танилцуулахыг зорилоо. Энэ бол маршал Х.Чойбалсангийн ордон музейг байгуулсан тухай танилцуупга юм. Үүнд:
Х.Чойбалсангийн ордон музей нь МАХН-ын Төв Хорооны шийдвэрээр байгуулагдаж, 1953 оны 1 сарын 25-ны өдөр нээгдэв.
Маршал Чойбалсангйин ордон-музей нь МАХН-ын түүх ба түүнийг үндэслэн зохион байгуулагч, жолоодогчид Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсангийн баатарлаг үйл амьдралыг тусган харуулна.
Ордон-музейн үзвэрүүдийн зүйлүүд нь 15 тасалгааг эзлэж бий ба тэдгээрийн дотор Маршал Чойбалсангийн номын сан, уншлагын тасалгаа, унтлагын ба амралтын өрөөнүүд хэвээр бий. Тусгай байшинд БНМАУ-ын хөдөлмөрчид, СССР, БНХАУ-ын болон ардчилсан орнуудын хөдөлмөрчдөөс Маршал Чойбалсанд ирүүлсэн бэлэглэл, дурсгалыг зүйлүүдийг тавьсан юм.
Ордон-музейн дотор Х.Чойбалсангийн захидал бичиг, хувийн зүйлүүд, намын сонин ухуулах уриалах бичгүүд болон Монголын ард түмний их жолоодогч Х.Чойбалсангийн их дүрийг харуулсан фото, тосон будгийн уран зургууд, баримал зэрэг тавигджээ. Музей дотор Монголын ард түмний жолоодогч Сүхбаатар Чойбалсангийн хамтран зүтгэсэн ажиллагаа, тэр хоёрын дотно нөхөрлөлийг харуулсан материалууд тавигджээ.
Ордон-музейн үзвэрүүд нь :
1.    Монгол дахь үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний эхлэлт, Х. Чойбалсангийн бага ба идэр нас /1895-1917/
2.    Сүхбаатар, Чойбалсангийн хувьсгалт үйл ажиллагааны эхлэлт, Ардын хувьсгалт намыг байгуулахын төлөө тэмцэл /1917-1921/
3.    Сүхбаатар, Чойбалсан нар ардын хувьсгалыг бэлтгэх ба явуулах үед Ардын хувсьгалт засгийг бэхжүүлэхийн төлөө тэмцэлд /1921-1924/
4.    МАХН нь Х.Чойбалсангийн удирдлагын дор Ленин-Сталины зааж өгсөн капиталист биш хөгжлийн замын төлөө тэмцсэн нь /1924-1940/
5.    МАХН нь Чойбалсангийн удирдлагын дор феодализмын үлдэгдлийг үндсээр нь устгаж түүний хэв заншилыг арилган устгахын төлөө тэмцсэн тэмцэл /1940-1952/
6.    Маршал Чойбалсан нас барсан нь Монголын бүх ард түмний гашуудал
7.    Монголын ард түмэн Ленин-Сталины бүхнийг ялагч тугийн дор, МАХН-ын шалгарсан удирдлагын дор Х.Чойбалсангийн гэрээслэлийг биелүүлэхийн төлөө тэмцэж байгаа нь гэсэн бүлгүүдэд хуваагдана.
НЭГДҮГЭЭР ӨРӨӨ: Энэ өрөөнд байгаа бүх зураг, бичиг материалууд нь Х.Чойбалсангийн өсөж хүмүүжиж байсан үеийн орчин тойрны байдлыг харуулна.
Барималчин Махболын барьсан “Залуу Чойбалсан” гэдэг баримал нь 17 насандаа сүм хийдийг орхин алсын ирээдүйг эрэн зоригтой явж байгаа байдлыг чадамгай харуулжээ. Энд 1895 оны 2-р сарын 8-ны өдөр Х.Чойбалсангийн төрсөн нутаг “Хэрлэн Цагаан Талбайн” фото зураг бий. Х. Чойбалсан багадаа тоглож байсан тоглоом, анх нутгаасаа гарахдаа дурсгал болгон авч гарсан чулуу, эхийн нь өгсөн орос таван төгрөг зэрэг хувийн зүйлүүдийг тусгай шилэн саван дотор тавьжээ.
1905 оны Оросын анхдугаар хувьсгалын нөлөөг харуулсан материалууд анхаарал их татаж байна. Энд зураач Намхайцэрэнгийн зурсан “Сүхбаатар Хужирбулангийн цэргийн бослогыг удирдсан нь” гэдэг тосон будгийн зураг, дотоодын ба гадаадын дарлагчдын эсрэг идэвхтэй тэмцэгч ард Аюушийн фото зураг тавигджээ.
“Дэлхийн капитализм ба 1905 оны оросын хөдөлгөөн нь Азийг бүрэн мөсөн сэрээв”. “Дундад зууны үеийн зогсонги байдалд зэрлэгшиж, нухлагдаж байсан олон зуун сая хүн ардчилалын төлөө, хүний ердийн эрхийн төлөө тэмцэл ба шинэ амьдралд сэржээ. В.И.Ленин” гэжээ. Лениний хэлсэн үгийг тусгай маягаар, товгор үсгээр бичиж тавьсан байна. Х.Чойбалсан 1914 оноос Иркутсик хотын дунд сургуульд суралцаж байв. “Чойбалсан Иркутск хотод байхад Октябрийн хувьсгал болсон учир, ажилчдын жагсаал цуглаан болох ба хөрөнгөтний журмыг эвдэхээр, хөдөлмөрчин ардын /Б/ нам удирдаж уриа хуудсуудыг гаргадаг зэрэг байдал, Залуу Чойбалсангийн нүдний дэргэдүүр өнгөрсөнгүй, харин тэр байдлыг харж байв.
Энэ бүхий явдал бол Залуу Чойбалсанд их нөлөө үзүүлэхгүй гээр өнгөрсөнгүй, Чойбалсан, хувьсгалын удирдагч дарлагдсан түмэн ардын их багш Лениний тухай, тэнд анх сонсов. /Ю. Цэдэнбал/ гэжээ.
Энд Чойбалсангийн сургуульд хамт суралцаж байсан нөхдийнхөө хамт суралцаж байгаа зураг бий. Х.Чойбалсангийн “Мама” / ээж / Чапаловын зураг байна.
/ Чойбалсан Иркутскид сурч байхдаа нэг орос айлд сууж байсан ба тэднийхэн
Чойбалсанд их сайн байжээ. Чапалова гэдэг нь Чойбалсанг өөрийн хүүхдүүдийн адил үздэг байсан тул Чойбалсан түүнийг “Ээж” гэдэг байжээ. /Одоо Чапалова амьд бий/
ХОЁРДУГААР ӨРӨӨ: Энэ өрөөний материалууд нь Сүхбаатар, Чойбалсангийн хувьсгалт үйл ажиллагааны эхлэлт ба ардын хувьсгалт намыг байгуулахын төлөө тэмцэлд зориулагдсан байна. /1917-1920/
Юуны өмнө Октябрийн социалист их хувьсгалын дэлхий дахины түүхт ач холбогдлыг харуулсан ба Монголд хэрхэн нөлөөлсөн тухай материалууд тавигджээ.
Октябрийн хувьсгал бол /Үндэсний хүрээн дэх/ хувьсгал биш, нэн тэргүүнээ дэлхий дахины ба интернационалын чанартай хувьсгал юм.
Учир нь Хуучин хөрөнгөт ертөнцөөс шинэ социалист ертөнцөд орох үндсэн эргэлтийг дэлхий дахины хүн төрлөхтний түүхэнд гаргажээ. /И.В. Сталин/
Ленин, Сталины том гэрэл зураг, Зөвлөлт засгийн газрын анхны түүхт баримт бичгүүдээс “Орос орны ард түмний эрхийн тунхаглал”, “ Оросын ба Дорно дахины лалын шашинт хөдөлмөрчдөд гаргасан анхаарал”, “Энх тайвны тухай хууль”-ийг монголоор орчуулан хэвлэн тавьсан байна.
Автономт монголын харгис эрх баригчид Октябрийн хувьсгалаас айж түүний нөлөөг монголд оруулахгүйг бүхий л аргаар оролдож байв. Энэ зорилогоор ч Иркутск хотоос монгол сурагчдыг дуудан ирүүлжээ. Ингээд Х.Чойбалсан 1918 онд нутагтаа буцаж ирэв. Эх орон, ард түмнээ гадаад, дотоодын дайснуудаас чөлөөлөх хэрэгт амь биеэ хайрлахгүй тэмцэхээр хатуу шийдсэн Чойбалсан нэгэн санаат нөхдүүдийг олж 1918 онд хувьсгалт нууц Бүлгэм байгуулжээ. Энэ бүлгэмийнхээ ажлыг удирдан жолоодохдоо тэр үед нийслэл хүрээнд байсан Оросын хувьсгалч ажилчин Гембаржевский, Кучерико нартайхолбоотой ажиллаж байв. Энд Гембаржевский, Кучерико нарын том фото байна.1920 оны эхээр Чойбалсангийн бүлгэм Сүхбаатарын бүлгэмтэй нэгдэж, ардын намын үндсийг тавьжээ.
Зурагчин Цэвэгжавын зурсан тосон будгийн зураг нь Сүхбаатар, Чойбалсанийн бүлгэмүүд нэгдэж байгааг харуулжээ.
“Намын хүмүүсийн дагаж явах тангарагийн бичиг”, Сүхбаатарын бүлгэмтэй нэгдэх тухай Чойбалсангийн бүлгэмийн гишүүдийн шийдвэр зэрэг материалууд тавигджээ. 1920 онд хэвлэгдэн гарч монгол ардын намыг үзэл суртал, зохион байгуулалтын талаар нэгтгэхэд чухал үүргийг гүйцэтгэсэн “Монголын Үнэн” гэдэг сонины 3-р ноймерыг мөн тавьжээ. Монголын ард түмэн нь Орос орны ялсан пролетари нарын тусламжгүйгээр гадаад дотоодын дайснуудын талхидлаас ангижраж чадахгүй гэдгийг Сүхбаатар, Чойбалсан нар сайн ойлгож байсан байна.
Зөвлөлт Орос улсаас тусламж гуйхаар Монгол Ардын Намын төлөөлөгчөөр явсан хүн нь Хорлоогийн Чойбалсан байв. Энд Зөвлөлт засгийн газраас тусламж гуйж явуулсан бичгийн фото хуулгыг тавьсан байна.
Эх орноо дайснаас чөлөөлөх ирээдүйн тулалдаанд биесээ бэлтгэхийн тулд Сүхбаатар, Чойбалсан нар 1920 онд Иркутск хотод улаан армийн дарга нарын сургуульд суралцаж байв. Энэ үеийн холбогдолтой зураг, материалууд олон тавигдсан байна.
“Танай орны хөдөлмөрчдийн хамгийн зөв зам бол Зөвлөлийн засагт нийгэм журамт Бүгд Найрамдах Орос улсын ажилчин, тариачинтай нягт холбоотойгоор улс төр ба эдийн засгийн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэх тэмцэл мөн. Энэ тэмцлийг тусгаар явуулж болохгүй. Иймээс Монгол Ардын Хувьсгалт нам нь энэ тэмцлийг амжилттай явуулахыг хангагч хүч нь болох ёстой” /В. И. Ленин/ гэж Лениний хэлсэн үгийг товгор үсгээр бичиж тавьсан байна.
ГУРАВДУГААР ӨРӨӨ: Ордон-музейн энэ өрөөнд тавигдсан материалууд нь Ардын хувьсгалыг бэлтгэх ба явуулахын төлөө Ардын засгийг бэхжүүлэхийн төлөө, Сүхбаатар, Чойбалсангийн явуулсан тэмцэлд зориулагджээ. /1921-1924/
1921-1924 оны үе бол феодализм ба империализмийг эсэргүүцсэн хувьсгалын цаашдын ялалт ба гүйнзгийрэлтийн үе байсан байна.
1921 онд Монголын ард түмэн нь МАХН-ын удирдлагаар Оросын ялсан пролетари нарын тусламжтайгаар өөрийн эх орноос гадаадын империалист булаан эзэлэгчдийг хөөн гаргасан ба феодалын засгийг түлхэн унагаав. 1921-1924 оны үе бол МАХН-аас ардын засгийг бэхжүүлэх ба хувьсгалыг цаашид гүйнзгийрүүлэхийн төлөө тэмцлийн үе байв. Энэ үед феодалын байгууллыг устгах ба хөдөлмөрчдийн аж амьдралын байдлыг үндсээр нь сайжруулах талаар чухал чухал арга хэмжээ авагджээ. Үүнд: Хамжлагат ёсыг халсан, феодалуудын эрх ямбыг устгасан, гадаадын худалдаа ба мөнгө хүүллэгээний капиталд төлөх өрийг хүчингүй болгосон зэрэг болно. Феодалын байгуулалтын эвдлэхийн зэрэгцээгээр ардын засгийн орон нутгийн байгууллагуудыг зохион байгуулах ба бэхжүүлэх, улсын эдийн засагт улсын ба хоршооллын салбаруудыг бий болгох талаар асар их ажил зохиогджээ. Монценкооп, улсын тариалангийн газар, Монгол банк байгуулагджээ.
Феодалыг эсэргүүцсэн хувьсгалын цаашдын гүйнзгийрэлт, ангийн дайснуудын догшин ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарч байв. Нам Сүхбаатар, Чойбалсангийн удирдлагын дор хувьсгалын эсэргүү хуйвалдаануудыг илрүүлэн бут цохиж байв.
Монголын ард түмний анхны ололт амжилтуудын дүн нь 1924 онд Бүгд Найрамдах Засгийг тунхаглаж, Улсын анхдугаар их хурлаар Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын анхдугаар ардчилсан үндсэн хуулийг баталсан явдал мөн.

------------------------------------------ х х х -----------------------------------------------------

Энэ тасалгааны дунд Сүхбаатар, Чойбалсан хоёрын баримал бий. /Барималч Даваацэрэн/
Сүхбаатар, Чойбалсан хоёр Зөвлөлт орос улсын засгийн газраас тусламж авах болоод нутагтаа буцаж ирээд ард түмнийг үндэсний ба нийгмийн дарлалаас чөлөөлөхийн төлөө тэмцэлд зохион байгуулсан байна.
Энэхүү товч танилцуулга ҮТА-ын ШУА-ийн хөмрөгт хадгалагдаж байна.

Түүхийн баримтын төвийн сан хөмрөгч Ч.Цэцэгмаа

www.bolod.mn