Хүний хөлөөр цас шажигнахад Улахан буутай цэргүүд намгийн захад ирсэнийг мэдээд Таняг чирэн намгийн хүйтэн усанд толгойгоо далд ортол шумбасаар бут ургасан жижиг довны ард нуугдав. Толгойгоо уснаас гаргаж, бүтэн амьсгаа авсан тэрээр модны мөчир сүлжиж хийсэн салан дээр ухаангүй хэвтэх Танягийн язарсан уруулаас цус шүүрэхийг харсанаа хавдаж шархадсан гараараа эв муутай арчлаа. Бууны сум шүргээд гарахын хооронд пэмбийтэл хавдсан гар нь хөндүүрлэн өвдөхийг сая л тэр анзаарав. Нүүр ам нь хөхөрч, зүс царай нь хувхай цагаан болсон Танягийн үнгэгдэж урагдсан даашинзны цаанаас сулхан хөдлөх мантуу шиг хөөсөн хун цагаан мөөм нь түүнийг амьсгал хураагаагүй, зүрх нь муухан цохилж байгааг илтгэх ажээ.

...Анд явсан Улахан долоон хоногийн өмнөөс Таняг дагаж, ширэнгэ ой дотуур шоронгоос оргосон оргодлуудлыг нэхэн хөөж явсан цагаантны баг цэрэгтэй тааралдсан билээ. Хэрээ дуугарахаас өөр анир чимээгүй тайгын ойд буун дуун тасралтгүй пижигнэж, хүн амьтны амь тэмцэн чарлах дуугаар Олёкминск хотоос жаал жуул давс, гурил, бууны сум ангийн арьсаар солин худалдаж авсан идэр анчин хөвгүүн Улахан цочин гайхаж, бууны дуу гарах зүг рүү сэмхэн мяраасаар очиход баригдсан хоригдлуудыг Лена мөрний эрэг дээр нь эгнүүлж зогсоогоод буудан алж байхтай таарчээ.

Сахал үсэндээ баригдсан “большевикүүд” гэж нэрлэгдэх долоон найман дотуур цагаан өмд цамцтай эрчүүдийг бууны бөгсөөр хайр найргүй цохиж, хурц жадаар цоо сүлбэх араатан адил авирлах тэдгээр хасаг цэргүүд шархтай хоригдлуудыг ташуурдан босгоод загалмай бүхий одон зүүсэн улаан хууз сахалтай даргынхаа тушаалаар нэгэн зэрэг буудаж, амь насыг нь зэрлэгээр хөнөөжээ. Алагдсан хүмүүсийг тэд үхсэн гөрөөс мэт чирч гудран, Лена мөрний гүн ус руу түлхэн хаях нь аглаг ойд амьдардаг хөвгүүнд аймшигтай санагдсаныг хэлэх юун. Оросууд ингэж хоёр талцан бие биенийгээ егүүтгэх болсоныг Улахан байтугай түүний эмэг удган Шишхэд ч үл ойлгон, гайхдаг болсоор хэдэн жил болсон юм.

Орос оронд самуун болж, эзэн хааныгаа авч хаяад, ажилчин тариачны улааны засаг бий болсон гэж ой тайгаар овог отгын өвгөд аминчлан ярих боловч хэн нь улаантан, хэн нь цагаантан болохыг түнэр ой тайгад хэдэн зууныг элээж буй ертөнцийн соёлоос тасарсан хорчингууд, хаяа дэрлэн айлсах якут, тунгус, эвенк нар ч үл мэдэх бүлгээ. Олон хүний бараа харвал харуулч мэдээ өгч, мал сүргээ туун, гэрээ ачиж, тайгын гүн рүү лавхан нүүдэг болохоор овгийн ахлагч удган эмэг эх нь оросууд гэлтгүй цаатан якут, тунгус, эвенк нартай ч уулзахыг эрс хориглоно. Гадны хүнтэй уулзвал гай зовлон ирнэ гэж үздэг эмэг эх өөрийн толгойлсон овог дотроо өөрийн гаргасан хуулийг зөрчихийг үл хүснэ.

Хэрэв хэн нэгэн том толгойлж, удган эмгэний тэвчээрийг барах юм бол тэр түүнд “үхлийн шившлэг” уншихаасаа буцахгүй хорлонт зантай. Өөртэй нь үг санал зөрсөн хэнийг ч болов албин дүрд хувирсан эмгэн өлөн гичий шиг заналтай нүдээр гар нь чичиртэл хялайн харж, “хар тан” уухыг шаарддаг. Хусны шүүсэнд дусаасан хар өнгийн шингэн бүхий модон тагшийг чичрэн байж залгисан хүн хэд хоног ухаангүй хэвтдэг. Удган эмгэн шөнийн харанхуйд том түүдэг асаасаны дараа ухаангүй хэвтэх “үхэдлийг” галын дэргэд авчраад хамаг хувцсыг нь тайлуулан, шилмүүсэн мөчрөөр ороолгож, цан хэнгэрэгээ нүдэн, орь дуу тавин орилсоны эцэст өнөөх хүн гэв гэнэт ухаан орон, босч ирнэ.

Хөл дээрээ сулхан гишгиж салгалан алхсаар, хүзүүнээсээ гавлын яс зүүсэн удган эмгэний өмнө сөхрөн суух хүмүүн эмгэний хэлсэн тушаасан бүхнийг нохой мэт дуугүй биелүүлдэг амьтай үхдэл буюу “барам” болдог. Ийм хүмүүс хүүхэд хөгшидтэйгээ нийлээд жар хүрэхтэй үгүйтэй тэдний овогт тав зургаа бий. Тэд хүнтэй ярихгүй, инээж уйлахгүй, янз бүрийн санаа оноо гаргахгүй, зөвхөн удган эмгэний хэлсэнийг л ширхэгчлэн биелүүлнэ. Эхнэр хүүхэдтэй байсан ч тэд гэртээ “хоол хороох”-оос өөр ажил хийхгүй. Хүүхдээ сургаж, эхнэрийнхээ “элдүүрийг хангахаа” мэдэхгүй, нэг ёсондоо хэлгүй, дүлий хүнээс дутахгүй болно.

Удган тэднийг түлээний мод бэлтгүүлэх, мөчир гишүү цуглуулах, морь, үхэр хариулах, цайны ус зөөх зэрэг овгийн бүх ажлыг хийлгэх бөгөөд гэр орондоо ямар ч эрх мэдэлгүй болгодог. “Барам” болсон хүмүүс удганы үгийг ойлгохоос бусад хүмүүсийн “хэл”-ийг ойлгохгүй. Бодож сэтгэж, тоглож, хөгжилдөхийг мэдэхгүй. Харахад “хүн” боловч цаанаа бол өөрийн гэсэн ухаангүй “адгуус” болчихсон байдаг. Ид уу гэж хэн нэг нь хэлэхгүй бол өөрийн дураар хоол ундаа идэж уухаа төсөөлөхгүй. Удган эмгэн тэднийг галзуу баавгайн өөдөөс нохой шиг “туу” гэж хэлэхэд тэд улаан нүцгэн гараараа галзуу баавгайг барьж авах гээд дайрахаасаа айхгүй.

Улаханы эмгэн эх удган Шишхэдийн ид шид, хараал ятгаас эмээх овгийн иргэд юу ч дуугарч чадахгүй бөгөөд алс хол нутгийн хөвч тайгын нэр сүртэй бөө удганууд түүнтэй уулзахаас дөлж, бараа сүрээс нь зугатаж явдаг билээ. Догшин удганы нэр суу Үдээхэний нуруунаас Батагай, алс холын мөсөн далай хүртэл цууриатах тул хорчины нэгэн бүлэг овгийн хүмүүст халдаар ирэх “дайсан” гэж үгүй. Тэдний овгийн нэр “Галзууд” гэх учир урагшаагаа Байгаль нуур хүртэл хуучны хорь түмэд, барга, буриадууд ч “Галзууд” овгийн догшин удганы нүдэнд өртөхгүй холуур явахыг бодно.

Олёкминскийн хязгаар нутаг хорчингоор ч бус якутаар “Өлүөхүмэ улус” гэж нэрлэдэг нь түрэг монгол хэлээр таллан ярьдаг цаатан иргэд Мэргидийн үеэс монгол туургатан суурьшсан өлгий нутаг ажээ. Якутыг бол Чингис хааны үед урианхай л гэдэг байсан. Хожим энд монголын сүүлчийн хаан Лигдэнгийн охины манжаас дутаасан нэгэн хэсэг айл өрх ирж, араас нь Галдан бошигтод нудруулсан хорчины нэг ноён албат ардаа аван зугтан ирсэн юм. Оросын хасгуудын түрэлтэнд ухарсан монгол туургатнууд зах хязгааргүй тайгын гүн рүү шигдэн нутагласаар нэг хэсэг нь хойд мөсөн далай руу халин одсон гэдэг.

Тэнгис далайгаас үл дутах намаг балчир, ой тайгаар хүрээлэгдсэн зах нь үзэгдэхгүй энэ өргөн уудам нутагт анчин гөрөөчин, малчин, цаатан, загасчин овог аймгууд мянга мянган жил аж төрөн сууж байгаа билээ. Тэдний ихэнхи нь монгол угсаа гарлаараа бахархаж, хорь түмэдийн тэргүүлэгч Хорилдой ноён, Баргуудай баатраа үеийн үед дурсаж, үлгэр домгоо үр хүүхдүүддээ өвлөн ярьсаар суудаг юм. Монгол овогтон ястны хойд хил болох Шивэр нутгийн тэсгим хүйтэн өвөл, ялаа шумуул, хүлэрт намаг, жихүүдэст чийг, байгалын хатуу ширүүн уур амьсгалд зохицон дассан ангийн арьсаар хийсэн дах дэгтий, малгай, дээлээ өмссөн хэдийгээр цөөхөн ч гэсэн тэсвэр тэвчээртэй ард түмнүүд эрх чөлөөт эзгүй зэлүүд нутгаасаа огтхон ч төвөгшөөгөөгүй билээ.

Тунгусын солирт хэдэн арван овог отгоороо сүйдэн сөнөсөн ч оросын хасгуудын булаан эзлэх дээрэнгүй бодлыг тэд чадах чинээгээрээ эсэргүүцэн аж төржээ. Галзууд овог ч цагтаа хэдэн зуун өрх айлтай өнөр өтгөн аймаг байсан. Атаман Сидоровын бялт буутай цэргийн өөдөөс нум хавчаахай барьсан Галзууд овгийн дайчид хэдэн зуун жил үргэлжилсэн “дайн” хийжээ. Хөвч тайгын хүнд бэрх замд зоригт хорчины дайчид шүдээ хүртэл зэвсэглэсэн хасаг цэрэгтэй тун овжин тулалдсан боловч намаг ус, өтгөн ширэнгэнд газрын бартаа саадыг ашиглан бага хүчээр их хүчийг чадварлагаар олонтой ялсан ч тэдний хүн хүч байнга багасч, харин оросын хааны илгээсэн цэргүүд өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байжээ.

Хүн хүч цөөн хорчингууд сүүлдээ тулаанаас зайлж, өөрсдөө хүн хүрэхийн аргагүй тайгын гүнд нүүдэллэн явсан тул оросын хаан ч зөрүүд монголчуудыг агнахаасаа хойш ухарсан гэдэг. Тэдний тавьсан сааль, хавх, баавгайн аранганд олон цэргээ алдсан оросууд эцэс төгсгөлгүй ой тайгад тэнэг юм шиг хөөцөлдөн дайтахаасаа залхаж, тэднийг зөнд нь орхижээ. Гэвч зэлүүд тайга орос хүний дуунаас ангижирсангүй. Дээрэмчид, хулгайч, зүсэн бүрийн цагаачид, цөллөгийнхөн ар араасаа цувсаар байсан юм. Шишхэд удганы аав Боролдой бөө цөллөгнөөс оргосон хоригдлуудыг хөөж явсан цагаан хааны цэргүүдийг “барам” болгож, урцныхаа үүдэнд нохой шиг гинжилдэг байжээ.

Харин амийг нь аварсан нөгөө “декабристууд” ч билүү “народникууд” ч билүү нөхдүүдээс нь хот суурин газар очсон нэг нь харгис цагдаагийн газар алтан хошуу “өргөсөн” тул хакас замчнаар замчлуулсан башкир цэргүүд нууцаар ирж, Боролдой бөөг барин явсан билээ. Олон мянган бээр туулж, намаг, модон дундуур хамаг нүүр хувцсаа урж, зовж зүдэрсэндээ өширхсөн башкир цэргийн ноён Боролдой бөөг замдаа хүний ёсноос гадуур тамалж явжээ. Улайсгасан чулуун дээр хөлийн улыг нь шатаасан Боролдой бөөг хоолойноос нь олсоор чирч, шархалсан хөлийнхөө цусыг гоожуулан яваа бөөг түр амсхийхэд нь жад сэлмээр хатгаж чичин тууж явлаа.

Уулын хавцал тааралдахад Боролдой бөө чимээгүйхэн чирэгдэж явсанаа гэнэт сонин дуугаар хашгирахад шар шувуу, ууль дуугарч, цагаан толгойтой таснууд хаанаас юм бэ гарч ирээд хавцлын замаар ар араасаа цувах морьтнууд руу далавчаа хумин дайрсан авай. Боролдой бөө урьд урьдынхаасаа улам чангаар хашгиртал тэнгэр бүрхсэн элээ хэрээ гарч ирэн морьтой цэргүүд рүү шунган довтолж, морьдыг нь үргээн, бүгдийг нь хавцалд нисгэв. Хоолойноос нь уясан олсыг бугуйгаараа ороосон башкир ноёныг Боролдой олсоороо татан хамт хавцал руу үсэрчээ. Азаар амьд үлдсэн хакас замчин энэ явдлыг дараа нь Эрхүү хотод очиж ярьсанаас хойш Үдээхэний нуруу руу хэн ч дахин зориглон ирээгүй аж...

Улахан цагаан цэргүүдийг намагт хүрээд буцаж явсаны дараа Таняг усан дээр хөвүүлэн чирсээр намгийн цаадахь ойд байх агуйд авчрав. Даашинзных нь урагдсан хормой, гуя хөл нь нил улаан цусанд будагдсан Таняг нойтон өвсөөр арчиж цэвэрлэсэнийхээ дараа Улахан ганц мэдэж чаддаг аргаараа цээжин дээр нь чихээ тавьж, зүрхий нь чагнав. Зүрх нь сул боловч зөөлөн цохилно. Чихэнд нь таарсан Танягийн мөөмний толгойноос залуу хөвгүүн цочин давхийсэнээ урагдсан даашинзны энгэрээр асгарах хоёр цагаан мөөмийг хараад өөрөөсөө ичих шиг боллоо. Арван долоон нас хүрсэн ч гэсэн Улахан эмэгтэй хүний нүцгэн цээжийг амьдралдаа огт харж байгаагүй юм санж.

Түүний нүдэнд гэнэт өглөөхөн үзсэн аймшигт үйл явдал дахин үзэгдэв. Босуулуудыг буудсаныхаа дараа цагаан цэргүүд голын эргийн хайлаас модноос бүдүүн олсоор ороож, хүлсэн Таня руу шүлсээ үсчүүлэн дайрчээ. Загалмай зүүсэн одонтой дарга нь мунаг нь бадарсан хэдэн цэргээ гар буугаа гозолзуулан хүчээр зогсоосоныхоо дараа хүлэгтэй Таня руу тэчьяадан үсэрч очсоноо хүлэгтэй чигээр нь хүчиндэж орхижээ. Таня байдагаараа орилон уйлан хашгирсан ч тархин дундуур нь бууны бөгсөөр туушиндахаас нааш ухаанаа алдсан улаан бавгар сахалт өлссөн араатан зүр гөрөөс рүү довтлох мэт даашинзыг нь уран, шунан дайрч байлаа.

Өмдөө түүнийг татаж амжаагүй байтал амьтны сэг булаалцах чоно мэт цэргүүд нь бөөнөөрөө довтлов. Таня хоолойгоо сөөтөл чарласаар... Зарим нь түүний ам руу эрхтнээ хийн элдэв бусаар түүнийг доромжилно. Гэсэн ч хүчинд автагдсан залуу бүсгүй ганцаараа хэрхэх билээ. Олсноос нь сугалж гаргасан цэргүүд хүн бусын зэрлэг авир гарган хөөрхий бүсгүйг чононд боорлуулсан хурга мэт тал талаас нь бүчиж, ар өвөргүй эрхтнээ чихэж, аймшигтайгаар тамлан хүчирхийлнэ. Улахан харж тэссэнгүй. Буугаа чиглүүлэн нэгийг нь буудав. Дараа нь нэгийг... Арван хоёртойгоосоо цэцэн буу барьж ан хийж сурсан хөвгүүн сүрэг чоныг авлах мэт тун ч сүрхий буудана.

Буугаа хурдан сумалж, маш оновчтой буудах Улаханы суманд найм есөн цэрэг оногджээ. Өмдөө чирсэн дарга нь модны ард нуугдан гар буугаар түүний зүг зогсоо зайгүй галлахад бууны сум чихний хажуугаар нь халуу оргиулан шунгинан өнгөрөхийг мэдсэн хөвгүүн сэхээ авч байрлалаа солин өөр модны араар орохоор ирвэс шиг үсрэв. Энэ хооронд амьд үлдсэн цэргүүд буугаа шүүрэн авч Улаханы нуугдсан модыг шүүр болтол буудацгаалаа. Улахан модноос мод дамжин бултахадаа эргэж харахын завсар цагаан цэргүүдээс хорооно... Улаан цусандаа хутгалдан хэвтсэн Таня харайн боссоноо голын эрэг даган учир зүггүй гүйлээ. Түүнийг харсан нэг цэрэг “Таня зугатаж байна” гэж хашгирав.

Мориндоо мордож амжсан цагаан цэргийн дарга түүний араас гүйцэн очиж, модон бороохойгоор түүний далан дундуур тасхийтэл буулгалаа. Таня гэнэт зогтуссанаа тэр дороо газар унав. Улахан дайсныхаа талыг устгаж амжсан тул үлдсэнийг нь буудаж дуусгахын тулд мод тойрон гүйж, хараалсан дайснаа цэц шалган ононо... Хэтэрхий цөөрсөнөө ойлгосон дайснууд түүнийг хөөхөө больж, ухарсаар даргынхаа дэргэд бөөгнөрөв. Тэднийг тоолбол даргатайгаа нийлээд, таван цэрэг үлджээ. Сандарсан дайснууд төдхөн модон дундуур орон алга болоход Улахан мод дамжин гүйсээр Танягийн дэргэд очиж, түүнийг өргөн авч, ой руу орлоо.

Модны мөчрөөс уясан морио олж, Таняг дүүрсээр Улахан Лена мөрнөөс холдон, тайгын замаар цогиулав. Хоёр цаг гаруй яваад эргэж хартал дайснууд түүний араас мөшгин ирж яваа нь харагдав.Тайгийн цас зургаа долоон сард ч хайлж дуусдаггүй тул цасан дээр зурайсан морины морь цаасан дээр асгасан бэх шиг тодхон. Цагааны цэргүүд хэсэг амсхийж тайвшраад ганц хүнийг дийлэхгүй байна гэж юу байх вэ гэж зөвлөлдсөн бололтой түүний араас ширүүхэн хөөжээ.

Анхны бууны суманд Улаханы морь оногдон унахад тэр Таняг биеэрээ хамгаалж, тэврэн унасанаа ойролцоо байх намгийн зүг түүнийг үүрэн явлаа. Ухаан алдсан бүсгүйг авч явсан болохоор дайсантай буудалцаж байх зав түүнд байсангүй. Цаг алдаж хэрхэвч болохгүй тул минжний үүр байсан бололтой шавааралдсан хэсэг бургас мөчрийг хамж, хооронд нь сүлжээд дээр нь цуваа дэвсэн ухаангүй болсон Таняг хэвтүүлж, намгийн ус руу орж, усны мандалд цухуйх дов бөмбөлзүүрийг тойрон нуугдсаар цаашлав...

Агуйд саяхан нэг амьтан байсан шинжтэй өвс ногоо дарагдаж, халуун хэвтэр нь бүлээнээрээ байх ажээ. Бүсгүйг зөөлөн хөвд дэвсэн хэвтүүлсэнийхээ дараа норсон хувцсаа тайлж мушгих завгүй анчин хөвгүүн эмэг эхдээ яаж хэл хүргэхээ бодов. Овгийнхоо отог дээр очтол мориор бүтэн өдөржин явна. Гэтэл морьгүй, дээр нь ухаан алдсан бүсгүйг хэрхэн авч явах вэ?... Арван найман нас хүрээд Улахан эмээгээсээ бөөгийн сахиусаа хүлээж авах байсан тул бөөгийн ид шидийг хэрэглэн эмэг эхдээ “хэл хүргэж” чадахгүйдээ бяцхан бухимдлаа. Агуйгаас цаашаа явбал уулын жим тааралдана. Явган хүнд төвөгтэй асга хадтай уулын жимээр хоёр өдөр ч явж мэднэ.

Ухаан алдсан шаргал үстэй орос бүсгүй замд тэсэхийг тааж мэдэшгүй. Хоёр бахим мөчөөр шат хийж, Таняг түүн дээр хэвтүүлэн чирч явахаас өөр сайн хувилбар хөвгүүн олсонгүй. Дайзтай сум, винтов буу нь ч түүний мөрийг хүндрүүлнэ. Хөлс нь цувсан Улахан Таняг хоёр урт мөчир дээр мод холбон бүсээрээ боож тэгнэсээр орой болтол ойн жимээр явав. Уулын өөд явах тусам “ачаа” нь хүндэрч, хоёр хөл нь солбиж эхлэв. Гэлээ ч нүднийх нь өмнө олон цэрэгт хүчиндүүлэн доромжлуулсан хөөрхий бүсгүйг амь тавихаас нь өмнө яаралтай эмээдээ хүргэж өгч эдгээн сувилах хэрэгтэйг тэр эс андана.

Хөвчийн хүмүүс их зөөлөн дотогшоо сэтгэлтэй. Тэд хэн нэгнийг доромжлох, дээрэлхэх, үзэн ядахыг үл тэвчдэг. Тэгээд ч Улахан эмэгтэй хүнийг эрэгтэй хүмүүс яаж зэрлэгээр тамлан доромжилж, хүчирхийлж, хуял хүслээ тайлдагыг өөрийн нүдээр үзсэн болохоор сэтгэл нь маш их шаналж байлаа. Эмээ минь ид шидээ хэрэглээд нисээд ирдэг болоосой гэж бодлоо. Шөнө нь түүнийг хоёр чоно эргүүлдсэн боловч зоригт хөвгүүн цурим хийлгэлгүй үүр цайлгав. Үүрээр Таня өвчиндөө яраглан, уруул нь хөдлөн хөмхийгөө зуусан боловч нүдээ нээсэнгүй. Хатаж омголтон цусны мөр даасан нимгэн уруул нь өмөлзөн хөдлөхөд амнаас нь шингэн ягаан цус хөөсрөн гарав.

Өнгөрсөн шөнийн чононууд цусны мөрөөр эргүүлдсэн нь тодорхой. Модны мөчир завсраар гэгээ тусч, тэртээд нар мандаж байгаа ч хөвч ойд нар орой тусдаг ажээ. Алтан шаргал үс нь хоёр шанаа руу нь унжсан Танягийн зууван шар царайг Улахан удаанаар ширтсэнээ өрвийж сэгсийсэн үсийг нь гараараа эв муутайхан илээд авлаа... Ойн бүдэг жимээр түүнийг амьсгаадан алхаж явтал өмнөөс нь хоёр хүн ирж яваа бараа харагдахад анчин хүү хурц нүдээрээ алах дайсан биш аврах нөхөр ирж буйг шуудхан танив. Ач хүүдээ санаа зовнисон удган Шишхэд хоёр “барам”-ыг зам тосуулан явуулсан нь хөл нь сульдсан Улаханд чухам авралын од байсан билээ...

Орос бүсгүйг гайхан харсан Шишхэд удган хоосон урцанд баавгайн арьс дэвсүүлэн түүнийг чармай нүцгэлэн хэвтүүлсэний дараа удганы хувцсаа өмсөж, арьсан хэнгэрэгээ нүдэн бөөлж гарлаа. Түүний дэргэд Улахан дашмагтай хүйтэн ус, модон шанага барин суув. Эмгэн бөөлж байгаад дашмагтай хүйтэн уснаас модон шанагаар хутган Танягийн нүцгэн бие рүү байсхийгээд цацна. Тийнхүү таван удаа цацсаны хойно Таня гэнэт муухай хашгиран босож суув. Анилдсан нүдээ хүчлэн нээсэнээ дэргэдээ суух Улахан, хив хадаг, төмөр зоос зүүсэн нэвсгэр хувцастай удган эмгэнийг харсанаа мэл гайхан цэл хөхөрлөө.

Таня ч өөрийнхөө эсэн мэндэд эргэлзэн, хойд насандаа ирсэн мэт мөчрөөр багана хийн тэвхэдсэн урцны доторхыг ухаж ядан сууна. Эмэг эхийн дохиогоор Улахан түүнд бугын арьсаар хийсэн нөмрөг нөмрүүлж, толгойд нь мөнгөөр хийсэн буга согооны дүрстэй толгойн гоёо тавив. Үхээд сэхсэн хүнд ингэж хүндэтгэл үзүүлдэг бөгөөд “барам” болсон хүмүүсийн толгойд бол зүгээр л төмөр гархи зүүдэг. Тулганд дүрэлзэх галын илчинд халууцан аажмаар хацар нь улайсан Таня зүйрлэшгүй үзэсгэлэнтэй харагдана. Хацрынх нь цус гэрэлтэн, нүдний гал нь асах галын дөл шиг очтов.

Төөрсөөр төрөлдөө ирсэн “охин” шигээ эмгэн түүнийг асарч, өөрийнхөө модон шургаагаар хийсэн зургаан өнцөгт гэрт байлгана. Улахан түүнээс огтхон ч салахгүй бөгөөд хааяа анд дагуулан явж, хөвч тайгын үзэсгэлэнт байгалийг үзүүлнэ... Жилийн дараа Улахан эмээгээсээ сахиусаа авч, ирээдүйд овгийн ахлагч болох зам нь нээгдэв. Улахан шаргал үст бүсгүйд сэтгэл нь татагдсаар нэг мэдэхэд түүнд сэтгэлтэй болов. Чингээд эхнэр авах хүсэлтээ эмэг эхдээ дуулгахад Таняд учиргүй сайн байсан удган эмгэн гурван зуун жаран хэм хувирч, Улаханыг Танятай суух юм бол Таняг “барам” болгоно гэж мугуйдлан зүтгэсэнээр ач хүүгийнхээ хувь заяаг мөн бүтэн тойргоор эргүүлжээ.

Уламжлал ёсоор бол хорчин эр хүн, тэр тусмаа овгийн ахлагч болох хүн заавал онгон охинтой суух хувь ерөөлтэй байжээ. Эмэг эхийн олон жилийн өмнө сүй тавьсан “бэр” хажуугийн нурууны нөгөө талд сонгоол овгийн нэгэн чинээлэг анчин эрийн охин байв. Уужим тайвуу байхадаа усан цээлийн мандал шиг тогтуун байж чаддаг, уурлаж цамнахаараа хэнийг ч өршөөхгүй догшрон хилэгнэдэг удган эмгэний занг сайн мэдэх Улахан эмэг эхээ хилэгнүүлэхгүйн тулд амьдралдаа нэг ч удаа үзээгүй сонгоол охинтой хуримаа хийхээс өөр аргагүй болсон юм.

Якутуудын балаганыг бодоход хорчингуудын гэр нүүдэл суудал хийхэд хялбархан дугуй хүрээн дотор нумалсан унинуудыг тогтоож, жижиг тоононд углаад, цааны арьсан бүрээсээр битүү бүрж, гаднаас нь олс бүслүүрийг чангалахад салхи шуурганд хөөрөөд явчихдаггүй “соёлтой” гэрт тооцогдоно. Суурин удах газраа шургаагаар Шишхэд удганы гэр шиг зургаан өнцөгт амыг нь уулзуулан, углуурдан суулгасан дулаан гэрийг ашиглана. Якут гэр “балаган” бол сууринаасаа дээвэр хүртлээ налуу дөрвөн өнцөгт байшинархуу сууц байх бөгөөд цөлөгдсөн оросуудын “санаачилгаар” үүдэндээ хоёр баганатай гонх хийсэн нь тайгын иргэдэд орд өргөөнөөс дутах юмгүй. Навчит мөчрөөр зүйж хийсэн ханыг нь шаварддаг болсоноос хойш Лена мөрний умард цутгаланд орших Якутск хотын оросуудын дүнзэн байшингаас огт ялгарахгүй харагдана.

Шинэ барьсан уньт гэртээ Улахан арван зургаан настай сонгоол охины хамт амьдрах болсон ч Таняг гэсэн чин хайрын сэтгэлээ хаврын цас шиг хайлуулаад орхиж чадсангүй. Эмэг эхийнхээ нүдийг хариулаад илүү урцандаа хэдэн ч удаа Танятай учирч орхисон билээ. Якутуудыг оросууд түрэг гаралтан болгох гэж янз бүрээр үзэж тардаг ч монгол хэлний олон зуун үгийг устгаж дийлээгүй юм. Цаатангууд цаа бугаа бэлчээрлэн авч явахдаа хэрэглэдэг урцаа хүртэл тэд “ураса” гэж монголоор хэлнэ. Хэдэн мөчир холбон барьсан урцан дотроо Улахан Таняг дуудаад цасан дээрээс түүсэн аньс атгаар нь өгч, шулуун урт хуруутай өөрийнхөөс нь дутахгүй “том” гарыг атган суух дуртай сан.

Олон жилийн өмнө баавгайд ноцуулж шархадсан орос эрийг эдгээн амьдруулсан удган Шишхэд түүгээр ач хүүдээ орос хэл заалгасан нь далд санааных нь нэг үзүүр байлаа. Орос хэл гадарлахтайгаа болсон Улаханыг Олёкминск хот руу явуулж, ангийн арьсаар гурил будаа, давс, чихэр авчруулдаг нь олон хүнийг бус зөвхөн ач хүүгээ үлгэрт гардаг ид шидтэн мэт болгон олонд харуулах гэсэн овжин заль байсаны ачаар Улахан оросоор ойр зуур ярьдаг болсоноороо овгийнхон дотроо “эрдэмтэй”-д тооцогдоно.

Удирдагч хүн заавал бусдаас илүү ухаантай, далдуур хүч чадлыг эзэмшсэн, урдуураа улаан хөлтийг оруулахгүй овсгоо самбаатай байх ёстой гэдэгт эмгэн тог итгэдэг билээ. Тийм ч учраас өөрийнх нь санал бодлыг шүүмжилсэн, эсэргүүцсэн хүмүүсийг “барам” болгохоос илүү хараал жатгаар өвдүүлж, өрөөл татанхай ч болгох ид шидийн нууцыг тэр сайн мэднэ. Янз бүрийн хордуулдаг өвс бодисыг гаргуун танихаас гадна өрөвдөж хайрласан хүнээ өвчин эмгэгээс босгох эм тан, эмчилгээ домыг сайтар мэдэх бүлгээ. Тэр нэгэн жил чичрэг ханиад тархаж, хөвчийн олон урц өрхөөс олон зуун хүн нүд анихад Шишхэд эмгэний уулгасан тангийн хүчээр тэдний овгийнхон л толгой дараалан хиарах аюулт өвчнөөс аврагдсан билээ.

Хамгийн харамсалтай нь тэр үед хөрш хори отгоор хадмынхаараа айлчилж явсан Улаханы аав Батур эхнэрийнхээ хамт уг ханиадны бүсэд хорионд орж, хорионоос гарч чадахгүй байсаар халдварт өвчнөөр амиа алджээ. Хатуу чанга сэтгэлт удган эх халдвар авсан хүү бэр хоёроо алсаас харж туслах сэтгэл байлаа ч овог отгийнхоо хүмүүст өвчин халдана гэж болгоомжлоод огт тэдэн рүү ойртоогүй юм. Хадат уулын энгэрт ойн цоорхойд үхлээ хүлээсэн хүү бэр хоёртоо ач хүүгээ толгой дээрээ гарган харуулаад зүрхэндээ уйлах мэт хэнгэнэтэл санаа алдсанаа эргээд явсан ажээ. Бусад отгоос хүн оруулахгүй хорио цээрийн арга хэмжээ авч, муусайн "барамууд"-ыг өдөр шөнөгүй шийдэм бариулан харуулд зогсоожээ. Түүнийхээ хүчинд тэр аймшигт өвчнөөс ард олноо хамгаалж чадсан амуй...

Таняг бол зөвхөн шаргал үстэй зовсон охины хувьд анхаарал тавьж, удахгүй тусдаа гарах ач хүүгийнхээ оронд өөртөө хань болгож, модон гэртээ муур мэт тэнгэр сахиусаа сахиулахыг тэр хүссэн. Алтан шар үстэй орос охины санаа сэтгэлийг урвуулж чадсан "чадалтай" удган гэж хүмүүс биширнэ. Өстөн дайсанд бузарлагдаж, ухаан орохгүй олон хоног тарчилсан түүнийг эмгэн удган өөрийнхөө далдын хүч, тэнгэр сахиус, өвөг дээдсийнхээ онгоны тусламжтай сэхээн амьдруулсан. Үхсэн хүнд дахин амьд явах хутаг бэлэглэсэнээрээ тэр түүнийг өөрийн “өмч” мэт байлгахыг хүсч байв. Хэн ч биш “үхдэлд” сүнсийг нь буцаан авчирч өгсөн удганд Таня бол эзэндээ эрхлэх муур шиг хандах ёстой байв. Түүнээс биш тэр ач хүүтэй нь амраглаж, удам судрыг нь доромжлох ёсгүй байсан юм.

Нууцхан болздог Танягийн гэдэс томорч байхыг мэдсэн Улаханд нэг л муу юмны совин татах болжээ. Муу совиндоо эргэлзсэн Улахан нэгэн өдөр онгодоо дуудаж, элэнц эцэг Боролдой бөөтэй ярилцжээ. Тэнгэр эцэг нь түүнд эмэг эх удган тэр хоёрын дотны харьцааг мэдвэл хаврын тэнгэр мэт шуурч, хэнийг ч өршөөхгүй гэсгээн цээрлүүлэх аюул нүүрлэж байгааг анхааруулаад удахгүй ирэх улаан оросуудын аюулын тухай урьдчилж мэдэгджээ. Улаан оросын аюулын өмнө эмгэний гэсгээл өршөөшгүй байсан тул Улахан Таняг авч тайгын нэг тийш хэнд ч мэдэгдэлгүй хулжин одов. Бөөгийн өмсгөл, сахиусаа авч явсан тулдаа тэр эмгэн удганы араас нь буцаан дуудах чадалтай үзэлцэн олон шөнө тарчилж явжээ.

Таня замдаа халуурч, дотор нь муухай оргин бөөлжихөд, Улахан тэнгэр эцгээсээ асууж, түүний зааж өгсөнөөр Танягийн үснээс тасдан авч шатсан модны хожуулд хийн гөрөөсний хатсан хомоолоор асаан шатааж эмэг эхийн хийж буй хараалын хүчийг дарж чадлаа. Эмгэн удган маш хүчтэй, түүний хараал дэндүү хөнөөлтэй байсан ч Боролдой өвгөний “хамт” залуу бөө хор хөнөөлийг зайлуулж дөнгөв. Өвгөн бөөгийн “зааж” өгсөн вансэмбэрүүг олж Таняд эм болгож өгсөнөөр дотор муухайран бөөлжих өвчнийг нь инагш илаарьшуулав.

Холдох тусам эмгэний дуудах чадал буурсан тул Улахан цохио хадны нөмөрт байрласан баавгайн анчин хамниган өвгөний урцны дэргэд өөрийн урцыг барьж, Танятай хамт амьдарсан юм. Хэдэн сарын дараа Таня нярайлж, булцайсан цагаан хүүтэй болов. Энэ бол тэр хоёрын амьдралын хамгийн аз жаргалтай мөчүүд байлаа. Шинэсний үнэр ханхалсан ой тайгийн гүнд арван естэй идэр залуу, хүүгийн зулай үнэрлэж, хүн араатны гараас аварсан хайрт бүсгүйнхээ хамт ханашгүй жаргалын далайд нар сарны хооронд хөвөн умбажээ. Өнгөрсөн хийгээд анх учирсан аймшигт учралын тухай тэд дахин дахин ярьж, уйтгарлах нэгээхэн ч агшингүй цаг хугацааг өнгөрөөсөн юм.

Танягийн аав Улаан-Үдийн большевик засаглалын гишүүн байсан тул Атаман Семёновын цэрэгт баригдаж, шоронгоос оргохдоо цагаантнуудад алагдсан эхнэрээсээ хойш өнчрөн хоцорсон охиноо олж аваад, партизануудтай нийлэхээр явах замдаа тэдний хойноос нэхсэн цагаан цэргүүдэд баригдаж, Лена мөрний хөвөөн дээр буудуулан нас баржээ. Цусанд улайрсан цагаантнууд амьд үлдсэн охиныг ээлжлэн хүчиндэж, яс хавтаймаар доромжлоход ийм зэрлэг үйдлийг амьдралдаа хараагүй Улаханы уур буцалж, балмад дээрэмчдийг мэргэн бууддагын хүчинд баруун солгойгүй буудаж, Танягийн амийг аварсаныг дахин нуршилтгүй биз.

Улаханаас Таня хоёр насаар эгч ч гэсэн зандалчдын гараас аварсан Улахан, түүний дахин амьдруулсан эмэг эх Шишхэдэд өөрийн эрхгүй хайртай болжээ. Хэдийгээр үнэлэн хүндэтгэж охин шиг нь ханддаг байсан боловч Таня эмгэн удганы хоцрогдсон зан заншил, бүдүүлэг үйл хэргийг нүдээрээ олж мэдээд түүнийг дотроо эсэргүүцэх хэдий ч “барам” болгох аймшигт зан үйлээс нь үхтлээ айдаг байлаа. Үхсэн амьд нь мэдэгдэхгүй хэдэн сүүдийсэн хүн удган эмгэний захирах дуугаар энд тэнд очиж хар бор ажлыг нь хийн уйтгарлан гуньсан царайгаар толгойгоо унжуулан явах нь гимназийн долдугаар ангийг төгсгөсөн Таняд ер бусын нууцлаг аймшиг төрүүлнэ. Нүдний гал нь бөхсөн тэрхүү “барамууд” орчлонт хорвоогоос тасарсан хүн-сүгнүүд л байсан юм.

Гэтэл энэ бүхнийг хөвчийн ойн аглагт аж төрөх хориод өрхийг толгойлсон түүний хайрлан хүндэтгэдэг удган эмгэн “бүтээсэн” болохыг мэдмэгцээ Таня аманд орсон үгийг хэлээрээ түлхсээр жил орчим болсон. Хэрэв Таня үүнийг эсэргүүцэн ямар нэгэн үг хэл гаргасан бол өөрөө ч тэдний нэг болох нь зайлшгүй. Түүнийг ухаан оруулах гэж нүцгэн биед нь хүйтэн ус цацан шившлэг хийж байхадаа удган эмгэн түүний биенд шингэсэн ороолонгийн сүнс, мунаг цэргүүдийн хуял тачаалын орхидсыг бөөн нөж болгон гаргаж чадсаныг Таня мэдээгүй билээ. Биенд нь байгаа хамаг муухай сүнс сүүдэр, зовлон тамлалын үрийг гаргаж, түүнийг шинэ хүн болгон дахин төрүүлж, бузар дэвээс арилган ариусган цэвэрлэсэн ч удган эмгэн ач хүүтэйгээ гэрлүүлж, бэрээ болгохыг үл зөвшөөрсөн юм.

Монгол монголоороо үлдэх ёстой гэдэг бол түүний өвгөөс уламжилсан яс маханд нь шингэсэн сургааль байлаа. Өвгөд дээдэс нь эртний татар цустай сонгоол охин бол манжийн удмын солоон бус Есүй хатан шиг монгол гаралтай бэр байсан нь хөвч тайгийн хөх манан дунд “солиорсон” их зант эмгэний мэлмийг гийгүүлсэн үйл явдал байв. Таняд хэдийгээр сайн ханддаг ч гэсэн эмгэний сэтгэлд ач хүүгийнх нь тэврэн хэвтэх амраг бүсгүй нь биш санагджээ. Эмгэн удган хөх тайгийн “эзэн” болохоор түүний санаж сэдсэн бүхэн хууль байх ёстой. Тэр учраас түүний сэтгэлд хүрээгүй бүхэн ямар нэгэн тэнгэрийн цээрлэл хүртэж, тэргүүнээ унжуулах нь түүний оргилсон хүсэл.

Хайргүй хүнээ тэврэн хэвтэх шиг гашуун үнэн хорвоод байдаггүй болохоор нулимсаа залгин буруу харан мэгших сонгоол охиныг өрөвдөвч Улахан Таняг гэх аугаа хайрын сэтгэлээ модны шилмүүс салхины аясаар унах шиг зүгээр хаяж чадахгүй байсан тул тэнгэр эцгийн зөвөлгөөг сонсож, төдөлгүй эмэг эхээсээ оргон дутаасан юм. Тэр хоёр хүүгээ гурван нас хүртэл хамт хамниган өвгөний дэргэд амьдарчээ... Хэд хоног нойр нь хүрэхгүй, зүрх нь оволзож, амь нь тэмцээд байсан тул Улахан өөрийн эрхгүй бөөгийн өмсгөлөө өмсөж, хэнгэрэгээ цохилоо. Мөнгөн хүрээтэй зэс толио зүлгэн харвал хөөрхий эмэг эх удганыг нь улаан цэргүүд баривчлан, ой дундуур туун явах нь үзэгдлээ. Эмэг эхдээ туслахын тулд Улахан мориндоо мордох гарцаагүй болов. Түүнээс хаашаа зорин явахыг нь асуусан Таня ч хүүгээ тэврэн би хамт явна гэж зүтгэв...

Явах газар хол, нэвтрэн гарахад саадтай уул ус, намаг шавар, араатан жигүүртэн юу эс тохиолдсон ч Улахан эхнэр хүүхдээ дагуулсаар арван дөрвөн хоног өдөр шөнөгүй давхиж, Танятай хүүхдээ ээлжлэн дүүрсээр Олёкминск хотод арай ядан ирлээ. Хөгшин удганыг “ангийн дайсан, хувьсгалын эсэргүү, ард түмнийг хордуулагч бөө удган” гэдэг нэрээр буудан алах ял өгсөн байсан тул эхнэр хүүхдээ дагуулан хотын хувьсгалт зөвлөлийн дарга дээр Улахан уулзах хүсэлт гарган оров.

Улаан таван хошуутай саравчтай малгай өмссөн, савхин хүрэмтэй, Будённый сахалтай эр ташаандаа зүүсэн нагаан бууны булигаар гэрийг хуруугаараа тогшин,

-Хүний зүрхийг амьдаар нь “иддэг” хувьсгалын заналт дайсан алуурчин удганыг өмгөөлж хамгаалж яваа та нарыг ч гэсэн түүний хамсаатан гэж баривчилж болно шүү дээ. Та нар түүний юу нь юм бэ? гэж сагсалзахад Таня төлөв түвшин дуугаар,

-Та биднийг танихгүй байх нь аргагүй. Би бол Лена мөрний хөвөөн дээр цагаантны дээрэмчдэд буудуулан амь насаа алдсан Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах улсын хувьсгалт зөвлөлийн гишүүн Андрей Сафроновын охин Татъяана Сафронова биеэрээ байна. Харин энэ бол намайг хүчирхийлсэн хорь гаруй цагаантны цэргийг устгаж миний амийг аварсан эрэлхэг анчин Улахан. Удган эмгэний ач хүү. Та бүхэнд хувьсгалын нэрийн өмнөөс гуйхад ач хүүгий нь эмээтэй нь эцсийн удаа уулзуулж өгөөч гэж хүсье гэж огт сандарсангүй хэлээд тавилаа. Өрөөнд байсан гар буу зүүсэн хэдэн улс өөр хоорондоо ярилцаж байгаад тэднийг удган эмгэнтэй уулзах зөвшөөрөл олгов.

Үс гэзэг нь даахирч орооцолдсон сэгсийсэн толгойтой удган эмгэн ач хүүгээ харсанаа тэссэнгүй нүдний нулимс нь бөмбөрөв. Таняг ч харж, Танягийн гарт тэвэрсэн гуч хүүгээ хараад тайвшрах мэт болсоноо хоолойгоо зангируулан,

-Хэрэв чамайг надтай хамт байсан бол миний хамсаатан бөө гээд баривчлах байсан биз. Үрийг минь, үрийн үрийг минь Таня чи л аварлаа. Би яагаад чамайг таньсангүй вэ. Би үргэлж энэ чигээрээ хөвч ойдоо “хаан” шиг явна гэж бодсон юм байх даа. Хөх тэнгэр минь юу үзэж юу дуулах нь энэ вэ?... Өөрт ирсэн лай ланчгаа үүрээд үүрдийн хөх тэнгэр рүүгээ би одъё. Харин та хоёр эсэн мэнд үлдэж, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх хэрэгтэй шүү. Монгол хүн хад чулуу шиг тэсвэртэй, харцага шонхор мэт зоригтой байдаг юм. Таня чи Улаханд тусалж, хазайхад нь түшиж, хальтирахад нь дэм болж яваарай. Гэнэн зоригтой Улахан гэнэдэж осолдоход чи л зааж сургаж байгаарай... Ууланд үлдсэн ах дүүсээ хаяж болохгүй шүү. Тэдэнд заавал толгойлогч хэрэгтэй. Улаханыг ирнэ гээд тэд өдрийн бодол, шөнийн зүүд болон хүлээж байгаа. Тэднийг би ишиг хурга шиг хашиж, элдвээр дарлаж байсан боловч Галзууд овгийн төлөө, ганцхан тэднийг хатуу ширүүн амьдралд тэсэн үлдээхийн төлөө тэгж “бүдүүн зүрх” гаргаж явсан билээ. Толгойлох хүнгүй бол тэд цацсан тариа шиг тайгийн нэг тарж, удам судар минь уусан алга болох байсан юм шүү. Үүнийг Улахан хөвүүн минь насан туршдаа санаж яваарай... гэж хэлээд ач хүүгийнхээ духан дээр удган эмгэн эцсийн удаа үнссэн билээ. Өмсөж зүүсэн хувцас, үс толгойноос нь айн уйлсан гуч хүүгээ эмгэн холоос адислаж, “Урт насалж удаан жаргаарай” гэж сүүлчийн хүслээ ерөөлийн цацлаар дуусгасан аж...

Түүнээс гурав хоногийн дараа удган эмгэнийг хувьсгалт хуулийн дагуу буудан алсан нь Улаханы үзэж сонсоогүй эмгэнэлт түүхийг дахин харуулж, залуу эрийн сэтгэлд занаж хорссон уур амьсгалыг төрүүлжээ... Хүүгээ Танятай хотод орхисон Улахан овгийнхоо отог руу давхин очиход толгойлогч удганаа алдаж, учраа олохгүй үймэлдсэн овгийнхон нь Улаханыг хараад баярлан дуу алдсаар угтжээ. Удганыг өмөөрөн цээжээрээ халхалсан дөрвөн “барам”-ыг улаан оросууд буудан алсанаар үл барам тайгаас гарч хөндий талын орос тосгонд очихыг хүсээгүй таван хүнийг газар нь дээр буудан алсан байжээ. Тэдэнд хугацаа өгөөд явсан байсан болохоор хаачихаа мэдэхгүй тэднийг Улахан удирдаж залахаас өөр аргагүй болов...

Цагаан нь ч алж талаад, улаан нь ч алж талаад цаашид бид ийм маягаар амьдарч болохгүй. Тайгийн гүн рүү явж, эднээс улам холдох хэрэгтэй. Цаг алдаж огтхон ч болохгүй. Шууд ингээд хөдөлье гэж бодсон Улахан овог отгоо дагуулан Хойд мөсөн далайн чигт Эдигээн улусыг зорин Муна голыг уруудан яаран явцгаав. Эвенкүүд ч нэг очоод байдаггүй Верхоянскийн нурууны дор намаг балчраар хүрээлэгдсэн хүн явахын аргагүй нам доор газар нутагшсан тэд олон арван жил тэр хотгороосоо холдолгүй суурьшсан гэдэг. Намгийн өмхий үнэрт нь хүнийг хэлэлтгүй соно, хөхтүрүү ч дайжин зугтмаар хүхэр хүлэртэй ажээ. Сураг чимээгүй алс хол явсан Улаханыг хайж анчидтай хамт хэдэн удаа Үдэгээн нуруунаар самнасан боловч Таня Улаханы ул мөргүй болсон овог отгийн барааг олж хараагүй билээ...

Эрхүү хотод багшилж байсан Танягийн хүү Мүнк олон жилийн дараа хайгуулын экспидецэд инженерээр ажиллаж байхадаа эргэн тойрон намгаар хүрээлэгдсэн мөнх цэвдэгтэй аралд гурван зуун хүнтэй жар шахам өрх малчдыг олсон нь Улаханы овгийн айл гэрүүд байсан юм. Хадаг яндар намирсан удган модны дэргэд том чулуу босгосон нэг хүний шарил байсан нь овог отгынхондоо “Мэргэн бөө” гэж алдаршсан Улаханы шарил байжээ. Магаданаас оргосон хэдэн улстөрийн оргодлыг Улахан нууж, насан эцэслэтэл нь овогтоо байлгасан нь тэдэнд маш их хэрэг болсон ажээ.

Оюуны хомсдолтой хүүхэд олонтой тэдний овгыг Песковоос ирсэн доктор Орлов эмчилж, эвэнк болон Чукотоос “бэр” гуйсаны хүчинд үүлдэр угсааг нь “цэвэршүүлж” өгсөн нь олон зуун жил амьдрахын төлөө тэмцэж, үр хүүхдээ өсгөхийн төлөө зүтгэж явсан Галзууд овгийнхонд шинжлэх ухааны нээлтнээс дутахгүй том хариуцлагатай үйл явдал байлаа. Тэдний зарим нь Галзууд овгийн “хүргэн” болж, хүүхдүүдэд орос хэл зааж, үсэг бичигт сургажээ. Хүлэрт намгийн ойролцоогоос дарьтай газар олсон нь анчдад бүр тустай хэрэг болов. Буудсан хонгиогоо дариар цэнэглэж, тугалгаар бөглөөд сумны хэрэгцээгээ дотоодын нөөц бололцоогоороо шийдэнэ гэдэг бахархууштай зүйл шүү. Улахан намгийн цаад ууланд ан хийж яваад хонины шагайны чинээ алмааз олж, алмааз эрж хайх ажилд “олзны оросууд” болон овгийнхоо эрчүүдийг дайчлан жижиг уурхай “ажиллуулан” хэрэгцээт зүйлээ Якутск орж авах нэг үүдийг нээж өгчээ.

Алмааз харсан оросууд нүд нь гялалзан алив нөхөр найз аа, энэ газраа зааж өгөөч гэх боловч хэл мэдэхгүй “тэнэг” зэрлэгдүү анчны дүрд “тоглосон” Галзууд овгийн “элч төлөөлөгч” нар толгой сэгсрэн дүнхүү “толгойлж” байгаад өөрт хэрэгтэй зүйлсээ салгаж ирнэ. Мөсөн хотгороос Якутск хүртэл мянган бээрийн газар учир тав зургаан чарганд ноход хөллөсөн анчид ангийн арьсаа ачин, илүү нохойгоо дагуулан бөөнөөрөө сүр бараа болон явдаг байлаа. Тийн олон сар явсан цагаан цас, мөсний орны “элчүүд” дайны тухай мэдээ сонсон, аглаг тайгийн буйдад алс холын сониныг өвөрлөн ирцгээнэ.

Эцгийнх нь шарил дээр босгосон том хүрмэн чулуун дээр “Галзууд овгийн Мэргэн бөө Улахан” гэж кирилл үсгээр жигдхэн сийлж, алтаар бичсэнийг Мүнк \ Мөнх \ өөрийн нүдээр уншихдаа нарны гэрэлд шижиртэн туяарах тэрхүү үсэгс цэвэр алтаар бичсэнийг хараад нүдэндээ итгэсэнгүй. Эцэг нь яах гэж эхнэр хүү хоёроо орхин явсаныг хүү энэ мөчид ойлголоо. Улаан оросуудын гарт овгоо өгөхгүй гэхдээ хамгаас хайртай эхнэр хүүхдээ орхиод хөх хөвчийн дундуур алс хязгаар нутгийг зорин явжээ...

Урт арьсан дээл, үнэгэн лоовууз өмссөн хүүхдүүд ойн захад чаргаар гулгаж тоглоцгооно. Хүүхдүүдийн хөгжилтэй инээлдэх цоглог дуу тэсгим хүйтэн жаврыг хөөн явуулах мэт адтай сонсогдоно. Жиндүү жаварт хойд туйлаас Түвдийн цаст уул хүртэл өлчир чийрэг монгол хүүхдүүдийн дуу цууриатаж байгаа даа гэхээс Мүнкийн сэтгэлд омгорхох бардам сэтгэл судас нь булгилан төрөхүй ээжийнх нь хэлж байсан үг чихэнд нь хадах шиг болов.

"Араатан дайсны гараас амийг минь аварсан чиний аавд би гомдох эрх байхгүй. Насан туршдаа би түүнийг хайрлаж, санан дурсах болно. Гэзэг даран мөрдөх дайсныхаа мөрийг төөрүүлэн, хөх манан суунагласан тайгийн гүнд шингэн алга болсон чиний эцэг өвгөдийнхөө захиасыг биелүүлэхээр явсан баатар эр билээ. Эрхэм хайртай цусан төрлийнхөө төлөө эгнэшгүй их үйл бүтээхээр явсан Улахан минь тэнгэрийн од шиг тийм хийморьтой хүн. Чи бас аавынхаа үйл хэргийг үргэлжлүүлэх газарт унасан амь нь шүү дээ" гэж хэлэх нь сонсогдоно.

Модон гэрүүдийн яндангаар аргалийн утаа цэнхэртэн суунаглаж, утааны үнэр салхинд туугдан түүний хамрыг загатнуулна. Жижиг биетэй монгол морьд хамраа тачигнуулан тургиж, намгийн мөстсөн хөвдөн дээр уур савсуулан унах морины халуун хомоол эх амьтай газар нутагтаа эзэн болсон нүүдэлчин малчдын мянган мянган жилийн түүхийг чин үнэнээр нь зураглан харуулах шиг санагдана.

2012 он Chene-Bourg.