Намрын хонгор шар нар туниа муутай илчээрээ гийгүүлж, уулын хөх салхи тэгэхээс тэгэх гэсэн шиг шинэхэн бүрх малгайгий нь хийсгэн авч одох шахан, хацар нүүрийг нь хүүхдийн булцгар зөөлөн алга шиг гуядан шавхуурдахад Дамба нэгэнтэй инээмсэглэж, салхинд хорссон нүднээс нь өөрийн эрхгүй нулимс бөмбөрөхүй "Эм хүн шиг нойтон нүд гаргаад миний байж байгааг" гэж өөрийгөө дооглонгуй явлаа. Түүний унаж яваа агсам хээр халтар морь усан хулгана болтол хөлөрсөнийг харвал тэрээр дороос нилээн өгсөж гарсаныг илтгэнэ.

Нутгийн ганц "алтан гартай" бурхан дарханы хүү Дамба идэр залуугийн болчимгүй явсанаа бодоход ир хат нь суларч, ихэд төвшин болсон нь ногоон санхьюу гөлөмтэй, жийжүү дөрөөтэй, бугын ясан хяртай, том мөнгөн баавартай эмээл дээрээ тохь тухтай буурь суурьтай хүний зангаар ялимгүй жишүүлдэн, бөх бат суусанаас харагдана. Мөнгөн товруутай хазаар, хээ хуараар чимэглэсэн хударга, таван барим сагалдарга бүхий одтой яргай ташуур барьсан нь "нэртэй хүний зүстэй хүү" байсан одоо ч мөн эцгийн хөрөнгө дуусаагүй "буян"-ыг нь эдэлж явааг хэлнэ.

Залуу цагийн ид бахаа гайхуулсан "эр бор харцага"-аас үлдэж хоцорсон юм гэвэл тэгшхэн мөртэй, ханхар цээжтэй, цэгц нуруу бие нь үлдсэн болохоос нүдээрээ инээн, нүүр дүүрэн инээмсэглэдэг нүүрний баясгалан, идэр залуу насандаа "даанч ажиггүй" явсаны омголон тэмдэг нь бүдгэрч, өтгөн хар хөмсөг нь нумарч, санчигны үс нь мөнгөн шүүдрээр "шоглуулан" насны "намар"-т ойртжээ. Дөч гарсан эрийг дөрвөө дарсан аттай зүйрлэдэг ч цаг бусын "самуун"-аар залуу насаа "нарсанд" гээсэн түүнийг амьдралын сорилт хүний амьдралын урсгалаас гаргаж, он удаан жил "тортой арал" дээр "цөлж" орхисон юм.

Гурван зуун жар хоногт ээлжлэн солигддог жилийн дөрвөн улирал шиг хавар бол хүний хүүхэд нас. Зун бол идэр залуу нас. Намар бол дунд ахимаг нас. Өвөл бол өтөл хөгшин нас билээ. Байгаль дэлхий жам ёсоороо шар дурдан тэрлэгээ нөмөрч, буцах шувуудын цуваа хөх тэнгэрт хошууран нисэх дор насны "намар"-таа золгон буй Дамба хэмээх зоримог байрын уйтгартай нүдтэй эр гал улаан навчсаар "намрын танго" бүжиглэх уулын өөд ганц морьтон чүү гэж давдаг хадан хясааны аюултай зөргийг зорин, аажуухан өгсөж явна.

Сүүлчийн удаа хоолойгоо сөөтөл дуулж амжъя гэх шиг голио царцаа "хоор"-оор шаагиж, ганц нэгхэн эрвээхэй дохиур нь унасан хатсан цэцэгсийг наранд очиж муулахаар өндөр аван ниснэ. Салхины аясаар толгойгоо даахгүй найгах "тайжийн жинс" амьдрах "хоногийн тоо" дууссантайгаа үл эвлэрэн, "том толгойлон" салхитай "хэрүүл" хийнэ. Хатаж шарласан хиаг амьсгаадсан морины тургих дуунаар үндэснээсээ "салаад нисэх" мэт хажуу тийш халиуран найгана. \ Нээлт хийв үү, яав их сонин зураглал үйлдлээ. Цэцэг салхинд найган ганхана гэдэг уламжлалт бичлэгийг өөрчиллөө\

Оройгоороо хад чулуу, хадан хавцалтай хөвчийн нурууны хоёр талд суух нутгийн ахан дүүс зөвхөн ганц морьтой хүн явдаг "Ганцын даваа"-гаар тэр болгон явахгүй. Галзуу согтуу нэг нь унаж сүйрсэн тохиолдол байдаг тул эрүүл хүн ч түүгээр явахыг хүсдэггүй. Бүтэн өдөржин тойруу замаар явж туулдаг "Нам даваагаар" цувардаг. Хэрэг болгон "Ганцын даваа"-гаар зориглон туулваас гурван цаг л явна. Харин амь насаа гаргуунд хаян тийнхүү зориглох "тэнэг" энэ нутагт ховорхон шүү дээ.

Хүүхэд ахуйн дэврүүн халуун цустай Дамба арван гурван насны жил орох жилээ нутгийн хэдэн хөвгүүдтэй хамт "Ганцын даваа"-гаар гарахаар шийджээ. Эхэлж хэн нь явахаа дөрвөн хөвгүүн шодоход Дамба таарчээ. Түүний араас хоёр хөвгүүн, хамгийн сүүлд Өлзий явахаар болов. Алд хүрэхгүй хоёр тохой орчим хадан хавцлын нарийнхан замаар хүн байтугай адгуус хүртэл явахаасаа айна. Гэвч "хүний гарт" орсон хөөрхий адгуус "Би явахгүй, би чадахгүй" гэж хэлж эс чадах тул төмөр амгайны дугтрах хүчинд автагдагдан, туулай шиг чичрэн дөрвөн хөл нь солбино.

Амьд амьтан болохоор айсандаа хамаг хөлс нь асгарна. Гэвч адуу гэдэг хэрэг дээрээ хүнээс илүү зүрхтэй, хүнээс илүү ухаалаг "амьтан" л даа. Армаг тармаг өвс ургасан хад чулуутай зөрөг замаар маш болгоомжтой хомбон туурайгаа зөөж тавин, аажуухан гэлдэрсээр аюулыг туулна. Нуруун дээр нь морьдсон "хүн" гээч адгуу "чөтгөр" бэлэн тойроод явах зам байсаар байтал яах гэж ийм амь өрссөн аймшигтай замыг сонгосоныг "ухаад" ойлгохгүй.

Харин хүн гэгч "адгуус" морины нуруун дээр амь насаа түүнд даатгаад явж байгаа. Морины туурайгаар ширхэг чулуу хавцал руу өнхөрөхөд айн дагжиж, тонгойн харна. Зарим газраа алд хирийн өргөн тул арай чөлөөтэй газар очоод хүн морь хоёр амьсгалаа даран, хэсэг амарна. Доошоо хавцал руу өнгийхөд тэртээ алсад ой мод униартан харагдана. Модон дундаас цухуйсан хадны оройгоор элээ эргэж, хэрээ гуагална.

Түрүүлж явах Дамбыг гэнэт эргэн харахад хоёр хөвгүүн мориныхоо эмээлийн бүүрэгнээс гараараа тас зуурчихсан нүүр царай нь хувхай цайчихсан яваа харагдав. Сүүлчийн хүн алга... "Өлзий хайчсан бэ?" гэж Дамбыг гайхан асуухад нь сүнс нь "зайлчихсан" явсан хоёр хөвгүүний нэг " Хавцлын замаар орохоос өмнө буцаад давхичихсан" гэж дорой дуугаар хариулав. "Аймхай муу хог. Өмдөндөө шээсэн дээ" гэж Дамба уурсан бодлоо.

Эрт дээр цагт хошуу тамгын "хар" гэрээс оргосон нутгийн нэг "сайн эр" ноёныхоо илгээсэн тахруудад хөөгдөн явахадаа энэ даваагаар гарч амь мултарсан гэдэг. Түүнээс хойш энэ даваагаар гарсан хүнийг "шилийн сайн эр"-д "тооцох" болсон билээ. Бороотой юмуу өвлийн цастай цагт морины туурай хальтирч мэдэх тул бороо шороогүй "хуурай" үед нутгийн ганц нэг "яарсан" эрчүүд "Ганцын даваа"-гаар гарч ирж л явдаг. "Явж" сурсан нутгийн эрчүүд бол хүссэн цагтаа хавцлын замаар ажиг төвөггүй давдаг. Бас ч хүн "айгаад" байх үхлийн зам биш юмсанж.

Давааны нарийн замд тааралдсан хүмүүс ухрах аргагүй учир мориныхоо шүдийг харуулж, хэн хөгшин морьтой нь нэгэндээ зам тавьж өгөхийн үүднээс мориноосоо бууж, унаж явсан морио ёроолгүй ангал руу түлхэн "нисгэх"-ээс өөр замгүй болдог гэлцдэг. Яг ийм явдал болсоныг харсан үзсэн хүн байхгүй ч "Тэгдэг гэнэ лээ" гэж ам дамжсан яриа нутгийн олны дунд байдаг. Аймхай зүрхгүй гэж ад болж явдаг Өлзий нэг удаа нутгийн ах зах хүнтэй "Ганцын даваа"-н дээр тааралдаад морио "егүүтсэн" тухай яриа гарсан боловч түүний худлаа залсаныг нөгөө хүнээс нь асууж мэдсэн хүүхдүүд Өлзийгийн "худалч"-ыг хоорондоо ярьж, элгээ унатал инээлджээ.

... Тийнхүү "эр зориг" гарган "Ганцын даваа"-гаар гарсан хөвгүүд нэг хэсэгтээ нутгийн олны дунд "баатар" болов. Онгиргон зантай Дамба байсхийгээд зам товчилж "Ганцын даваа"-гаар давах "хийрхэл"-тэй болсон нь олны амаар дамжиж эцэг эхэд нь хүрсэн тул олон үрээ "алдаж", элэг бэтгэрч явсаны эцэст олдсон ганц хүү нь болох Дамбыг эцэг эх нь бишгүй л зэмлэжээ. Нутаг усандаа "бурхан дархан" гэгдэх Цэнд гуай орой төрсөн дорой хөвгүүндээ амь нас шигээ хайртай. Тэгээд ч хүүгээ дураар нь тавьж, хүний эдлээгүйг эдлүүлж өсгөсөн аж. Хүү ч яваандаа "толгой дээр" нь гарчээ.

Цэнд гуайн хамаатны "даалуу" Балдан гэгч дунд эргэм насны лагс бор эр тэднийд хот газраас ирсэнээс хойш Дамба хүүгийн ааш авир эвдэрч эхэлсэнийг өвгөн дархан анзаарч мэдсэнгүй. Орон шоронгоор олон жил явж, мөрийтэй тоглоомонд зэгсэн сайн "мэргэшсэн" Балдан хот хүрээ газар нэр нүүргүй болсон тул уушигны сүрьеэ өвчнөө "эмчлэх" нэрээр нутагтаа морилжээ. Нутаг орондоо ирмэгц юуны түрүүнд цагаан гүүний саам ууж, эрүүл мэнддээ гоц "анхаарал" тавихын зэрэгцээ өвгөн дарханд бүл нэмж хань бараа болохдоо "дархан"-ы эрдмээс хичээнгүйлэн суралцав.

Ойр зуурын эмээл хазаар "мөнгөлөх"-өөс гадна ээмэг, бөгж "урлах" эрдмийг гойд сураад авав. Түүний эл бяцхан "авъяас"-ыг дэмжсэн өвгөн "Манай удам ер нь гарын дүйтэй хүмүүс олон доо. Чиний эцэг залуудаа надтай хамт олон "дарх" хийсэн. Даанч залуугаараа "бурхан" болчихсон юм" гэж хэлжээ. Балдан өвгөн дарханы ойр зуур туслах зуур нутгийн гэнэн эрчүүдийг цуглуулан мөрийтэй даалуу тоглож, хэд хэдэн айлыг "хоосруулах" шахсан билээ. Арван долоо хүрсэн Дамба Балдангаас салахгүй. Хаа яваа газар нь хамт манаргах болжээ.

Даалуу ч сураад авлаа. Балдантай "хавсайдаж" нутгийн эрчүүдийнхээ манан хөөрөг, хаш соруултай гаанс, өөрийнх нь эцгийн урласан мөнгөн хазаар, эмээл, хэт хутга, мөнгөн аягыг нь тэднээс "саах" болов. Балдан, Дамба хоёр шиг нүнжигтэй эдлэл хэрэглэсэн, чамин зүйлээр гайхуулсан хүн тэр нутагт байсангүй. Хөгшин, залуу гуя нийлсэн хоёр хаана найр наадам болно тэнд очиж, айраг архи ууж, амьтан хүнийг дээрэлхэж, доромжлох төдийгүй аль бусармаг явдалд орооцолдох болжээ.

Орон шоронд сууж, "хар цэргийн" амьдрал туулсан Балдан даалуу тоглоходоо хүртэл бульхайцаж, юм үзээгүй хөдөөх эрсийг заамдаж сэгсрэхэд түүнийг хаа сайгүй дагаж явдаг Дамба хажуугаас нь гар хөл оролцон сайн эцгийн нэрийг "гутаах" болов. Нэг удаа мөрийтэй тоглоод, мөрийгөө өгөхгүй унжсан эрийг тэр хоёр эсгийнд боож хүлээд уулын уруу өнхрүүлэн, голын усанд унагажээ. Үүнийг харсан эхнэр нь сумын даргад хэл дуулгасанаас аймгаас төлөөлөгч ирж, тэр хоёрыг барьж явсан билээ.

Аймгийн шоронд сар орчим суусан тэр хоёрыг Цэнд гуай хэд хэдэн удаа эргэж очиходоо Балданг дахиж гэртээ ирэхгүй хот руугаа далд орохыг хатуу сануулсан юм. Шоронгоос суллагдсан тэднийг ирэхэд Цэнд дархан нүүр өгөхгүй буруу харан сууж байлаа. Амь шигээ хайртай "алтан сайхан үр" рүүгээ ч нэг нүдээр харсангүй. Хүний эх болохоор хөөрхий хөл муутай Дунжаа эгч мах чанаж, хоол унд хийн хошуугаа унжуулан майжигнав. Орой хирд Цэнд гуай Балданд хандаж ийн хэлжээ.

" За, Балдан минь би чамайг эцэг шиг чинь санаад итгэж явлаа. Чи харин эцгээсээ өөр хүн байжээ. Яахав, намайг амьд дээр дагаж яваад жаал дарханы үйл сураг гэж би бодож байсан. Тэгтэл чи сайн юманд биш муу юманд "идтэй" хүн байна. Даалуу тоглож, нутаг орныхоо гэмгүй хүмүүсийг зөндөө шуллаа. Сүүлдээ манай энэ чихгүй толгойг уруу татан, хүн амьтан дээрэлхэж, чихнээс хонх уяж эхэлсэн. Чи ч яах вэ, хал доль үзсэн амьтан. Энэ Дамба "хүүхэд "шүү дээ. Хүн юу гэнэ дагаад хаашаа явж юу хийхээ мэдэхгүй далдагнах турсага. Энэ хүүхдийг чи эвдэж дуусах нь. Газар дээрхи ганц хүүгээ гэхгүй бол хэнийг гэх билээ... Хүүгээ бодоод чамайг явуулъя л даа. Эс бөгөөс чамд гэр барьж өгөөд сумын төв дээр суулгая. Чам шиг гарын дүйтэй хүн сумын артельд эмээл зороод суухад чадахгүй гэх газаргүй. Харин чамайг өнөөдрөөс эхэлж, Дамбатай уулзуулахгүй" гэхэд Балдан өвгөнийг хорсол нуусан харцаараа нэвт ширтэж, "Цэнд ах аа, юуны туханд хүрэлгүй хамаатан садан улсууд хоорондоо муудалцаад яах вэ. Би хэд хоног танай илүү гэрт айраг ууж хэвтэж байгаад хот руугаа явъя. Танд муу санах юм надад байхгүй. Ойр зуурын ажил төрөл байвал ний нуугүй хэлээрэй. Ач тус болсон та хоёрыгоо гомдоовол алдас болно" гэж зальжин байдлаар гэмээ ойлгосон хүн шиг өчиж өвгөнийг тайвшруулжээ...

Хэд хоногийн дараа Балдан шөнө дундуур хос морь хөлөглөн, өвгөний дархан хийдэг гэрээс өдий төдий үнэтэй цайтай зүйлс аваад оргож одсон юм. Нутгийн хүмүүсийн юм хийлгэхээр өгсөн мөнгөн эдлэл, аяга, хутга, эмээлийн тоног, хазаар ногт, хэдэн ширхэг чимэглэн хээлж байсан яргай ташуурыг хүртэл аваад зайлжээ. Өвгөний өөрийн халтар манан хөөрөг, пийсүү соруултай мөнгөн толгойтой урт гаанс, чулуу шигтгэж байсан хүний өөрийн ээмэг, бөгж, бугуйвч, шүр сувдны цуглуулгыг бүгдийг нь цөлмөөд явжээ.

"Олон амьтны үнэтэй цайтай юмыг алдчихаад юу бодож сууна даа? Өөрийн юм бол өнгөрч" гэж эмгэнээ учиргүй сандрахад Цэнд дархан тайвнаар "Балданг "үймүүлээд" эхлэхээр нь би дотроо хар санаад зарим нэг зүйлээ нууж орхисон юм. Алтан эдлэлүүдийг бол бүгдийг нь нуусан. Ийм юм болох нь гэж мэдсэн хирнээ бас л тайван сууж дээ. Олон хүнд буян болж явсан юм хүмүүсийн юмыг яаж ийгээд холио солио хийгээд ч гэсэн буцааж өгнө... Хамгийн гол нь энэ хортой "хорхой" зайлсан нь чухал. Тэр нөхөр энд удвал бид хоёр хүүгээ "алдах" байлаа шүү дээ" гэжээ. Түүний энэ тайван дууг сонссон Дунжаа гуай "Хоолойг минь огтлоод явсан бол яана. Маш муухай хүн болжээ, энэ Балдан. Чи тэгэхэд жишим ч үгүй дэргэдээ байлгаж, хооллож ундлаад сүйд байсан даа" гэж цухалдав.

х х х

Балданг алга болсоны дараа Дамба нутгийн зарим нэг бэлтэй залуучуудтай нөхөрлөн дарвиж, харин өөрөө "Балдан"-гийн "дүрд" тоглох болжээ. Ууж хөлчүүрхсэн найз нөхдөө дагуулан морин дэл дээр дарцаглан давхихадаа үнээ сааж буй охид хүүхнүүдийг орилуулж хашгируулан, тугалын зэл, үнээний хашаагаар "түйвээж" одно. Зүгээр ч архины халуунд түйвээсэнгүй нэг голын царайлаг, мойлон нүдтэй охинд "галзууртлаа" дурлаад, түүнд "тоогдох" гэж тийн "сахилгагүйтдэг" байсан юм.

Хэцүү нэртэд олон жил явсан Балдангийн "буянаар" Дамба хөвгүүн янз бүрийн үг хэл сурсан төдийгүй үеийн хөвгүүдийг "айлгаж ичээдэг" овилгогүй зангий нь өвлөн авчээ. Хаана л зодоон цохион болно тэр дунд харайж явна. Дамбын нэр холбогдоогүй "хэрэг" гардаггүй болохоор мань Дамба л "гол эзэн" гэдгийг нутгийн ардууд хөгшин залуугүй мэдэх боллоо.

Чимгээг тэр яаж ийгээд "толгойгий нь эргүүлж" дөнгөжээ. Нутагтай нэртэй уран дархан, мал хөрөнгө, юм юмаар дутагдахгүй чинээлэг айлын хүүг үеийн охидууд битгий хэл аравтай охидууд ч "Дамба ах явна. Томоос том тэнзэн ташуур барьчихаж. Өнөө орой манай голын хөвгүүдийн нэг Дамба ахын гараас гарахгүй" гэж хөөрөлдөнө. Нас эгчмэд бүсгүйчүүд хүртэл "Дамбаа, манайхаар буугаад морьд доо. Шарыг чинь тайлаад, шарваарыг чинь угаагаад өгье" гэж сээтэн хаяна даа.

Шөнийн харанхуйд голын эргийн жалганд Чимгээ, Дамба хоёр уулзаж байлаа.

-Их хүлээв үү? Чамтай уулзахгүй ганц хоног болоход л нойр минь хүрэхээ байчих юм гэж Дамбыг хэлэхэд Чимгээ шөнийн харанхуйд нүүр нь улайсан нь мэдэгдэхгүй ч дээлийн бүсээ чангалан,

-Үэнэхээр чи чин сэтгэлээсээ хэлж байгаа бол сайхан л байна. Гэхэдээ чамайг байн байн хэрэг тариад "баатар" болох гэж "Ганцын даваа"-гаар халамцуу давхиад байх юм бол би чамтай дахиж уулзахыг хүсэхгүй. Чамтай уулзаж байгааг минь энэ голынхон мэдчих вий гэж эмээдэг. Аав ээж мэдвэл намайг "ална". Чиний сэтгэлийг бодоод л би энд чамайг хүлээх юм даа гэж уйтгартай санаа алдав.

-Чи тэгээд надад "сэтгэлгүй" гэжүү?

-Сэтгэл байвч чиний болчимгүй үйлдэл, ойворгон зан надад хэцүү байна. Арван найман нас хүрсэн том эр хүн шүү дээ чи. Ингэж "сахилгүйтэж" явахаа болиоч. Өчигдөр чи багийн хурлын дараа Өлзийг зодсон сураг сонслоо. Даанч дээ ч даанч... гээд бүсгүйг мэгшин уйлахад Дамба сандарсандаа түүний нарийхан шувуу цээжийг тэврэн авлаа. Өвөрт нь чичрэх залуу бүсгүйн ид ургаж буй томбогор мөөм халуунаар хатган төөнөж, үгээр хэлж баршгүй дэврүүн уяхан сэтгэл халгилан буцлахад Дамба хоолойгоо чичрүүлэн,

-Би хэнээс ч айдагггүй хирнээ чиний дууг сонсоод, сүү саалийн үнэр шингэсэн үнэрийг чинь үнэртээд, ухаан "алдах" шахдаг. Чи л надад эр хүний хөдүүн сэтгэлийг минь хөглөж, сэтгэл зүрхийг минь уяраадаг ганц "бурхан" шүү дээ. Чамайг бодохоороо би улам томоогүй болж, "халуун зүрхний мэндээ" чамд уламжлах гэж зүггүйтмээр болдог юм... Чи намайг зөвөөр ойлгоорой. Чамаас өөр намайг "Дамба" гэдгээр нь ойлгох хэн ч байхгүй. Чи л ойлгохгүй бол өөр хэн ч ойлгохгүй ... Өлзийг зодоод байсан юм байхгүй. Ганц алгадсан чинь ухаан алдаад уначихсан юм аа...

-Түүнийг зүгээр байхад нь уу?

-Үгүй ээ, тэр чамтай үерхдэг гэж багийн хурал дээр хэн нэгэнд ярьсан байсан. Тэгээд уур хүрээд...

-Тэрний ам болдоггүй гэдгийг чи мэднэ дээ. Ам хэлээрээ ярихгүй гар хүрдэг чинь юу вэ? Надад чи итгэдэггүй хэрэг үү?

-Итгэнэ л дээ. Чиний нэрийг тэгж "сэвтүүлэх"-ийг би хүсээгүй юм.

-Харин чи түүнд гар хүрсэнээрээ надад итгэдэггүйгээ харуулжээ. Надад чамаас өөр илүү дутуу хүн байхгүй... Ийм байж таарахгүй Дамбаа. Чи надад үнэхээрийн хайртай юм бол надтай ханилан сууж үр хүүхэд төрүүлэн ашид жаргалтай амьдаръя гэж боддог бол ийм явдалд хутгалдаж таарахгүй. Үүнийг би хэзээ ч хүсэхгүй.

-Аав ээж чинь намайг нэг нүдээрээ үздэггүй биз. Чи бид хоёрын бие биендээ ийм хайртайг мэдвэл тэд боож үхнэ дээ.

-Чамайг дэггүйтэж хэрэг тарихгүй, мөрөөрөө чимээгүй явбал зүгээр байлгүй дээ. Яана даа чи минь, хэзээ нэг ухаан сууж, хүний хэл ам татлахгүй явна даа...

-Чамтай суугаад хуримаа хийгээд тусдаа өрх толгойлоод гарвал хэл ам татлахаа болино. Чамд би амалъя.

-Нээрэн биз? Чи Өлзий шиг худлаа хэлдэг болоогүй биз дээ?

-Өлзий Өлзий л гэх юм. Чиний одоо юу юм бэ? Түрүүнээс хойш Өлзий Өлзий гээд өч төчнөөн хэллээ.

-Нэг нутаг усны л багаасаа тоглож өссөн хүүхэд шүү дээ. Чи одоо хардаад байгаа юмуу? Аан?... Өлзийтэй би "хардуулчихмаар" хариугүй амьтан харагдаад байна уу?... Ингэхэд чи хэн бэ? Өлзий бид хоёрын дундуур орсон "харганы өргөс" үү?

-Өлзий та хоёр ч "зүгээргүй" байх аа... Би мэдээд цохижээ.

-Ёстой эргүү амьтан бол чи байна. Хаа хамаагүй хүнтэй хайрт охиноо холбож бодоод... Чамайг тэгж бодохоор би ч гэсэн нээрээ үнэн юм бол уу гэж бодоход хүрлээ. За явъя даа... Өлзийг ирэхэд хоолоо хийж тавъя. Ороо заслаа. Дамба гэдэг огтоос хамаагүй хүнтэй энд би юу хийгээд байнаа?

-Бүр уур хүргэчихлээ. Өлзийг би маргааш өмдий нь тайлаад зараа унуулнаа. Чи эхнэр нь юм бол орой гэртээ очиход өргөсийг нь сугалж өгөөрэй. За тэгээд сугалж чадахгүй хуруугаа хатгаад байвал аавын дархны багажин дотроос би чамд хямсаа авчирч өгье

-Чи ийм муухай зөрүүд хүн шүү дээ. Оройтлоо би явлаа. Манайхан намайг хайгаад наян юм болж байгаа.

-Түр хүлээ л дээ. Миний буруу. Чамайг хардахаар би чамд улам илүү хайртай болоод байх шиг санагддаг. Чи миний эртүүд өгсөн бөгжийг зүүж байгаа юу? Надад харуул л даа. Чамд яг таарсан биз?

-Зүүж байгаа... Май, хар.

-Ядам хуруундаа зүүхгүй яасан юм бэ? Дунд хуруундаа зүүгээд... онцгүй шүү дээ...

-Би чиний эхнэр болоогүй шүү дээ.

-Болсон гэж бодож яв. Би дотроо бол чамтай хэдийнээ суучихсан. Өчигдөр шөнө би зүүдэлсэн. Чамтай хамт нэг гэрт орчихсон. Би адуундаа яваад... Намайг ирэхэд чи уяан дээр тосоод... Бас нэг хүү гэрийнхээ үүдэн дээр намайг харж унаж тусан гүйгээд...

-Зүүд чинь биелэх болтугай. Зүггүй хөвүүн минь зүүдээ сайн манаж бай.

-Чимгээ...

-Аан?

-Хоёулаа хамт хот явах уу? Балдан ах намайг очвол сургуульд оруулж өгнө гэсэн. Чамайг бас сургуульд оруулж өгөх байх. Хот ч сайхан гэсэн шүү. Юм юм л байдаг гэсэн. Алим жимс идээд... өндөр өсгийтэй шаахай би чамд авч өгнөө...

-Балдан гуай их муу хүн гээ биз дээ. Чи бид хоёрт туслах бол уу?

-Яаж ч магадгүй

-Чи ийм итгэлгүй байгаа юм бол тийшээ явж яах вэ? Өвс халиурсан өргөн талдаа өрх гэрээ бариад өөрсдийнхөөрөө амьдарцгаая.

-Чиний хэлдэг үнэн ч юмуу? Би аав ээжид чиний тухай ярьсан.

-Юу гэж байна?

-Ажил төрөлтэй, царай зүстэй сайхан охин. Хурдан авч суу гээд бөөн баяр хөөр.

-Чи тэгээд хэзээ хурим найраа хийнэ гэж бодоод байна?

-Аав энэ сарын сүүлчээр худуудтайгаа уулзаж, бэрээ гуйна гэсэн. Би бол маргааш ч гэсэн суучихмаар байна.

-Оргуулаад аваач.

-Сэтгэлийг чинь оргуулчихлаа. Одоо бие чинь үлдлээ дээ.

-Юун зориггүй юм бэ?

-Зориггүй гэнээ? Чамайг би шөнөжингөө тэврээд хөлөө солихгүй зогссон ч чадна.

-Нээрэн гэжүү? Өшөө чанга тэврээч.

-Тэвэрнээ. Бас чамайгаа үнсье. Чи минийх болохоос өөр хэнийх ч биш...

-Гарт сонин хатуу юм тааралдлаа.

-Чи түүнийг "зөөлөн" болгоод өгөөч.

-Чи маргаашнаас нь эхлээд томоожих уу? Тэгвэл нэг удаа зөвшөөрье

-Ямар аймаар юм бэ? Хүүш чи зөөлөн л дөө.... Нуруу нугас хугалчихлаа

-Чимгээ би амалъя. Дахиж би томоогүй зан гаргаж, тоос татуулж түйвээхгүй... Надад итгэ. Ямар сайхан юм бэ чиний бие. Насан туршдаа би чамайгаа хайрланаа... Чи бас надад тэгж хэлээч

-Чамд би зөвшөөрсөн маань хангалттай шүү дээ. Би чамтай, чи надтай ингээд үүрд холбогдлоо...

-Аа... аа Чимгээ чи ямар сайхан юм бэ?... Чимгээ...

Түүнээс хойш тэд орой болгон голын эргийн шугуйд уулздаг болсон юм. Янагийн халуунд бүхнийг мартсан тэд энэ орчлонд хүйтэн сэтгэлтэн ойрхон гэтэж явсаныг тас мартжээ. Мойл бөнжигнөсөн шугуйд нэгэн давжаа биетэй залуу шумуул адил хэсүүчилж, хайр дурлалын балыг хос биендээ махан бодиороо солилцон хүртэлцэх торгон агшныг хулгайгаар тольдон харсаныг тэд мэдсэнгүй.

х х х

Дамба даваа өөд өгссөөр хавцлын зам руу шуудрав. Тэр зун сүүлчийн удаа намаржаанаасаа гарч үүгээр даван Чимгээтэй уулзсанаас хойш олон жил өнгөрчээ. Зун болохоор давааны цаад талын гол ус билчээр сайтай газар зунждаг Дамбынхан намар болохоор давааны наад талын сүрлэг уулсын өвөрт намаржиж, тэндээс холгүй газар өвөлжинө.

Чимгээгээс салахаа байсан Дамба нутгийн залуустай нийлж, дэмий тэнүүлчилж, дарвиж шуугиж явахаа больжээ. Намрын дунд сарын арван тавны билэгт сайн өдөр хуримаа хийхээр зар тараасан Дамба аав ээжтэйгээ шинэ гэрээ бэлтгэж, хуримын ёслолд зориулсан зоог гүнцэгийн хонь үхрээс авахуулаад өмсөх зүүх хувцас хунар, морь ,эмээл, хазаар ногт гээд өнгөлж мөнгөлөх бөөн ажилтай байлаа.

Нутгийн нэртэй дарханы зүстэй хүү цуутай хурим хийхээр нилээн хөлтэй бэлтгэж байжээ. Өндөр нуруулаг, цэвэрхэн төрсөн Дамба охид хүүхнүүдийн харцанд "түймэр " болдог сон. Гоолиг нарийхан том алаг нүдтэй Чимгээ ч ус голын эрчүүдэд "уран зургын үзэсгэлэн" байлаа. Чухам иймийн тулд "Хоёр сайхан хос манай нутгаас төрөх нь дөө. Хурим нь хэзээ вэ? Сайхан хосуудын хуриманд унатал ууж, хагартал идье гэсэн хүмүүс товлосон өдрийг хүлээн чих тавьж суулаа.

Хуримын ажилд бэлтгэхээс гадна өвөлд бэлтгэж хадлан тэжээлээ хадаж хураах ажил ч ундарч байв. Өвөлжөөндөө хадсан өвсөө зөөж дууссан Дамба ирдээдүйн хадамдаа туслахаар Чимгээгийнх рүү морьдсоноос хойш долоо хоногийн дараа өвөлжөөнд нь гал гарч зунжин хадсан өвс тэжээлийг нь шатааж орхив. Өвөлжөөний хашаа саравч, бас эцгийнх нь өвөл хийх гэж бэлдсэн дарханых нь ажилд бөөгнүүлсэн эд зүйлс модон амбаартай шатав.

Цэнд дархан хэдийгээр тайван хүн ч гэсэн эмээлийн хяр, хэт хутганы иш хийх гэсэн бугын эвэрнүүд, хусны үйс, мөнгөлөх гэж байсан үндсэн тагшнууд, арай хийж олж авсан модны нүүрсэндээ халаглана. Эзэнгүй өвөлжөөнд хэн нэг хүн гал тавьж орхисон нь тодорхой байлаа. Мөр мөшгиж, ойр хавийн газрыг самнаж явсан эцэг хүү хоёр өвсөн дундуур морины мөр хөөж яваад ташуурны сагалдарга олжээ.

Хашир дархан өөрийн хийсэн ташуурны сагалдарга болохыг мэдэж ташуурны эзэн хэн болохыг хоромхон зуур олж тогтоов. Таван барим сагалдарга сур нь тасарсан тул богиносгон зангидаж, гурван барим хүрэхтэй үгүйтэй болгожээ. Хэн ч харахад ердийн нэгэн сагалдарга боловч хийсэн эзэн нь гярхай нүдээрээ хэнд өгсөнөө мэдэж байлаа. Цэнд гуай нэг хэвийн юм огт хийдэггүй ажээ. Ташуурын сур хийхэдээ ч өөр өөр зүсэж хийнэ. Сагалдаргаа бөх болгохын тулд савхиар хэсэг газар бүрнэ. Сүлжиж хийх ч тохиолдол бий. Нарийн юм хийдэг уран хүмүүсийн нүд бол ширхэг мяндсан утаснаас ч хялгас ялгах чадвартай аж.

"Бяруу" Дампил өдий насыг насалчихаад надтай өс хонзон тооцоо хийх ёсгүй дээ. Тэгэхээр тэдний хөвгүүдийн нэг л энүүгээр явж. Гаанс толгойгоо сорох гэж шүдэнз хавирч байгаад гал алдсан байж болзошгүй. Тэрнээс биш санаатай галдан шатаах хэн байх билээ. Ээ дээ энэ хүүхдүүд үү... мөн ч дэггүй улс юм аа" гэж бодсон өвгөн хүүдээ эхлээд энэ тухай хэлсэнгүй.

Залуу хүний нүд өвгөн эцгээсээ дутсангүй эмээлийн тохомд холгогдон гуужсан морины бөөгнөрсөн үс олж харав.

-Аав аа, энэ морины үсийг хар даа. Ийм зээрд морьтой хүн чинь хэн билээ дээ? гэж бодолд автана.

Өвгөн гунилан суух хүүгээ өрөвдөнгүй харсанаа,

-"Бяруу" Дампилынхан хавьцаа зээрд морь унадаг хэн байдаг билээ дээ гэж асуув.

-Тэднийхэнд тийм морьтой хүн байхгүй. Харин тэдний саахалт манай хадам... Чимгээгийн аав Ядам гуай л...

-Ядам юу боллоо гэж үүгээр явах вэ? Охиныхоо хуримд бэлтгээд голоосоо холдохгүй байгаа. Намаржаан

даа ч гарч амжаагүй гэж өвгөнийг худдаа хир халдаах янзгүй байсан тул Дамба аавыгаа аргадсан харцаар харж,

-Та түрүүн ташуурны сагалдарга олоод ажиглаад байсан. Надаас та нуугаад яах вэ, хэнийх гэдгийг нь та мэдэж байна уу? гэж тулгалаа. Өвгөн эд хөрөнгөндөө санаа "зовсон" хүүгээ "Энэ одоо л ар гэртээ санаа тавьж байгаа юм" гэж олзуурхсан тул "Би андуураагүй бол энэ ташуурыг Дампилд худалдсан юм шүү дээ. Дампил өөр хүнд өгсөн ч байж болно. Юмны туханд хүрэлгүй хүн гүтгэж, гомдоож болохгүй. Чи түргэн хүн шүү. Надаас түрүүлж хүнд болж болохгүй. Яагаа ч үгүй амьтан хүнтэй муудалцав гэж анхааруулан хэлжээ.

Намаржаандаа эргэж очсоны дараа Дамба дуугүй бодол суусанаа гэнэт босон харайж "Би Чимгээтэй уулзаад ирье" гээд мориндоо морджээ. Чимгээтэй уулзалгүй яахав, харин чи "Ганцын даваа"-гаар бүү яваарай гэж ээж нь араас нь үглэсээр хоцорлоо. Гэрээсээ нилээн холдоод гэрийн бараа харагдахгүй болмогц Дамба зүгээ өөрчилж, модон дундуур явсаар "Ганцын даваа" өөд морио давирав.

Морины туурайгаар торхийн унах жижиг чулуу ч гэсэн айдас төрүүлэх хэдий ч "яваад" сурчихсан Дамба мориндоо бүхнийг даатгажээ. Ухаант адгуус зөнгөөрөө болгоомжлон алхалсаар өөрийгөө ч эзнээ ч авраад давааны цаана буув. Хүн муу хэлнэ. Гадаа нууцаар уулзаад яахав хүүхдүүд минь гэрт орж уулзаж бай гэж Чимгээгийн ээжийн хэлсэнээс хойш тэр хоёр гэрт нь уулздаг болсон билээ.

Чимгээгээс Дамба, хадам аавынх нь зээрд морийг хэн нэгэн хүн гуйж унасан уу? гэж асуухад хоёр хоногийн өмнө Өлзийг гуйж унасаныг хэлэв. "Ташуур нь таарлаа. Морь нь олдлоо... Унаж явсан хүн нь Өлзий"... Дамбын занг мэдэхийн хувьд Чимгээ түүнийг болчимгүй явдал хийхээс Цэнд гуайн адил сэрэмжилж байсан авч Дамба голын адагт байдаг найзынхаараа орно гээд үдшээр яаран морьдож явав.

Тэр шөнө Харгантын голыг "донсолгосон" том зодоон болжээ. Найзтайгаа уулзсан Дамба түүнийг дагуулан, жаал шимийн архи ууж халсаныхаа дараа Дампил гуайн гадаа очиж, түүгээр Өлзийг дуудуулжээ. Өлзий ч бас ямар нэгэн юм болж магадгүй гэсэн бэлтгэлтэй байсан бололтой ташуураа ханцуйдаа нуугаад, хоёр дүүгээ дагуулан Дамбын хүлээж байсан өндөр модны дэргэд очлоо.

-Сайн уу? Өлзий. Ойрд уулзаагүй юм байна шүү дээ. Миний хурим дөхөх тусам чиний шээс гоожиж байна уу? Чимгээд чи хязгааргүй хайртай гэж хамаг амьтанд зарлаж явдаг гэсэн. Чадал байвал суухыг чинь харнаа... Өөдгүй амьтан чи миний хуримд очиж ходоодоо муудтал идэж уухаа бодохгүй хаагуур юу хийгээд яваад байна. Ядам гуайн морийг гуйж манай өвөлжөөг шатаагаад худ ургийн дунд яс хаяна гэж бодсон уу? Чиний "мөр"-ийг зоос хаяад олж чадахгүй, чулуу татаад онож хэлэхгүй гэж бодов уу?... Харин ч чамайг амархан оллоо. Наад ханцуйнд чинь юу цухуйгаад байгаа юм бэ? Намайг алах балиус уу? Эсвэл сагалдарга нь тасарсан мухар ташуур уу? гээд Дамбыг ойртоход Өлзий ханцуйнаасаа ташуураа сугалаад Дамбын улаан нүүрэн дундуур ороолгов.

Дамба ч мөчөөгөө өгсөнгүй, дэлэм урт тэнзэн ташуураараа түүний тархин дундуур буулгалаа. Өлзийгийн хоёр дүү ч ахыгаа өмөөрөн Дамба руу дайрахад түүний найз дундуур нь орж гурвалжин дөрвөлжин зодоон болов. Тархи толгой нь хагарч цусаа гоожуулсан залуучууд ёолох нь ёолж, хараах нь харааж элдэв шидийг үзүүлэв. Үдшийн бүрийд "Аллаа. Хядлаа" гэсэн Өлзийгийн ээжийн дуу хадаж, Өлзийгийн аав "бяруу" Дампил хуучны цахиур буугаар тэдний толгой дээгүүр агаарт буудахад бүүр ч сүртэй шуугиан дэгджээ.

Ойр хавийн улс амьтан үймэн шуугиж, Дамбын нэрийг сонссон Чимгээ хатсан аргалд бүдрэн унасанаа хамраасаа гарах цусыг үл тоон ааг амьсгаагүй гүйсээр хүрч ирээд газар харуулдан унасан, ухаангүй хэвтэх Өлзийг хараад "Дамба минь чи даанч яав даа. Хүн алчихсан байна шүү дээ" цурхиран уйлав. Цурхиран уйлах Чимгээ Дамбын өмнө гүйж ирээд чичирсэн гараараа Дамбыг тоо томшгүй олон удаа алгадаж "Дамба минь, Дамба минь, чи нэг удаа тэсч чадсангүй юү... Одоо яанаа. Чамайг шоронд авч явна даа" гэж үглэн орилсоор...

Өлзий харин үхсэнгүй. Сумын эмнэлэгт хэвтэж долоон хоногийн дараа арай ядан ухаан оржээ. Дамбыг аймгийн төвийн шоронд хорив. Тэр үед Хар Айрагт хамгийн хатуу шорон байсан юм шиг байгаа юм. Удаа дараалан хүн зодсон хэргээр Дамба арван жилийн ял авч алс говь руу цөлөгдлөө. Хүн болгоны тэсэн хүлээсэн найр хурим ч өнгөрч, урьд өмнө дуулдаагүй аймшигтай хэрэг гарсан тухай дуулиан Дамбыг гяндангын хоёр жилийг дуустал давааны ар өврөөр намжаагүй билээ...

Арван жил Дамбыг нүдээ хөхөртөл, сэтгэлээ гандтал хүлээсэн Чимгээ "Амьдралаа бод доо. Чимгээ минь. Би эндээс гарах хөг минь өнгөрлөө. Нутагтаа эргэж очих нүүр надад алга. Аав минь өнгөрсөнийг сонслоо. Чамайг ээжид минь тус болж ар өвөрт нь тусалж явдагт гүнээ талархъя. Надад битгий захиа бичээрэй. Миний хаяг солигдсон. Гэмгүй хоригдлын гуя руу жадалсан хянагчыг зодсон хэргээр би дахиад онцгой явлаа. Үүрд баяртай" гэсэн захиа аваад орох нүхээ олохгүй борооны үерт хөөгдсөн оготно шиг сандарч, сар орчим уйлан унжиж, хүний нүднээс гарчээ.

Түүнээс хойш Дамбаас огт сураггүй болов. Чимгээг олон жил "эргүүлсэн" Өлзий нэгдэл байгуулахад эвлэлийн үүрийн дарга болж, хотод хэдэн удаа семинар курст явсаны дараа бүүр томорч сум нэгдлийн орлогч дарга болов. Газ-67 унах шавилхан биетэй дарга Өлзий үнээний фермийн саальчин Чимгээг хатгаа аваад халуурч хэвтэх өвлийн нэг орой гэрт нь таарч, сумын эмнэлэгт хүргэж өөрөө асарч тойрч, жигтэйхэн халамжилсаны хүчинд ажлаар үнээний ферм очих далимдаа тэднийхээр байнга орж гарна.

Охинд нь чихэр чавга, Чимгээд пансан алчуур, дээлийн торготой очно. Тэгж орж гарсаар явтал хэдэн жил өнгөрчээ. Далаад оны дундуур мэдлэг боловсрол багадсан уу, мань эрийг хөдөө бригадад тушаал бууруулан даргаар томиллоо. Олны яриагаар бол улсын хөрөнгө "шамшигдуулсан" гэж ч ярьдаг. Тэр нь давааны арын бригад болохоор Чимгээгийн ойролцоо ирэв. Хар багаасаа Чимгээтэй тоглож, идэр залуу насандаа Дамбатай "булаацалдан" хайрлаж явсан гэгдэх Өлзий ганц охинтой, өрх толгойлсон Чимгээгийн ар өвөрт гүйж явсаар түүнтэй нэг гэрт орж дөнгөсөн юм.

Дамбаас нэг охинтой үлдсэн Чимгээ хүний хэл ам болж магадгүй гээд төрсөн ганц охиноо ээж дээрээ харуулж байгаад сургуульд ороход нь өөр дээрээ авчээ. Охин нь Чимгээтэй усны дусал шиг ижилхэн туранхай гоолиг охин болжээ. Дамбын аав ээжид ч энэ тухай хэлээгүй юм. Харин хадам болох ерөөлгүй Цэнд дарханыг өөд болсоны дараахан шар махтайгаа хатаж үлдсэн хөөрхийлөлтэй хөгшинд дэм бараа болж, Чимгээ хааяа тэднийхээр очно.

Санаандгүй үйлдэлдээ олон жил авна гэж бодоогүй Дамба сэтгэлээр "шалчий"-жээ. Гэвч тэр найзыгаа энэ хэрэгт хамаагүй болгож, "хамгаалж" чадсан билээ. "Уурын мунхагаар ийм хэрэг болсонд би түмэн буруутай. Миний найз үүнд огт хамаагүй. Өлзийгийн хоёр дүүг ч би зодсон" гэж мэдүүлжээ. Тушаасан үүрэг даалгаврыг нь биелүүлээд, хийх ёстой ажлыг нь зохих дүрэм журмын дагуу сайн хийвэл магадлангаар хугацаанаасаа өмнө суллагддаг гэж сонссон Дамба алаг хувцастнууд дотроо хамгийн тэргүүний "хүмүүжигч"-ид тоогдож байлаа.

Гэтэл шоронд түүнтэй таарсан "даалуу" Балдан адууны мах олон жил идсэн гэсэндээ шоронгийн бүх хуяг, хулгаруудыг найруулна. Түүний хүчинд Дамба арай хөнгөн ажилд томилогдох боловч хамгийн осолтой архаг хоригдлуудын "галд" явсаар сүүлдээ сүүлээ сэрвээн дээрээ гозойлгох болжээ. Зургаан жил суугаад магадлангаар орох гэж байтал нэг муу насаараа шоронд "заалттай" өвгөн хоригдол түүний идэж байсан хоол руу идсэн хоолныхоо ясыг шидчихжээ.

"Юу гээд эргүүтээд байна даа өвгөн бөөс минь, хэргээ мэдэж яйжгинаарай" гэж Дамбыг тэвчингүй хэлэхэд өнөө муу цадиггүй танхай өвгөн сууж байсан матмал сандлаараа Дамбын улаан нүүрэн дундуур татаад авлаа. Дамба тэссэнгүй өвгөнийг элээ шиг шүүрч аваад нэг тоншиж. Гэвч "тоншилт" ихэджээ. Өвгөн золтой л цааш харчихсангүй. Түүний "баашилж" байсаныг ч хэн мэдэх билээ. Чингэж Дамба нарт ертөнцөд эргэн очих бус нарт ертөнцөөс хулжин зугатаах "там"-даа үлджээ.

Түүний цаана Дамбыг "гал"-даа удаан байлгаж, залуу, чанга гартай Дамбын зориг, хүчийг ашиглах гэсэн нэг "гал"-ынхан гэгдэх голдуу ахимаг насны засрашгүй этгээдээс бүрдсэн Балдангийн "баг"-ийн арга явуулга ч байсан ажээ. Дамба аав ээждээ нэг ч захиа бичээгүй юм. Сайхан аав ээжийн итгэл мөрөөдлөөр "тоглож" хаясандаа тэр нэг удаа ч захиа бичээгүй. Чимгээд хааяа нэг алдаг оног захиа бичиж байсанаа тасарсан билээ.

"Онцгой"-д байхадаа Дамба ширхэг хадаас олж цагаан тоосгоор морины дүр урлажээ. Тэрээр өөрийгөө ийм авъяастай гэдгээ мэдээгүй. Аав ээж нь ч мэдэхгүй. Аавыгаа дарх хийж байхад Дамба хөөргийг нь ч дарж өгч үзээгүй. Уйдахадаа хээ угалз товшиж байгаагий нь харж суудаг сан. Харин одоо өөрийнхөө гарын дүйтэйг гайхах болов. Дэглэм буураад доошоо ороходоо Дамба модоор сийлбэр хийх болов. Шоронгын удирдлагаас "багаж" хэрэглэхийг зөвшөөрсөн тул эхлээд өөрөө бүх багажаа хийлээ.

Багажтай байхад чулуугаар, тоосгоор, модоор янз бүрийн юм урлана. Шоронгийн захиалгаар хутга, сэлэм, чулуун баримал, ясан шатар, бэлэг дурсгалын өдий төдий зүйл урлав. Зай завандаа ээмэг, бөгж, бугуйвч хийж, итгэлтэй хуягуудаар заруулна. Өөрөө ч мөнгөн хуримтлалдаа болж, шоронгын найдвартай эрхтэн нарт өгч хадгалуулна. Гарахынхаа өмнө морин хуур хийдэг байлаа. Тэр ер нь нэг харсан юмаа тархиндаа "хадгалж" яваад олон өдөр бодсоны эцэст яг хийнэ.

Түүний харааны ой тогтоолт дэндүү хөгжсөн байжээ. Юу ч мэдэхгүй жаал хүү аавынхаа дэргэдээс салахгүй харж суусаны ач гавъяа нэгэн цагт хэрэг болно гэж тэр яахин мэдэх сэн. Мэдсэн бол "даанч ажиггүй явсан" тэр цагтаа "барьж авсан" бол тэрээр хойшдын амьдралаа зөв авч явах ч байсан уу?... Урлан бүтээх ур шаардсан нөр их энэхүү хөдөлмөр хүнд тэсвэр хатуужил суулгаж, цаг хугацааны ойлголтыг нь өөрчилдөг. Шоронгоос гаран гартлаа цаг наргүй "ажилд" өөрийгөө зориулсан Дамба хорин жилийн дараа "нартын амьдралд" эргэж ирэхэдээ "Хорин жил. Би хорин жил буутай харуулын бууны жадан дор эрхээ хасуулчихаад амьдарч явсан юмуу" гэж гайхжээ.

Жижиг сажиг асуудалд орж, хугацаагаа сунгуулсаар хорь орчим жил өргөст торны цаана суусан Дамба гэртээ харина гэхээс баярлах бус эмээж байгаагаа ойлгосон юм. Ээж минь амьд бол уу?... Чимгээ хүнтэй суугаа биз дээ... Нутаг орныхоо хүмүүсийн царайг яаж харна даа гэж зүрхшсэн Дамба хотын гудамжаар ганган костюм, эсгий бүрх, хар шил зүүн хэдэн өдөр гансран явсаны эцэст шоронгийн дарга байсан тэтгэвэрт гарсан хурандаагийн тусалцаатай бэлэг дурсгалын зүйл хийдэг нэгэн үйлдвэрт ажилд оржээ.

"Нас"-аараа шахуу шоронгоор явсан түүнээс хамаг хүн болгоомжилно. Уул нь "нас"-аараа яваагүй л дээ. Шоронгийн чийг баманд өлөн хөхийсөн, санчиг үс нь эрт бууралтсан түүнийг хараад нам эвлэлээрээ нам нийлж сэм хуйвалдсан хүмүүсийн санаанаасаа зохиосон яриа. Харин түүний зовлонг нэг эмэгтэй сайн ойлгодог байлаа. Тэр хүн бол Дамбаас гурав дөрөв эгч, "зовлон" үзсэн бэлэвсэн авгай, боловсон хүчний эрхлэгч. Хүн "зовж" яваа үедээ өөрт нь сайн хандсан хүнд сайн байдаг болохоор Дамба сэтгэлийн гуниг, цээжний бэтгийг нь ойлгох тэр эмэгтэйгийнд амьдрах болсон юм.

"Чамайг энд надтай хамт ажиллахад олон хүн ойлгохгүй. Чамд би өөр газар ажил олж өгье. Миний найз амралтаа аваад эндээс гар" гэхэд нь Дамба юм хэлсэнгүй. Амралтаа аваад харин нутаг орноороо нэг очоод ирье. Ээж минь амьд байвал царайгаа харуулъя гээд нутаг руугаа зорьжээ.

Чимгээ Өлзийтэй суугаад нэг хүүхэдтэй болсон бөгөөд том охиноо хотод сургуульд явахаас өмнө Дамбын ээжтэй уулзуулж, хөөрхий эмгэний сэтгэлийг нэг мөсөн засчээ. Эмгэн ач охиндоо Дамба Чимгээ хоёрын хуримаар Чимгээд өгөх гэж байсан сүүжин ээмэг, алтан бөгжийг өгч "Ээжид чинь өгөх гэж олон удаа гуйсан боловч аваагүй юм. Миний охин чи харин үүнийг авахгүй байж болохгүй. Буурлын буян минь хууль ёсоор чамд очих ёстой" гэж нулимсаа цувруулжээ.

Түүнээс хойш ач охин зуныхаа амралтаар эмээ дээрээ ирэх дуртай болов. Зүүдэлж ч үзээгүй охиноо ээжийндээ харсан Дамба эгээтээ л муурч унасангүй. Ээж нь харин Дамбыг хараад муурч унасан юм. Сувилагчийн сургуульд сурдаг охин эмээгээ оронд нь хэвтүүлж, хаанаас хэнээс сурсан юм бэ адууны хялгас шатааж үнэртүүлээд ухаан оруулжээ. Охиноо анх хараад Дамба Чимгээг гэж боджээ. Хорин жил өнгөрчихөөд байхад сэтгэл зүрхэндээ нандигнан тээж явсан Чимгээг орь залуугийн тэр л хайрын бодлоороо "харсан" мэт ээжтэйгээ үгүй гээд хэлчих вий гэмээр адилхан охиноо андуурсан бөлгөө.

Охин ч огт үзээгүй орон шоронгоор явсан "аймшигт гэмт хэрэгтэн" аавыгаа хараад эхлээд бишүүрхээд очиж чадахгүй байсанаа хүний мах цусны тасархай юм болохоор аавдаа алгуурхан дасаж, ааваа та суу цай уу, ааваа та хэвт гэж ширдгэн дээр гудас дэвсэж өгөөд хойно урд нь гүйгээд салахаа байлаа. Охин үртэй гэдгээ огт мэдээгүй явсан Дамба хэзээ нэгэн цагт эргээд ирэхэд нь гэнэтийн "бэлэг" болгон харуулах гэж хүссэн Чимгээгийн хүслийг яаж мэдэх вэ.

Охин нь харин усан будгаар хөөрхөн судалбар зурах ажээ. Бороо шивэрсэн ой хөвч, уул ус, хөдөөгийн ахуй байдлыг байн байн зурна. "Охиноо ер нь дүрслэх урлагт оруулдаг юм билүү. Надад хотод том "танил" бий дээ" гэж бодсон Дамба ээждээ охиныхоо зурсан зургыг харуулж "Манайхан удмаараа авъяастай хүмүүс юм аа. Ач охиныхоо зурсаныг хар даа" гэж үзүүлнэ. Тэгсэнээ гэнэт нэг юм санасан мэт "Ээж ээ, аавын багаж хэрэгсэл байгаа юу?" гэж асуулаа.

Эмгэн баруун хаяанд байх гөрөөсний арьсаар бүтээсэн том авдрыг зааж, "Тэнд л аавын чинь бүх юм бий дээ. Мөнгө, алтны зүйлийг нь хоймрын авдарт хадгалсан. Энэ бүхнийг авч явахаасаа залхаад ээж нь давааны өврөөс холдохоо байсан шүү дээ" гэж эмгэн уртаар санаа алдав. Аавынхаа багаж хэрэгслийг үзэж суусан Дамба эх рүүгээ инээмсэглэн "Ээж ээ та намайг аав шиг уран хүн болсоныг үзэх үү?" гээд чемоданаа уудлан аавынхаа завилан суугаад тамхи нэрж суугаа гипсен баримлыг гаргаж ирлээ.

"Ийм адилхан урлах гэж байдагаа. Хэдийгээр би хараа муутай ч гэсэн талийгаач хөгшинтэй ямар адил болсоныг дэндүү тод харж байна. Авъяас удамшдаг гэж үнэн юм даа" гэж уулга алдан баярлав. Дамба эмэгтэйчүүдийн байгууллагад зэс хөөмлөөр урлаж өгсөн олон эмэгтэй хүмүүс бүжиглэж буйг дүрсэлсэн эскизээ харуулаад "Энэ бүжиглэж байгаа хүмүүсийн дунд Чимгээтэй адилхан нэг бүсгүй бий. Харин голд нь зогсож буй эхийн хөрөг ээж таны минь дүр юм шүү дээ" гэж хэлэхэд эмгэн бүр магнай хагартал баярлаж, ач охиноо дуудан "Энэ чамтай адилхан бүжиглэж байгаа охин чиний ээж. Аа, энэ бол эмээ нь гэнээ" гэж сүүлийн хорин жилд баярлаж үзээгүйгээрээ баярлан хөөрнө.

х х х

Хэд хоног аавынхаа багаж хэрэгслийг засаж сэлбэн янзалсаныхаа дараа Дамба аавынхаа дутуу хийгээд орхисон зүйлийг үргэлжлүүлэн дархлахаар шийдэж, модны нүүрс шатааж, дархны хөөргөө бэлдлээ. Харин Дамбыг дархны үйл эрхлэх хооронд охин нь давааны ар руу явж, ээжийгээ дагуулаад ирсэн билээ. Тэр хоёрыг уулзаг гээд ач охин, эмээгээ дагуулан үнээ тугалын зүг явжээ.

Матигар хөлтэй дугуй намхан ширээний хоёр талд тэр хоёр сууна. Аягатай цай ууж, тавгийн идээнээс амссан Чимгээ Дамбын зүг харцаа эгцлэн ширтэв. Дамба ялимгүй далдисхийсэнээ өчнөөн олон жил сэтгэлдээ мөрөөдсөн хайрт хүүхнийхээ царайг хараад юу нь өөрчлөгдсөн эсэхийг сонжих мэт удаанаар ажиглав. Тэр хоёр хэн хэн нь бие биенийхээ зүс царай өөрчлөгдсөн хийгээд сэтгэл бодол ямархан явааг мэдэхийг хүсэж байлаа.

-Ашгүй дээ, ингээд амьд мэнд эргээд ирдэг... Чамайг би хэрхэн санаж, хэрхэн зүүдэлж, хэрхэн зовж шаналсанаа хэлээд яах вэ. Охиноо бодоод л амьдарч ирлээ...

-Охинтой гэдгээ дуулгахгүй яав даа? Тэгвэл хүний гарын шүүс болж байгаад ч гэсэн тахир дутуу доголон болсон ч хамаагүй мөлхөөд ирэх байлаа.

-Шоронд "хэцүү" гэж би дуулсан л даа. Тэгээд чам шиг "шар"-тай хүн яаж тэсэх билээ. Үгийн сөгөөгүй нэгэнтэй нь барилцаад авна... Чамд би хичнээн их гомдсоноо хэлэх юм биш биз. Гомдоход гол тасарна гэдэг тэр л болсон доо... Гэхэдээ би энэ тухай ярих гэж ирсэнгүй. Чамайг амьд ирсэнийг харах гэж ирлээ. Яамай даа ингээд эхэдээ царайгаа харуулж элгий нь дэвтээгээд, охин үрийнхээ зулайг тэнийлгээд болж дээ болж...

-Би чиний өмнө хэлж барахын аргагүй буруутай. Одоо түүнийг "засъя" гэсэн ч боломжгүй болоо юу даа. Чамайг Өлзийтэй суугаад хүүхэдтэй болсоныг сая л мэдлээ. Одоо яахав дээ, нэг усан тэнэгийг харж, нөгөөгий нь хөөлтэй биш... Уучлаарай Чимгээ, би үүнд буруутай мөртлөө чамайг яахин буруушана вэ? Чи огт буруугүй... Би чамд арван жилийн өмнө захидал бичихэдээ намайг март, амьдралаа бод гэж "сургамжилчихаад" одоо болохоор гомдлын үг хэлэх эрхгүй.

-Үгийг чинь тасалчихлаа. Чи намайг ч гэсэн уучлаарай. Одоо ч гэсэн чи миний зүрх сэтгэлд бадамлан оршдог. Сэтгэлгүй хүнтэйгээ суухыг чи байтугай би тэсэхэд хэцүү байна. Гэвч бид амьдралын урсгалаа буруу гольдрилоор урсуулчихсан болохоор өнөөдөр би тэгсэнгүй, чи ингэсэнгүй гэж яривал муухай. Хайрлаж дурлаагүй, бүүр үзэн яддаг байсан хүнтэйгээ сэтгэл хувиран нэг гэрт амьдрах юм гэж хэн санах билээ. Ийм зөрчилдөөнтэй амьдралыг бурхан надад өгч...

-Үгүй үгүй. Чамайг би ийм амьдралд хутгаж орхилоо. Чи намайг хараасан ч болно. Чиний аз жаргалгүй өнгөрөөсөн энэ бүх цаг хугацааг би яаж төлөх вэ? Чи надад үнэнээр нь хэлээд өг.

-Хичнээн чамд гомдсон ч хараан зүхэж чадахгүй юм билээ. Одоо яах вэ нэгэнт өнгөрсөн амьдрал. Өнгөрсөн амьдралаа л утга учиртай, хүний жам ёсны амьдралаар туулах хэрэгтэй. Чи нилээн өтөлжээ. Санчиг чинь цав цагаан. Одоо ухаан сууж, уужирч тайвшраа биз дээ. Чамайг хараад сэтгэл минь тэнийгээд нэг сайхан болчихлоо. Чи минь амьд мэнд явбал надад боллоо. Би нэгэнт хүний эхнэр болж, үр хүүхдийг нь төрүүлсэн тул хаашаа ч хөдлөх газаргүй болсон. Үйл лайгаа л туулъя.

-Миний сэтгэл хичнээн их хөдөлж байна вэ? Чамайгаа би сайхан гоёороо, өнгө зүстэй байгаад бурханы өмнө мөргөе. Энэ охин уу тэр чигээрээ чи. Миний зүрх сэтгэлд мөнхрөн хадгалагдсан тэр залуу сайхан үзэсгэлэн гоо Чимгээ үүрд залуугаараа, үүрд сайхнаараа байгаа юм шиг надад санагддаг. Бурхан намайг дахиад хүн болгодог бол чамтайгаа л амьдарч, чамтайгаа л жаргаж, үүрд цэнгэлийн сайхныг эдлэн, нууранд хөвөх хос хун шиг үүрд хамт амьдрах юм сан. Мөнгөн аяга шиг гараас чинь Харгантын уснаас ууж, мөнхийн зүүдэндээ хойд даваагаар нисэж, мөрөөдөл хүслийн тэнгэрт мөнхжин энхжин жаргах юм сан.

-Чи бүүр шүлэг зохиодог хүн шиг болжээ. Ямар уран ярьдаг болоо вэ? Би Өлзийг бригадын дарга болсоноос хойш бригадын номын санч хийж байгаа. Олон олон ном уншсан даа. Заримдаа хайр сэтгэлийн тухай ном уншчихаад чамайг бодон гунигладаг.

-Хэцүү нэртэд олон жил болохоор элдэв шалдав ном уншиж, элдвийн яриа сонсож хүн "гэгээрдэг" бололтой. Чамд зориулж би олон шүлэг бичсэн. Тэр дэвтрээ хотод орхичихсон. Санаж байгаагаас ганц нэг шүлэг байна л даа. Шоронгийн үдэшлэгэн дээр уншиж явлаа. Хүмүүс алга ташаад... Алга таших халуун баяр хүргэлтэнд урам орсон би уншсан шүлэг минь чамдаа хүрсэн мэт сэтгэл догдлоод л... Нэг шүлэг хэлье.

Зүрх минь чамдаа үргэлж тэмүүлдэг

Зүүд минь чиний мэдэлд байдаг

Зүрхнийхээ хайртын дэргэд халуун амьсгалд нь мансуураад

Зүүд зүүдлэхгүй чамтайгаа хамт байх сан...

Ийм мэтээр бичнэ шүү дээ. Тэгж л би чамайгаа мөрөөдсөн сэтгэлээ тогтоож, чин зүрхний цохилтоо цаасан дээр номхруулж уярдаг байлаа. Өнгөрсөн жилүүдэд би олон юмыг алдсан. Аавтайгаа уулзсангүй. Алаг үрээ бяцхан байхад нь нуруун дээрээ суулгаж эрхлүүлсэнгүй. Амьдрал минь багтсан чинийхээ хайраар амьсгалж, аз жаргалтайгаар дурсах гэгээн он жилүүдээ гутамшигтайгаар алдав. Хамгийн харамсалтай нь чамтайгаа хуримаа хийж, нанжин гахай гөлөмтэй, жийжүү дөрөөгөө хоршуулан, амьдрал оргилсон төрсөн нутагтаа аж төрж суусангүй. Чинийхээ гэрэл гэгээтэй нөмөрт жаргаж, чинийхээ хайранд бүүвэйлэгдэн амгалан тайван үдэх ёстой тэр өдрүүдийн нарыг хиртээж, гомдож цөхөрсөн, уй гунигт автсан хар бараан өдрүүдээр сольсоноо харамсаад баршгүй.

-Чинийхээ ухаарал шингэсэн гунигт харц, уран яруу хэллэгтэй хэрсүү үгийг сонсоод би уярлаа. Би баяслаа. Миний сэтгэл одоо аз жаргалтай боллоо. Хөгшин муу эх чинь үртэйгээ уулзлаа. Хөөрхий алаг нүдэн охин минь орчлонд миний төрсөн аав гэж ямар хүн бол уу гэгээн өдөр цээжиндээ, гэрэлгүй шөнө зүүдэндээ хүсэж явсан аавтайгаа учирч эргэлзээгээ тайллаа. Хүсэн мөрөөдсөн хайрт чамтайгаа би учран золгож, хархан нүднээс чинь гэрэлтэх их хайрын очсыг харж жаргалаа.

-Үнэхээр чи минь намайг хараад баярлана гэдгийг мэдэж байсан. Чиний алаг нүд, хонгор инээмсэглэл чинь үүрд ийм байгаайсай гэж би хүснэ. Чи минь бол наддаа ганцхан заяасан "урлагын охин тэнгэр" шүү дээ. Би хотод хоёр жил урлаг соёлын байгууллагад ажиллаа. Нэг цэцэрлэгт баригдах эмэгтэй хүний барималын захиалга надад байгаа. Түүнд л би чамайгаа мөнхжүүлж, хайрын сэтгэлээ үүрд мөнхрүүлэхийг хүснэ. Намайг чи аавыгаа дууриасан уран гартайг мэдэхгүй шүү дээ. Чи энэ зургыг хар даа. Энэ бол чи. Бүжиглэж байгаа бүсгүйчүүдийн хамгийн эхнийг бол чи. Би охиноо анх хараад чамайг байна гэж андуураад золтой л зүрх минь зогсчихоогүй. Чиний залуу нас, бурханлиг ариун дүрийг өвчин төрсөн охиноо би зураач болгоноо. Охиноо би аз жаргалтай амьдрахад нь тусална. Харин чамайгаа үхэн үхтлээ үүрд мартахгүй. Чи надад итгэж, намайг сайнаар дурсаж яваарай. Дахиад нэг шүлэг минь санагдлаа.

Хад хайлж ус болон

Харгуй өөрчлөгдөж зам болон

Хар муу санаа дийлж

Халуун цөмийн урвал явагдсан ч

Нарны аймгийн нэгэн гаригт

Надтай чи хамт байх болноо гэж...

-Чи минь урлагын тэнгэрт мөнхөрч, улам ихийг бүтээх болтугай. Хот газар амьдарч, улам өөрийгөө хөгжүүлээрэй. Охиноо сайн харж хандаж явахаа надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа биз. Одоо би охиндоо санаа зовохгүй болов. Хөдөө нутгийнхаа хөх салхинд хүслээ шивнэж, охин та хоёртоо амжилт ерөөж сууя. Бие сэтгэл минь амарлаа. Ингэж нэг аз жаргалыг үздэг ээ...

-Чи жаахан сууж байгаад явна биз дээ. Найз нь чамдаа бэлэг авчирсан. Нөхөр чинь дургүйцэх бол уу яах бол? Охин авчирч өгчээ гэж хэлэхгүй юү. Хартай биз Өлзий?... Чи энэ орос торгоор дээл хийж өмс. Наад хоргойноосоо шилээд ав. Энэ нандин чавга, нар хамбаас хүсссэнээрээ ав. Хүүтэй болсон гэсэн байх аа. Энэ машиныг ав.

-Чиний залуугийнх шиг байж чадахгүй л дээ, гэхэдээ эр хүн юм чинь зүрх нь шатах байлгүй дээ. Энэ их юмаар би яах вэ... Чамтайгаа эсэн мэнд уулзах л хамгийн том бэлэг байлаа. Ээж бүүр царай зүс оржээ. Эмээгээ сайн хар гэж би охиндоо үргэлж захидаг юм... Би ингэсхийгээд хөдлөе дөө. Үнэхээр сайхан байлаа. Үгээр хэлэх аргагүй гоё байна. Чи минь харин хань ижилтэй болоорой.

-Нэг хүүхэнтэй танилцсан. Чамтайгаа уулзчихаад учраа ольё гэж бодсон юм.

-Яамай даа, чиний минь амьдрал сайн сайхан явбал би жаргалтай байх болно. Чи уул нь муу амьдрах хүн биш сэн. Чамайг ийм сайхан сэтгэлтэй, ханийн тэнгэртэй хүн гэж би итгэдэг байсан юм. Бие биендээ хар буруу санаад яахав. Болж бүтээгүй амьдралыг зүүдэндээ маначихъя. Зүрхэндээ тахьчихъя. Чи азтай хүн шүү. Чамтайгаа эргэж уулздаг би ч азтай хүн. Зав гарвал манайхаар нэг очоорой доо. Өлзий учрыг ойлгоно. Багын энд тэнд гүйж харайсан, чөтгөр шиг хөдөлгөөнтэй хүн байхаа больсон. Нэгдлийн орлогч гээд дарга даамал явж буурь суусан. Одоо бригадын дарга хийж байна. Их зан гаргаад байвал хөөгөөд явуулна даа...

-Хөөж чадах уу чи?

-Амны алдаа боллоо. Хүүгийн минь эцэг хүнийг хөөж явуулдаг ч өнгөрсөн байх.

-Үнэн дээ үнэн. Би хүү төрүүлж өгсөн эхнэрээ хүнд алдахыг хүсэх үү дээ?

-Дамба минь чинийхээ дэргэдээс холдох хэцүү л байна. Айлын авгай хүн үнээ тугал саахаас өмнө явахгүй гээд яах вэ. Даваа тойрч гарахад хол гэдгийг чи мэдэж байгаа.

-Би чамайг "Нам даваа" руу дөхүүлж өгье.

-Тэг дээ тэг. Ийм мөч ховорхон байсан юм.

х х х

Дамба Чимгээг ирсэнээс хойш дуу шуугүй хэдэн өдөр хөөрөгөө дарж, алх дөшөө нүджээ. Харин энэ өдөр Чимгээтэй уулзмаар санагдаад болохгүй байсан учир багын найзынхаараа орох далимаараа Өлзийгийнхөөр дайрч, Чимгээг дөнгөж "харчихаад" явъя гэж бодов. Гэнэт дурсгүйтмээр санагдсан уу, үгүй бол идэр насаа дурсах гэсэн үү, эсвэл хурдан очиж Чимгээг харах гэсэн үү тэр "Ганцын даваа"-г чиглэн оджээ.

"Өлзийтэй уулзвал болгоомжтой байгаарай хүү минь. Тэрэнтэй уулзахаар чамд заавал муу юм болдог шүү. Тэр жил Өлзийг манай өвөлжөөг "шатаасан" гэж бөөн яриа гараад, сүүлдээ Чимгээгийн маань аав Ядамыг зээр агнаж яваад өвөлжөөнд түр буудаллахадаа гал алдсан гэж цуураад өнгөрсөн шүү. Чимгээ минь байгаа болохоор арга эвийг олох биз дээ. Хүү минь тойрч яваарай. Ганцын даваан дээр тээр жил морьтой хүн осолдоод сүнс нь хоргодсон гэдэг. Хавцал дотроос гарч харайгаад хүн мал үргээгээд осолтой болсон" гэж аминчлан захилаа.

Хавцлын зөрөг замаар морьтойгоо айвуухан алхлуулж явсан Дамба өмнөөсөө нэгэн морьтон ирж явахыг харав. "Энэ ямар ч байсан чөтгөр сүнс хоёрын аль нь ч биш. Хүний л төрхтэй юм байна. Өдрийн цагаар юу байх вэ дээ, яарсан нэг нь яваа биз" гэж тайвширсан Дамба хавцлын гүн рүү хадан цохио тойрон ороох зуур нөгөө морьтой хүн алга болчихжээ.

Ёстой сүнс гэдэг нь юм болов уу? гэж бодсон Дамба тэнзэн ташуурынхаа сагалдаргыг гартаа бөх ороож барилаа. Цохиог лав тойроод харвал яах аргагүй нөгөө морьтой хүн өөдөөс нь тулаад ирлээ. Чөтгөр биш хүн ажээ. "Хүн" хүндээ нөгөө муу Өлзий байх нь тэр.

"Өст хүн Өлийн даваан дээр гэж. Өгөр Өлзий юугаа хийж энүүгээр доншуучилж явдаг билээ. Хүүхэд байхадаа айж зугатсанаас хойш үүгээр хэзээ ч явахгүй гэж бурхан тэнгэрт амалсан баймаар юм. Мундаг эр... Хүний "эхнэр" эзгүй хойгуур авч суучихаад том "эр" болжээ. Нэг муу шүдлэн зээрд үрээ уначихжээ. Эднийхэнд ийм зүсмийн морь ховор доо. Энэ ч нэгдэлд нийгэмчилсэн Ядам гуайн адуунаас гарцаагүй. Шүдээ үзүүлвэл миний халтар соёолон "хавцал руу нисэх" юм байна. Гайгүй чамайг дайраад гарах уу?" гэж Дамба идэр залуугийнх шигээ цог бадрангуй, шартай зангаар бодов.

Тэгтэл "ухаажиж томоожсон" Дамба ийн эрэгцүүллээ. "Өлзийтэй муудалцаад хэрэггүй. Гай болохоос гавъяа болохгүй. Үнэхээр чи Чимгээгээ насан туршдаа хайрлая гэж бодвол Өлзийтэй ая эвээр яваарай. Ялихгүй юмнаас ямааны гарз гэж дотроо бодолтой дороо суурьтай бай. Өлзий тэртэй тэргүй чамайг хараад өмдөндөө "чацга харваж" байгаа. Чи харин айлгаж цочоохгүй арга эвийг нь олоод, амьтны үрд тус болчих. Эвгүй хөдлөх юм бол наад туулай зүрхт чинь муухай орилоод чиний морийг цочоогоод чамд лай удна шүү. Ухаантай байгаарай" гэж сургамжилна.

Том алаг нүдээ дүрлийлгэн Чимгээ дэргэд нь ирчихсэн "Дамба минь, чи ухаантай шүү. Гоомой хөдлөв өө. Үхэл амьдрал хоёрын зааг дээр хүний амь нас явдаг. Сайн явах санааных гэдэг шүү дээ. Аз жаргал дөнгөж бялхаж байгаа амьдралаа бүү ахиж сүйтгээрэй. Чиний амьдралын өглөө дахин ирсэн гэдгийг битгий мартаарай. Залуу нас, онгон бие, насан туршдын хайраа чамд өгсөнийг чи мэднэ шүү дээ. Залуу насны минь жавхаа шингэсэн хорь хүрсэн хонгор сайхан охин минь чиний дэргэд байна. Чи түүнийг над шиг хорин жил яагаад ч дахин хаяж болохгүй. Ач зээгээ үзэж амар амгалан амьдрах ёстой шүү" гэж чихэнд нь шивэгнэх шиг болно.

Өлзий бодлоо. "Тэнэг хүн тэнгэрээс ах гэж. Нөгөө "ташуур" Дамба байх шив дээ. Энэнээс өөр энүүгээр явж азаа үзэх "голио" ч олдохгүй. Энэ гайхал яахаараа энүүгээр явдаг байна? Хэзүүдээ гараад ирсэн тийрэн бэ? Энэ ч одоо намайг өршөөхгүй дээ. Орон шоронд олон жил болж, муу санаа бүгдийг сурсан, засрахгүй амьтан болоо биз. Энэ ялтаны гараас би гарахаасаа өнгөрөв байна. Ээ сартваахь багш Ленин, Энгельс, Маркс минь эв хамтын төлөө шударга үнэнээр зүтгэж яваа улаан эв хамтын намын гишүүн намайгаа өршөө. Би чинь социализмын материал техникийн баазын мал аж ахуйн салбарт хариуцлагатай ажил хийдэг хүн шүү дээ... Тэр нүдийг нь хар аа... Бүүр цайчихсан "хулгайч"-ийн нүд байна. Энэ намайг удахгүй морьтой нь түлхэнэ. Тэгээд гэрт очоод Чимгээг минь авна. Харсан үзсэн "гэрч" байхгүй, миний хүүр хавцлын гүн ёроолд араатан шувууны хоол болоод дуусана... Амь өршөө гэвэл яадаг бол? Би ч үүний амьдралыг сөнөөсөн хүн билээ. Энэ намайг өршөөхгүй өршөөхгүй..."

Хоёр морьтон хавцлын дунд тулгарлаа.

-Сайн уу хө гэж Дамба тайван дуугаар мэнд асуув.

-Сайн... сайн гэж сандарсан Өлзий түгдэрсэнээ,

-...Сайн ч гэж дээ. Балраад явна. Хүү минь буханд мөргүүлээд ухаангүй... Аминдаа сумын төв рүү эмч дуудах гээд зам товчилж яваа минь энэ. Чи хүний зовлон ойлгох болсон эр хүн. Хүүхэд насны муудаж сайдаж явсан үеэ бодсон ч, муу Чимгээгээ бодсон ч алаг сайхан үрийг нь ингээд зэрэмдэглээд хаяж болох уу?... Ухаан санаа минь элий балай л явна. Яарсандаа морио гуядаж, цогиулчих шахам явна даа. Хүү минь амьд байвал миний энэ ангал руу нисэж үхэх лөөлөө байна...

Дамба дуугарсангүй. Бачимдсан Өлзий хоолойгоо сааралтуулан,

-Дамба минь чи надад тус болж үз. Энэ хавцалд чи бид хоёр л байна. Эр хүн эр хүн дээ хайртай гэж бид залуудаа "уриа" болгодог байж билээ... гэж үгээ олж ядна.

"Юуных нь эр хүн эр хүндээ "хайртай" байх вэ. Нэгнийхээ мууг үзэж нэхий дээлээ уралцахыг чи л эхэлдэг байсан. Ядам гуайг гал тавиулсан болгох гэж морий нь гуйж унасаныг чинь би сайн мэднэ. Үнэн эр хүний шинжгүй "эр" дээ"

-Аяганы хариу өдөртөө, агтны хариу жилдээ гэдэг. Дамба минь ядаж нэг үг хэлээч. Тэр хүүхэд ухаангүй хэцүү байна...

Сайндаа ч Дамба дуугарахгүй байсан юм биш боржгин хийцийн бүрэн тоногтой мөнгөн эмээл, мөнгөн товруутай хазаараа яаж аятайхан мориноосоо салгаж авах уу гэж бодол болсон байлаа. Хэдийгээр хүүхдийн амь нас чухал ч гэсэн эцгээс өвлөсөн ур хийц сайтай уран тансаг эмээлийг зүгээр хаячихаж боломгүй санагдана. Мориныхоо дэлнээс юу ч гэсэн учиг үс авч амжив.

Дамба морь хад хоёрын хооронд чихэж орлоо. Эмээлийн олмоо тайлах гэсэнд айсандаа хөл дээр нь шээх адгуус үхлийг зөнгөөрөө мэдэрч эцсийн амьсгалаа тасартал эзнээ хаданд шахаад алсан ч бэлэн байв. Морь шээнэ гэдэг муу ёр гэдэг. Эвшээх бол сайн гэдэг. Нэгэнт шээс алдаж, унгалдах морь хойд төрөлдөө хүний хутагыг олж, энэ замыг хааж хаях биз.

Мориндоо шахуулан амьсгал нь давчдах Дамба ташуураараа цавь руу нь ёвроод ч хөдөлгөж барсангүй. Хоёр морьтон даваан дээр таарвал нэг нь морио нисгэж зам тавьж өгдөг гэж сонссон болохоос ингэж биеэрээ үзэх юм гэж хэн санах билээ. Хамаг хүчээ шавхан морио түлхэхдээ өрөөсөн хөлийг нь дороос нь өшиглөхөд зайгүй нарийнхан зөрөг дээр гэдэс нь гадагш бултайсан морь өөрийн эрхгүй хөл алдаж доош ангал руу нислээ.

Гүн харанхуй ангал руу нисэх соёолон морь хэдийгээр тэртээ хол халин одсон ч түүний янзгаах дуу хавцал хадаар түгэн цууриатаж, энэ хорвоод шинэ хүүхэд төрөх шиг түүний дуу орчлонгийн хязгааргүйд үл замхран дуу нь хадсаар л байлаа.

2012 он.