худалдагдаж байгааг иргэд, салбарын яамныхан мэддэг болсон.

Эртний эдлэл, археологи, палеонтологийн ховор нандин эд өлгийн зүйлсийн заримыг булш, хиргисүүр тоногчид олж, энэ төрлийн бизнес хийгчдэд худалдсан баримт цөөнгүй.

Хууль бус малтагчид булш, хиргисүүр сүйтгэхийн зэрэгцээ, тусгай зөвшөөрлийн дагуу үйл ажиллагаа явуулж буй уул уурхайн компаниуд ч түүх, соёлын олон жилийн нандин дурсгалыг сүйтгэж байна. Уг нь Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн 17 дугаар зүйлийн 10 дахь хэсэгт “Хот суурин, барилга байгууламж барих, шинээр зам тавих, усан цахилгаан станц байгуулах, ашигт малтмалын хайгуул хийх, ашиглах зэрэг аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулахад зориулан газар олгоход түүх, археологийн мэргэжлийн бай гууллагаар урьдчилан хайгуул, судалгаа хийлгэж, түүнээс зөвшөөрөл авна” гэсэн заалт байгаа. Гэвч хуулийн энэ заалт амьдралд хэрэгждэггүйгээс газрын хэвлийд түүх хадгалан буй булш, хиргисүүрийг тоноод дууслаа.

Жоншны уурхайн амнаас 4-5 метр зайд булш байна

Орон нутгийн Засаг дарга, ИТХ-ын дарга тэргүүтэй шийдвэр гаргах эрх бүхий албан тушаалтнууд хуулиар хүлээсэн үүр гээ хэрэгжүүлдэггүй, зарим тохиолдолд мэддэггүйгээс уул уурхайн компаниудад зөвшөөрөл олгож, булш, хиргисүүр сүйтгэхэд хамсаатан болж байна. Ийм тохиолдол Хэнтий аймгийн Баянмөнх суманд гарч, жонш олборлож буй компанийнхан түүх, соёлын их хэмжээний дурсгал устгажээ. Тус сумын нутаг, Дулаан ууланд жонш олборлож буй компанийн тусгай зөвшөөрөлтэй талбайгаас өмнө нь илрүүлж байгаагүй, шинэ хэлбэрийн дурсгалууд, Монгол оронд ховор тохиолддог хадны оршуулга цөөнгүй илэрсэн байна. Тэндээс 70 гаруй маш ховор дурсгал илэрсний нэлээд хэсэг нь уурхайн амнаас ердөө 4-5 метр зайд байсан аж. ШУА-ийн Археологи, Палеонтологи болон Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтнууд “Уурхайн олборлолтын явцад эртний байгууламжууд өртөж, устсан байж болох магадлалтай” гэсхийгээд сууж байгааг юу гэх билээ.

Уурхайн захирлууд Ашигт малтмалын тухай хуулийг баримтлан сумын удирдлагатай гэрээ хийж, олборлолт хийсэн гэнэ. Гэтэл уурхайн болон сумын удирдлага Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн зохих заалтын талаар ойлголтгүйгээс түүхийн дурсгалд ийн хандаж сүйтгэсэн байна. Мэргэжлийн байгууллагаас тус уурхайг хааж, тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгохоор холбогдох байгууллагад санал гаргасан гэнэ. Гэвч хуульд зааснаар тухайн компанийнхны оруулсан хөрөнгийг орон нутгаас нөхөн олгох хуулийн заалт байдаг учраас яаж ч чадалгүй булш, хиргисүүрээ сүйтгүүлээд өнгөрчээ. Өдгөө тус уурхай үйл ажиллагаагаа зогсоосон бөгөөд Дулаан ууланд хүн, мал унах осолтой онгорхой хэд хэдэн том нүх үлджээ. Ийм жишээ Хэнтий аймагт хэд хэд бий гэнэ. Тухайлбал, тус аймгийн Бор-Өндөр сумын нутаг, Далан түрүүний амралтын газар гэж бий. Түүний орчимд БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай төмрийн хүдрийн компани олборлолт явуулж, уурхайн амны ойролцоо байсан эртний 10 гаруй булшийг тоносон гэнэ.

Уулын мухар, эзгүй талд буй булшийг харж хандах хүнгүй нь тонуулчдад завшаан болдог

Булш хиргисүүрт уул уурхайн компаниуд ийм байдлаар халдаж буй бол ашиг хонжоо харсан иргэд түүнээс ч илүү аюул учруулах болжээ. Гэвч өнөөгийн мөрдөж буй Эрүүгийн хууль, Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуульд булш хиргисүүр тоногчдод хүлээлгэх хариуцлагын заалт тодорхойгүй, захиргааны арга хэмжээ авч торгохоос өөр шийтгэлгүй тул булш, хиргисүүр тонож, археологи, палеонтологийн хууль бус малтлага хийж буй гадаад, дотоодынхны гар хөл бологчдыг ихээхэн даврааж байна. Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын нутаг, Балдан Бэрээвэн хийдийн ойролцоох түүхийн дурсгалт зүйлс, булш, хиргисүүрийг бусниулсан явдал хэдэн жилийн өмнө гар сан. Сурвалжлагч миний бие өнгөр сөн намар тус сумын нутаг, Баруун, Дунд, Зүүн Жаргалантын болон Хурхын голын эхээр аялахад тэр орчимд байдаг хиргисүүрийг бүгдийг нь ухсан байв. Тэдгээр булш, хиргисүүрийг ухаж, чулуу шороог нь овоолоод орхисон нь сэтгэл эмзэглэмээр байсныг нуух юун. Чухам хэзээ, хэн ийнхүү ухаж цөлмөсөн нь тодорхойгүй. Гэвч нутгийн иргэд нэгэн хүнийг хардаж буйгаа ярьж байсан бөгөөд яг нотолгоотой баримт үгүйн зэрэгцээ, хуульд хүлээлгэх хариуцлага байхгүйгээс тэгсхийгээд өнгөрчээ.

Эрүүгийн болон Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуульд шинээр заалт оруулж, хариуцлага тооцъё ч гэсэн иргэдийн сэжиглэж байсан хүн нь хорвоогоос хальжээ. Нутгийн иргэд түүнийг “Хүрэх, хүрэхгүй булш, хиргисүүрийг хамаагүй оролдсоноос лусын хорлол болсон” гэж ч ярьж байв. Ганц энэ жишээгээр тогтохгүй хөдөө хээр хүний нүднээс далд, аглагт байдаг булшийг тоносон тохиолдол Монгол орны өнцөг булан бүрт байна. Тухайлбал, 2010 онд Хөвсгөл аймагт эцэг, хүү хоёр нийлж, эртний долоон булш, хиргисүүр тоножээ. Археологичид энэ асуудлыг Хөвсгөл аймгийн Цагдаагийн газарт шалгуулахаар өгсөн ч мөн л хэрэгсэхгүй болсон аж. Ингэж булш, хиргисүүр тоносон хэрэг Монгол ор ны дөрвөн зүг найман зовхист тархаж байна. Түүхийн хүрээлэнгийнхнийг судалгааны ажлаар Ховд аймагт ажиллаж байхад нутгийн нэгэн хүн хиргисүүр тонож байгаад баригдсан аж. Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний нэгэн ажилтан “2010 онд Ховд аймгийн Булган суманд ажиллаж байх үед хэсгийн төлөөлөгч залуу булш ухаж, тоно сон этгээдүүдийг баривчлан эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж, улмаар тэдний гаргаж хаясан гэх хүний гавлын ясны хэлтэрхийг үзүүлж байсан юм. Гэвч тэр хэрэг удалгүй хаагдсан” гэлээ.

Сүхбаатар аймгийн нутаг, Тавантолгой гэх газарт 2007 онд эрдэмтэн судлаачид очиж судалгаа шинжилгээ хийхэд бүтэн байсан хоёр булшийг 2009 онд судалгаагаа үргэлжлүүлэхээр очиход тонож, сүйтгэсэн байжээ. Энэ мэтээр тоочоод байвал маш их тоо гарна гэдгийг ШУА-ийн эрдэмтэн, судлаачид өгүүлж буй юм. Тиймээс энэ хууль бус үйлдлийг таслан зогсоохын тулд шинэчлэн найруулж буй Соёлын өвийг хамгаалах хуульд хэд хэдэн заалт нэмж оруулах шаардлагатай гэж тэд үзэж байна. Эртний эдлэлийн дэлгүүрүүдээр түүх, соёлын ховор олон дурсгалуудыг ямар ч хяналтгүй худалдаж байгаа, хувийн цуглуулагчдын гарт эртний эдлэлүүд их байгаа зэрэг нь булш, хиргисүүр сүйтгэх явдлыг далдуур шууд өөгшүүлж буй гэхэд болно. Тиймээс хуульд “Мэргэжлийн байгууллагаар тогтоолгосон гарал, үүслийн гэрчилгээгүй эртний эдлэл худалдаалахыг хориглох” заалт оруулах хэрэгтэй байгаа аж. Ингэсэн тохиолдолд мэргэжлийн байгууллагууд хяналт тавьж, худалдах гэж буй эд өлгийн зүйлсийг бүртгэх, гарал үүслийг нь тодорхойлох боломж бүрдэж, улмаар булш, бунхнаас гаралтайг худалдахыг хориглох боломжтой гэнэ.

Харин уул уурхайн компаниудын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд малтан судлах бараг бололцоогүй нүсэр байгууламжтай хиргисүүр хаяа нийлсэн, гэрэлт хөшөө, бунхан, хот суурины туурь зэрэг түүх соёл, аялал жуулчлалын нөөц газрууд багтсан бол мэргэжлийн байгууллагаас тус газарт үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох, дурсгалын байршил, бүтцийн онцлог шинжийг харгалзан хийсэн мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт нь тус газарт аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулах, эсэхийг шийдвэрлэх эрх зүйн нэгэн баримт болж болох заалт оруулбал булш, хиргисүүр сүйдэх аюулаас бага ч атугай зайлсхийж болох юм байна.

Г.Цолмон

ЭХ СУРВАЛЖ: ӨНӨӨДӨР СОНИН

Булш, хиргисүүр тоногчид, уул уурхайн компаниуд Монголын түүхийг устгаж байна
Tweet
Bolod.mn