Энэ зуур төдийлөн зохимжтой биш ганц нэг нэмэлтээс өөр өөрчлөлт оруулалгүй явж ирлээ. Энэ хуулийг хэрэгжүүлэх ажилд шууд гар, бие оролцож яваа хүний нэгний хувьд даруйхан өөрчилмөөр хэд хэдэн зүйл байгаа нь тодорхой болсоор тул энэ тухай санаагаа уншигчид, бөхчүүдтэйгээ хуваалцъя.

Нэг. Монгол улс дархан аварга цолтонгүй, дархан аврага цолгүй болох байдал илт боллоо

МҮБХ-г шинээр байгуулсан даруйдаа тус холбооны тэргүүлэгчид үндэсний бөхийн барилдааны дүрмийг шинээр зохиох ажилд орсон билээ. Энэ бол 1990 оны хавар юм. Уг ажилд тэр үеийн дархан аваргууд бүгд, ахмад арслангууд бүгд, мөн заан, начингуудын төлөөлөл, МҮБХ-ны тэргүүлэгчдээс бүрдсэн 17 хүнтэй ажлын хэсэг их л ажил хэрэгчээр шамдан зүтгэсэн билээ.

Шинэ дүрэм маань хуучин дүрмүүдэд байгаагүй бүтэц, зохиомж, хэллэгтэйгээс гадна зарчмын гурван цоо шинэ санааг оруулснаараа онцлог болсон билээ. Энэ гурван зүйлийн “Улсын наадмаас өөр ямар ч хэлбэрийн барилдаанд улсын цол олгохгүй”, “Онцгой ойн жил гэдэг нэрийдлээр дутуу даваатай бөхөд цол ахиулан олгохгүй" гэсэн хоёр заалтын тухай бид олонтаа ярьсан болохоор энд энэ тухай үл үгүүлэн өдгөө хүртэл хэн ч ярихгүй байгаа өөр нэг зарчмын шинэ заалт, түүнээс урган гарч байгаа нэн таагүй байдлын тухай үгүүлье.

Энэ бол улсын наадамд 5 түрүүлсэн бөхөд дархан аварга цол олгох тухай дүрмийн заалт болгох санал оруулснаар нэг түрүүлэхэд арслан, хоёр түрүүлэхэд аварга, гурав түрүүлэхэд далай аварга, дөрөв түрүүлэхэд даян аварга, тав түрүүлэхэд дархан аварга цол олгох тухай заалт дүрэмд орсон билээ. Бид, тухайлбал миний бие энэ заалт арай хатуу байна гэсэн санал хэлсэн боловч олонхи анхаарч үзээгүй юм.

Тэгэхийн учир нь тэр үед түрүүлж эхэлж байсан Б.Бат-Эрдэнийг ахмадууд олон түрүүлнэ гэдгийг мэдэж, лавтайяа таван удаа түрүүлэн дархан аварга болно гэж бат итгэж байсантай холбоотой байх. Өмнөх үед ч таваас дээш түрүүлсэн аваргууд хэд хэд байсан болохоор энэ заалтыг хатуу гэх хүн нэг их байсангүй.

Өнөөгийн өндөрлөгөөс харахад монгол бөхийн хөгжил хэн хүний төсөөлснөөс ч өндөр түвшинд гарч, бөхчүүд оносон ажлаа хийж яваад барилддаг байсан тэр үеэс эрс өөрөөр буюу байнгын бэлтгэлээр барилдах болсон тул олон жил түрүүлэх бөх тодрон гарах магадлал нэн бэрх болж байна. Ийм нөхцөлд хуулийн заалт энэ хэвээр байх аваас нэг хүн 5 байтугай 2, 3 түрүүлэхэд ч бэрх болсоор байна.

Монгол бөхийн эрхэм дээд цол болох дархан аварга цолыг хүртэх бөх төрөхгүйд хүрэх, улмаар монгол бөхийн дархан аварга цол зөвхөн ном зохиол, түүхэнд үлдэх хандлага илэрхий болж байна. Өөрөөр хэлбэл 1990 оны 12 дугаар сард МҮББД-ийг хэлэлцэн баталсан цагаас хойших 23 жилд дархан аварга цолтон төрөөгүй байна. Энэ нь 10 жил тутам нэг дархан аварга цолтон төрж байсан статистик дунджаас 2 дахинаас их хугацаанд дархан аварга төрөөгүй байна гэсэн үг юм.

Харин 5 жилд нэг аварга төрдөг статистик дундаж хэвээрээ байна. Иймээс бөхчүүдэд цол олгох тухайд МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөлөөс 1990 онд баталсан МҮББД-ийг үндэслэсэн “Үндэсний их баяр наадмын тухай монгол улсын хууль”-д улсын наадамд гурав түрүүлсэн бөхөд далай даян аварга, дөрөв түрүүлсэн бөхөд дархан аварга цол олгох тухай өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байна.

Үүнийг бөхчүүд, үзэгчид, төрийн түшээд маань хэн нэгэнд зориулсан зүйл хэмээн явцуугаар эс ухан монгол бөхийн дээд цол дархан аварга цолыг дархалахад чиглэсэн санаа хэмээн ойлгоно гэдэгт итгэлтэй байна. Манай хүмүүсийн дуурайх, жишиг болгох дуртай Японы сумо бөхийн холбоо нэгэн үед хоёроос доошгүй их аваргатай болох бодлоготой байхад бид дархан аваргатай байх бодлого барих нь зөв юм.

Тэрчлэн 10 даваатай наадамд түрүүлсэн бөхөд бусад бүх арслангийнхаа өмнө эрэмбэ эзлэх онцгой эрх бүхий тусгай чимэгтэй арслан цол олгож байх нь зүйтэй байна. Ер нь 10 даваатай наадамд түрүүлсэн бөхөд шууд аварга цол олгож буй логикоор бол 11 даваатай наадамд түрүүлсэн бөхөд одоогийнхоор далай аварга, энд дэвшүүлэн буй өөрчлөлт хийсэн нөхцөлд далай даян авага цол олгоно гэсэн үг бөгөөд энэ нь нэг удаа түрүүлсэн хүнд гурав түрүүлсэн бөхийн цол олгоход хүрнэ гэсэн санаа юм.

Хуульд ийм хоёр өөрчлөлт оруулах аваас нэгдүгээрт дархан аварга цолтон төрөх магадлал дээшилж, дархан аварга цол баталгаатай болно, хоёрдугаарт өөр өөр амжилттай буюу улсад нэг нь 3, нөгөө нь 4 түрүүлсэн бөхчүүд адилхан цолтой байх, эсгэрээр ижил амжилттай буюу улсад адилхан нэг нэг түрүүлсэн бөхчүүд нэг нь аварга, нөгөө нь арслан цолтой байх зэрэг зөрчил бүрэн арилна. Гэхдээ хуулийн энэ өөрчлөлт нь одоогоор нэг түрүүлсэн аваргуудын цолыг хөндөх ёсгүй бөгөөд гагцхүү цаашдаа мөрдөх эрхзүйн үндэс болох учиртай.

Хоёр. Цол олгох журмыг эргэн харах шаардлагатай боллоо

Улсын наадамд зохих давааг даван цолны болзол хангасан бөхчүүдэд одоогийн журмаар ерөнхийлөгч шууд зарлиг уншин цол олгох нь хүндэтгэлтэй сайхан боловч бөхчүүдээс допинг илрэх явдал зогсохгүй байгаагийн дээр ихээхэн мөнгөөр цол наймаалцах явдал байсаар байгаа тухай хариуцлагатай хүмүүс барин тавин их хэмжээний мөнгөний дүн хэлэн баримтаар ярих болж эхэлсэнтэй уялдан энэ журмыг өөрчлөх хэрэгтэй болж байна.

Хэн, хэн ямар цолны болзол хангасныг баяр наадмын талбай дээр албан ёсоор зарлан, батламж олгож, допинг, цолны наймааны асуудал эцэслэн шийдэгдсэний дараа бөхчүүдэд цол олгох хүндэтгэлийн тусгай барилдаан зохион байгуулж, төрийн тэргүүн зарлигаа буулган бөхчүүддээ цолыг нь өөрийн биеэр олгож байвал нэн тохиромжтой санагдана.

Энэ цагийг өнгөлөн барилдаж яваа манай залуу хүчитнүүд энэ талаар МҮБХ-ндоо хандан саналаа илэрхийлсээр байгаа нь энэ шийдэл зөвийг, бөхчүүд наадмын орой заавал цолоо зүүж харихыг чухалчлахгүй, харин шударга ёсыг эрхэмлэж байгааг илтгэж байна.

Гурав. Допинг хэрэглэх явдлыг таслан зогсоох нөхцлийг бодитой бүрдүүлъе.

МҮБХ-ноос монгол бөхийг дээдлэх үзлийг бодлогоор шинэ шатанд гаргасны үрээр монгол бөхийн болон бөхчүүдийн нэр хүнд дээшлэхийн хэрээр бөхчүүдийн цолонд хүрэх тэмүүлэл урьд урьдаас илүүтэй болж байна. Энэ ч зүйн хэрэг юм.

Шинжлэх ухааны ололт огт нэвтрээгүй, удирдлага, зохион байгуулалт, менежментийн хувьд дэлхийн түвшнээс хэтэрхий хол хоцорсон чөлөөт бөхийн шигшээ багт 300 000 -400 000 төгрөгийн цалинтай хэдэн жил хичээллээд хэдэн медальтай үлдэхээс улсын байтугай сум, аймгийн цолтон болох нь амьдралд нь өгөөжтэй, олны дунд эзлэх байр суурь, нэр хүнд нь баталгаатай учраас бөхчүүд үндэсний бөхөө эрхэмлэн хэдэн зуугаараа шамдан хичээллэж байгаа нь бахархалтай.

Гэтэл сайны хажуугаар саар гэгчээр зарим ухвар мөхөс бөхчүүд хууль зөрчин допинг хэрэглэж, монгол бөх, шударга сайхан бөхчүүдийн нэр төрийг жил бүр шахам гутаасаар байгаа нь нэн харамсалтай. Иймд допинг хэрэглэсэн бөхийн цол, чимгийг шүүхдэх гэх мэт ямар нэг башир арга хэрэглэх эрхгүйгээр үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хороо хасах шийдвэрээ гарган ерөнхийлөгчид уламжилдаг байхаар хуульчилах хэрэгтэй байна.

Энэ нөхцөлд барилдах эрхийг нь тодорхой хугацаагаар хасах шаардлагагүй болно. Учир нь цолны төлөө цаг алдалгүй дахин барилдах, алдаагаа засах боломжийг тухайн бөхөд үлдээх нь зүйтэй. Нөгөө талаас допинг хэрэглэсэн бөхөд унасан бөх тухайн давааны цол, чимгээ авах боловч цаашид хэрхэн барилдах байсан нь тодорхойгүй тул тэр боломжийг нь олгох, хохирсон хохирлыг нь барагдуулах ямар ч бололцоогүй билээ.

Сэтгэл зүй, цол, амжилтын энэ хохирлыг барагдуулах бололцоогүй гээд хаяхын оронд ядаж зохих хэмжээний мөнгөн төлбөрийг допинг хэрэглэсэн бөхөөс гаргуулан түүнд дөрвөөс дээш даваанд унасан бөхчүүдэд олгодог байх хуулийн заалт хэрэгтэй байна. Допинг хэрэглэсэн бөхийн тухайд бусдад мөнгө төлнө гэдэг нэр төрөө алдахтай нь бараг ижил шахуу маш эмзэг тусах үр дүнтэй шийтгэл юм.

Допингийн шинжилгээ авах журмыг эргэн харж, бөхийн салбар хорооны 3-аас доошгүй гишүүн шинжилгээ авч, өгч буй үйл явцыг биечлэн ажиглахын хамт, камераар баталгаажуулан авдаг болгох шаардлагатай байна. Хууль болон журамд ийм өөрчлөлт оруулснаар бөхчүүдийн хариуцлагагүй, хэнэггүй, ухамсаргүй байдал арилж, допинг хэрэглэх явдал үгүй болно. Ингэснээр монгол бөх, бөхчүүдийн нэр төр сэвтэх явдалгүй болж бөхчүүдийн маань эрүүл мэнд, генийн ариун чанар баталгаатай болно.

Дөрөв. Аймаг сумын наадмын хугацаа, бөхийн тоо, бөхчүүдийн хариуцлагаын тухай

Сүүлийн жилүүдэд аймгийн наадамд улсын цолтой бөхчүүд, сумын наадамд улс, аймгийн цолтой бөхчүүд олноор очин наадмыг нь будилаантуулан, ард түмнийг бухимдуулж, монгол бөх, бөхчүүдийн нэр хүндийг унагах явдал газар авах шинжтэй боллоо. Энэ тухайд буруутан нь өөр хэн ч биш, бөхчүүд өөрснөө юм. Гэтэл ийм бусармаг зүйл, түүнийг үйлдэж байгаа ухамсар дорой бөхчүүдийг өмгөөлөн хамгаалах, буруутныг бусдад нялзаах санаархал хэрээс хэтрэх төлөвтэй байна.

Энэ байдлыг бөхөө дээдэлдэг нийт ард түмэн жигшин зэвүүцэж, ялангуяа хөдөө орон нутгийн наадамчид ихээр бухимдаж байгаа нь монгол бөх, бөхчүүд, эртнээс уламжлалтай төрт ёсны баяр наадмын нэр хүндэд нэн халтай болсоор байна.

Иймд аймаг, сумын наадмыг жил бүрийн 7 сарын 10, 11-ний өдрүүдэд хийж байхаар хуульчилъя. Энэ зохицуулалтын үндэслэл нь бөхчүүдэд аль шатны наадамд барилдах сонголтоо хийх сайн боломжийг нь олгох бөгөөд харин наадам хэсэн ихээхэн үрэгдэл чирэгдэл гарган, ухамсар дорой, шунал ихтэй байдлаасаа болж өөрийнхөө болон нийт бөхчүүд, монгол бөхийн нэр төрийг буртаглах муу боломжийг нь хаах юм.

Нөгөө талаас сум, аймагтаа ажиллаж, амьдран барилдаж нутгийн ард түмнээ баярлуулж байдаг орон нутгийн бөхчүүд өөр өөрийн наадамдаа барилдан зохих цол, чимгээ хүртэн, төрийнхөө наадмын бай шагналыг авч байх зүй ёсны боломжийг нээх юм.

Одоогийн хуульд сум, аймгийн цол олгох тухай заалтын логикоор суманд 128, аймагт 256-аас дээш тооны бөх барилдах боломжгүй байгаа боловч яг тоо заан хуульчлаагүйгээс аймагт 512, суманд 256 бөх барилдуулан наадмыг чанаргүй, зардал чирэгдэл ихтэй болгож, найраа будилаан гаргах эх үндэс болгосоор байгаа тул суманд 128, аймагт 256 бөх барилдуулахаар тов тодорхой хуульчлах хэрэгтэй байна.

Ийм заалт оруулахын гол үндэслэл нь одоогийн байдлаар манай аль ч суманд 256 бөх, аль ч аймагт 512 бөх барилдах бодит бололцоо байхгүйд оршино. Мөн аймгийн наадамд улсын цолтой, сумын наадамд аймгийн цолтой бөхчүүд олноор очих нөхцөл хумигдсанаар аймаг, сумын наадам чанартай болно. Ийнхүү сум, аймгийн наадмын болон сум, аймгийн бөхчүүдийн нэр хүнд өсч, амжилт дээшилнэ.

Нөгөө талаас ийм тодорхой заалтгүй бол байдал хэвээр үргэлжлэх бөгөөд улсын цолтой бөхчүүд аймгийн наадам, аймгийн цолтой бөхчүүд сумын наадам хэсэн наадам үймүүлэх муу явдал сум, аймгийн наадамд барилдах бөхийн тоо олон байх тутам их байсаар байх болно.

Хуульд ийм өөрчлөлт орууллаа ч улсын цолтой бөхчүүдийн буруугаас шалтгаалан аймгийн наадам шударга бус болсон тухай наадамчид, бөхчүүдээс ирсэн мэдээлэл, тодорхой баримтыг үндэслэн тус наадамд барилдан цол, чимгийн болзол хангасан бөхчүүдэд цол, чимэг олгох эсэхийг Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүлэгчид эцэслэн шийдвэрлэж, буруутай нь нотлогдсон улс, аймгийн цолтой бөхчүүдийн цолыг нэг шатаар бууруулах шийтгэл ноогдуулахаар хуульчлах саналтай байна.

Үүнтэй адилаар аймгийн цолтой бөхчүүдийн буруугаас шалтгаалан сумын наадам шударга бус болсон тухай наадамчид, бөхчүүдээс ирсэн мэдээллийг үндэслэн тус наадамд барилдан цол, чимгийн болзол хангасан бөхчүүдэд цол, чимэг олгох эсэхийг аймгийн үндэсний бөхийн холбооны тэргүүлэгчид эцэслэн шийдвэрлэж, буруутай нь нотлогдсон аймгийн цолтой бөхчүүдийн цолыг нэг шатаар бууруулах шийтгэл ноогдуулдаг байж болох юм.

Энэ хоёр заалтын тухайд цол, чимэг нь буурсан бөх шүүхээр заргалдах тухай заалт хуульд байх шаардлагагүй гэж үзэж байна. Хуульд оруулах энэ өөрчлөлт нь будилаантай барилдаанаар цол, чимгийн болзол хангасан бөхөд цол, чимэг олгохгүй байх боломжийг бүрдүүлэх бөгөөд аймгийн наадамд улсын цолтой бөхчүүд, сумын наадамд аймгийн цолтой бөхчүүд очин барилдах боломж, эрхийг хаахгүй, харин наадам үймүүлдэг одоогийн бусармаг явдлыг бүрэн арилгах нь ойлгомжтой.

Эцэст нь үгүүлэхэд Үндэсний их баяр наадмын тухай Монгол улсын хуульд дээр дурдсан дөрвөн зүйл өөрчлөлт буюу улсад дөрөв түрүүлсэн бөхөд дархан аварга цол олгох, бөхчүүдийн цолыг наадмын өдөр биш, намар тусгай барилдаан зохион олгодог болох, допинг хэрэглэх явдлыг бодитойгоор таслан зогсоох, аймаг, сумын наадмын хугацаа, бөхийн тоо, бөхчүүдийн хариуцлагыг тодорохой болгох өөрчлөлтийг цаг алдалгүй оруулах аваас монгол бөх, бөхчүүд, дэлхийд ганц монгол наадмын нэр хүнд, ариун дагшин байдал өнөд бат орших билээ.

Эдгээр асуудлыг МҮБХ-ны тэргүүлэгчдийн 9 дүгээр сарын хурлаар хэлэлцсэн бөгөөд ойрын үед хууль санаачлах эрх бүхий хүмүүсээр дамжуулан УИХ-д оруулахаар зэхэж буй болно.

Төгс Олхонууд Довдонгийн Данзан

Эх сурвалж: “Бөх сонин”