийн ойгоор тэр жил начин цол хүртсэн С.Багахүүд мөн л дөрвийн даваанд унасан. Харин өнгөрсөн зун И.Доржсамбуу гарьдаар начин цол хүртсэн.

-Үндэсний бөхийн дүрмийн талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Том цолтой зарим бөхчүүд гар хуруугаа барьж базлаад, цаг хүлээж хүчээ нөөж ухраад, мань мэт нь барилдаанаа шуурхайлах гээд хөөж, ажиллаж хүчээ зарцуулж байх жишээтэй. Яахав, үнэхээр тэнцүүхэн бөхчүүд хаялцахгүй байвал шахааны барьцаар барилдааныг шийдэхээс өөр аргагүй. Мөн техник технологи хурдтай хөгжсөн орчин үед маргаантай барилдааныг удаашруулсан бичлэгээр дахин харж нягталж шийдэх хэрэгтэй санагддаг. Олон дүйз барилдахад хүний нүд тэр бүрийг харах боломжгүй шүү дээ.

-Барилдаан огт таардаггүй бөх танд байдаг уу?

-Тийм хүн байдаггүй ээ. Тухайн үед аль нэг нь боломжийг ашиглаж мэхээ даацтай хийсэн нь л давдаг гэж боддог. Үнэхээр барахгүй бол барилдаан таарахгүй байна гэж ярих нь утгагүй санагддаг. Үүнд тухайн бөхийн сэтгэлзүйн онцлог л нөлөөлдөг байх.

-Даамай сайн хийж сурах юмсан гэж боддог ямар мэх байна вэ?

-Хутгах, мордох, давхар ачих, хавсрах гэсэн гол мэхнүүдийг дадмаг сурч, энэ мэхэндээ тулгуурлан угсраа мэх хийхийн төлөө хичээллэж байна. Манай үндэсний бөх мэхээ даацтай хийж, өрсөлдөгчөө унагадаг сонгодог барилдаан гэж боддог.

-Багадаа ямар бөхийг дэмждэг байв?

-Бөх сонирхож эхлэх үедээ наадмаар эмээтэйгээ хөдөө гэр сахиж үлдээд байтал хүлээн авагчаар Архангай амгийн Батцэнгэл сумын харъяат аймгийн арслан Г.Өсөхбаяр начин цолыг алгасан заан цол хүртлээ гэж сонссоноос хойш Өсөхөө аваргыг хүндэлж, барилдааныг нь шимтэн үздэг болсон.

-Хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг гэх мэт бусад төрл үүдийн баг тамирчдыг дэмждэг үү?

-Яахав, олимп, дэлхийн аваргаар бусад спортыг үздэг. Гэхдээ яг тэр энэ гэж дэмждэг баг байхгүй ээ. Аль хожигдож байгааг нь дэмжинэ.

-Манай уншигчдад та гэр бүлээ танилцуулаач?

-Миний гэргийг Цэрэнлхам гэдэг. Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын уугуул бүсгүй бий. Хоёр хүүтэй, том нь зургаа, бага нь хоёр настай. Би өөрөө эхээс гурвуул, айлын том нь. Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр дүүтэй. Эрэгтэй дүү маань удахгүй барилдах байх.

-Дуу хөгжим хэр сонирхдог вэ?

-Хөдөө гадаа явж байхдаа аав ээж, нутаг усны тухай дуу сонсох дуртай. Сүүлийн үед дуучин Г.Төрмандахын дууг сонсдог болсон.

-Хамгийн чанга унаж байсан барилдаан гэвэл?

-Оюутан байхдаа И.Доржсамбуу гарьдад хойноосоо тэврүүлээд айхтар чанга өвдөг шороодож байсан. Долоо хоног цээж хөндүүрлээд л, чөлөөтэй ярьж чадахгүй хүнд байж билээ.

-Хамгийн их баярласан, бас харамссан тохиолдлоо дурсвал?

-Улсын наадамд С.Багахүү начинтай барилдаж байхдаа сэнжиг элэг бүсний барьц аваад мэхээ хийх гэтэл халтираад доор нь орчихсон. Энэ л их харамсалтай санагддаг. Сайхан нь бол улсын цолны болзол хангачихаад төрийнхөө есөн хөлт цагаан тугийг тойрон дэвж явсан мөч юм даа.

-Цэнгэлдэхийн дэвжээг орчин үеийн хөгжилд нийцүүлэн засах хэрэгтэй юм шиг санагддаг?

-Би ч гэсэн санал нэг байна. Жилдээ ганц барилддаг болохоор хүмүүс анзаардаггүй юм шиг байна билээ. Бороо орсон үед чийгийг хатаадаг төхөөрөмж ажиллуулах, мөн өндөр өвстэй хэсгийг нь тайрч, хотгор гүдгэрийг нь тэгшлэх хэрэгтэй байгаа юм. Яг тулаад харахад гахай сэндийлсэн юм шиг л дэвжээ байдаг. Үүнд нь бөхчүүд халтирах, бүдэрч тэнцвэр алдах, урт өвс нь өвдөг шүргэсэн нь газар хүрсэн юм шиг харагдах гээд бэрхшээлтэй зүйл их бий.

-Онцын бяртай бөхтэй барилдаж байсан уу?

-Бяртай бөх зөндөө. Гэхдээ дотроо олон төрөл санагддаг. Хав золгоонд, сэрвүү барьцанд бяртай бөх байхад шуундаа, гол ясандаа, хүзүүндээ тэнхээтэй бөх байх жишээтэй.Тиймээс тухайн бөхийн бие бялдар, барилдааных нь онцлогт тохируулсан тактик боловсруулж барилдах хэрэгтэй байх.

-Үндэсний бөхөд ёс жудаг гэж гайхамшигтай юм байдаг. Харин сүүлийн үед тахим авч буй нь тохойлдох, зарим нь бүр өгөлгүй яваад өгдөг. Эсвэл хаяж яваа үедээ нидрэх ч юм уу, зүй бус үйлдэл гаргадаг. Энэ талаар таны байр суурийг сонирхоё?

-Хоёр эр хүний хооронд тэмцэл байлгүй яахав. Ер нь аль муухай ааштай хүнийг тэр гэхэв, тухайн хүнд тохирсон арга барилаар барилдахаас өөр аргагүй. Мөн олон түмнээ хүндэлж байх хэрэгтэй. Бөхчүүд маань унавал унасан шиг, давбал давсан шиг байх хэрэгтэй гэж боддог.

-Монгол эр хүний талаар таны бодол?

-Эр, эм нь мэдэгдэхгүй нөхөд зөндөө байна. Гаран дээрээ шивээстэй, чихэндээ ээмэгтэй, хүзүүндээ олон юм зүүсэн, өмднийх нь салтаа тушчихсан тиймэрхүү залуус минийхээр монгол эр хүн биш, эрэгтэй л хүн. Харин монгол эр хүн өөрийн гэсэн үзэл бодол, өнгө төрх, байр суурийг агуулсан, аливаад нухацтай ханддаг, дүн нуруутай байх ёстой л гэж боддог.

-Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

П.Бат-Эрдэнэ

Эх сурвалж: "Таван Цагариг"