2012-11-30АМНЫ ХӨНДИЙН ЭРҮҮЛ МЭНД
Зорилго: Энэхүүү сэдвийг 7-11 дүгээр ангид тухайн сурагчдын ерөнхий мэдлэг, өмнөх төсөөлөл, нас биеийн онцлогт тохируулан арга зүйн боловсруулалт хийж, хичээлээ заахад дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэгдэнэ.
Иймд эрүүл мэндийн хичээл зааж байгаа багш та бүхэн нэгж болон ээлжит хичээлийн бэлтгэлээ хангахдаа бидний нийтэлсэн мэдээллийг зөв боловсруулан оновчтой ашиглахыг хүсье.
Аргачлал:
Шүдний талаар сурагчид ерөнхийдээ нилээн сайн мэддэг тул хичээлийг дараах байдлаар төлөвлөж болнo.
Шинэ хичээл-1
Бидний шүд ямар бүтэцтэй вэ? асуултыг сурагчдын дунд тавьж тэдний хариултыг самбар дээр бичиж болно. Сурагчид бие биенийхээ өмнөөс харж шүдээ ажиглан мэдэх зүйлээ харилцан солилцоно. Шүдний бүтцийг энгийн хялбар аргаар илэрхийлж болох талаар хос хосоор ажиллах даалгавар өгнө.
Хосуудын бичсэн байдлыг хэлэлцэж багш бүтцийн талаарх доорхи мэдээллийг тараан өгч шүдний бүтцийг харуулсан муляж дээр тайлбар хийнэ.
Шүдний бүтэц
Шүд бол бидний амьдралд үнэхээр хэрэгцээтэй. Шүд нь хоол хүнс идэх, хэл ярианд оролцох, нүүр царайны дүр төрхийг бүтээх, дотоод байдлыг илэрхийлэх зэрэг олон үргийг гүйцэтгэдэг.
Шүдний цөгц- Шүдний ихэнх хэсэг хүний нүдэнд харагдахгүй далд байдаг. Шүдний харагдах ил хэсгийг “шүдний цөгц” гэж нэрлэнэ.
Шүдний паалан-Энэ хэсэг нь маш хатуу паалангаар бүрхэгдсэн байдаг бөгөөд шүдийг хамгаалах бүрхүүл болж өгдөг. Хэдий тийм боловч паалан нь шүдээ буруу сойздож угаах, буруу хазах зэрэг байнгын болон тогтмол үрэлтээс шалтгаалан элэгддэг. Түүнчлэн хоол хүнсэнд агуулагдах хүчлээр идэгдэн цоорч болно. Заримдаа паалан нь хүчтэй даралтаар, тухайлбал маш хатуу зүйлийг хазах, зажлахад гэмтдэг.
Тугалмай-Паалангийн доорх бүрхүүлийг “тугалмай” гэдэг. Тугалмай нь пааланг бодвол зөөлөвтөр шар өнгөтэй бүрхүүл юм. Тугалмай нь шүдний өвдөлт болон халуун хүйтнийг мэдэрч тархи руу мэдээллийг дамжуулдаг.
Шүдний зөөлц-Шүд нь хөндий эрхтэн юм. Шүдний хөндийд шүдний зөөлц байрлана. Энэ хэсэгт мэдрэлийн ширхэг, цусны судас их байдаг. Мэдрэлийн ширхэг нь өвдөлт болон халуун хүйтнийг мэдэрч дамжуулдаг. Цусны судас нь шүдэнд хоол тэжээлийн бодисыг зөөвөрлөн хүргэдэг.
Ясжмаг эд- Шүдний сурвалжийг гадуур нь бүрсэн хатуу эдэн бүрхүүлийг ясжмаг эд гэнэ. Ясжмаг эд нь өвдөлт, халуун хүйтний мэдрэхүйг тархинд дамжуулдаг.
Шүдний хэлбэрүүд
Үйл ажиллагаа- Сүүн ба байнгын шүдний төстэй ба ялгаатай байдлыг бүтэц талаас нь харьцуулж веннийн диаграммын аргаар илэрхийлэх. Багш сурагчдаар ажиллуулсны дараа нэмэлт тайлбарыг хийнэ.
Шүд дараах хоёр хэлбэрээр шүдэлдэг. үүнд:
• Сүүн шүд /байнгын бус шүд/
• Байнгын шүд
1. Сүүн шүд- Сүүн шүд бол бидний анхны шүд юм. үүнийг хүүхдийн шүд, нялхсын шүд гэх мэт өөр өөрөөр нэрлэдэг. Эцсийн дүнд сүүн шүд нь унаж оронд нь байнгын шүд ургана. Сүүн шүд байнгын шүдийг бодвол илүү цагаан өнгөтэй зөөлөн учраас амархан унадаг. Бага насны хүүхдийн амны хөндийн дээд ба доод эрүүнд тус бүр 10 сүүн шүд байрладаг. Үүдэн шүд нь хоол хүнсийг хазах, соёо нь таслах, араанууд нь зажлах үүргийг гүйцэтгэнэ. Сүүн шүд нь хүүхдэд 6 сартайд нь анх гарч ирдэг боловч эхийн жирэмсний эхний сараас эхлэн ургаж , 5 дахь сараас хэлбэржиж эхэлдэг.Ихэвчлэн доод шүд нь дээд шүднээсээ түрүүлж ургах бөгөөд охидын шүд хөвгүүдийнхээс түрүүлж ургадаг байна. 2-3 настай хүүхдэд бүх сүүн шүд ургасан байх ёстой. Хүүхдэд сүүн шүд унаснаар байнгын шүд ургаж эхэлдэг. Энэ нь хамгийн сүүлийн шүд учраас гэмтээвэл, дахиж ургахгүй. Зарим бага насны хүүхэд өвдсөнөөс болоод сүүн шүд хожуу цухуйх, эсвэл ургахгүй байх тохиолдол байдаг. Зарим хүүхдэд сүүн шүд маш эрт унаснаас болж байнгын шүд энд тэнд ургадаг.
Байнгын шүд
Байнгын шүд нь хүүхдэд ихэвчлэн 6 настайгаас нь эхлэн ургаж эхэлнэ. 3 дахь араанаас /агт араа/ бусад байнгын шүд нь ихэнх хүүхдүүдэд 12-13 нас хүрэхэд нь гарч дууссан байдаг. Агт араа нь 13-21 насны хооронд ургадаг. 6-13 насны хооронд хүүхдэд сүүн шүд болон байнгын шүд холилдон ургасан байдаг тул холимог зуулт гэж нэрлэнэ.
Ингээд дээд, доод эрүүнд тус бүр 14-16 байнгын шүд ургаж гүйцдэг. Сүүн шүдтэй мөн адил үүдэн шүд нь хоол хүнсийг хазах, соёо нь тасдах, араанууд нь зажлах үүргийг гүйцэтгэнэ.
Амны хөндийн эрүүл мэндийн талаар
хүүхдүүд юу мэдэх хэрэгтэй вэ?
Шинэ хичээл-2 Амны хөндийн эрүүл мэнд
Үйл ажиллагаа : “Шүд эрүүл бол бие эрүүл” гэсэн хэлэлцүүлгийг сурагчдын дунд явуулна. Дараа нь мэдээллийг өгч уншиж судлуулна. Мэдээллийг уншиж дууссаны амны хөндийн эмгэгийн хэлбэрүүдийг харуулсан зургийг үзүүлж дүгнэлт хийнэ.
Мэдээлэл
Бид шүдээ цоорох, өвдөх, гэмтэхээс зайлшгүй урьдчилан сэргийлж , арчилж байх ёстой. Амны хөндийн эрүүл мэндийг сайтар сахин хамгаалах нь хүүхэд, өсвөр үе болон насанд хүрэгчдэд чухал юм. Иймээс амны хөндийн эрүүл мэндийг амьдралынхаа туршид хамгаалах хэрэгтэй.. Бид зөвхөн залуу насанд бус, бүхий л амьдралынхаа туршид амаа арчилж байх хэрэгтэй.
Шүдээ сайн арчлах явдал нь амны хөндий эрүүл байхын үндэс болдог бөгөөд зохистой хооллох, тамхи татахгүй байх нь таны шүд, амны хөндий мөн бие эрүүл байхад тустай. Олон хүүхдүүд шүд цоорох өвчнөөр шаналдаг. үүний улмаас шөнө унтаж чадахгүй байх, хоолны дур муудах, инээмсэглэх дургүй байх, бусадтай харьцахаас төвөгшөөх зэргээр шаналдаг.
Амны хөндийн дараах эмгэгүүд ихэвчлэн тохиолддог. Үүнд:
Амны хөндийн халдварууд: үүнд шүд цоорох өвчин болон буйлны үрэвсэл, амны хөндийн ясны үрэвсэл болон амны эвгүй үнэр зэрэг орно. Эдгээрээс хамгийн өргөн тохиолддог халдвар бол шүд цоорох өвчин юм.
Шүд цоорох: Энэ нь хүүхэд насанд хамгийн өргөн тохиолддог архаг өвчин бөгөөд багтраа өвчинтэй харьцуулахад 5 дахин их тохиолддог.
Сэтэрхий уруул/тагнай: Энэ нь хамгийн их тохиолддог төрөлхийн гажгуудаас 4-т ордог гажиг билээ.
Амны хөндийн хавдар: Уг хавдар нь өвчилснөөс хойш амьд байх хугацаа 5 жил байдгаараа бусад бүх хавдраас хамгийн бага амьдрах хугацаатай хавдар билээ.
Нүүр, амны гэмтлүүд: Аман доторхи болон амны эргэн тойрны гэмтлүүд нь хүүхэд, өсвөр үеийнхний дунд тохиолддог бүх гэмтлүүдээс хамгийн өргөн тохиолддог гэмтэл юм.
Шүд цоорох өвчин
Шүдний кариес буюу шүд хорхойтох гэдэг нь шүд цоорох өвчнийг нэрлэсэн нэр юм. Шүд цоорох өвчин нь хоол ундтай холбоотойгоор хүнд тохиолддог хамгийн нийтлэг өвчин юм. /Honkala, 1999/.
Шүд цоорох өвчний тархалт
Шүд цоорох өвчин хүүхэд насанд хамгийн өргөн тохиолддог тухай дээр өгүлсэн билээ. Уг өвчний тархалт нь наснаас хамаарч янз бүр байх бөгөөд хүүхдийн нас дээшлэх тутам өвчний тархалт ихэсдэг зүй тогтолтой. Тухайлбал, 1 настай нийт хүүхдийн 6% нь шүд цоорох өвчинд өртдөг бол 2 настай нийт хүүхдийн 22% нь, 3 настай нийт хүүхдийн 35% нь шүд цоорох өвчинд өртдөг байна.
Шүд цоорох шалтгаан
Шүд цоорох өвчин нь гурван үндсэн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр үүсдэг бөгөөд эдгээр гурван хүчин зүйлс нь амны хөндийд оршиж буй тохиолдолд шүд цоорох үндсэн шалтгаан нь болдог. Үүнд:
§ Нян – Энэ нь шүдний бат бэх чанарыг алдагдуулж, шүдийг хэврэг болгодог.
§ Сахар – Амны хөндийг хүчиллэг орчинтой болгодог.
§ Шүд – Шүдний биологийн онцлог нь шүд цоороход нөлөөлөх нэг шалтгаан болдог.
Сахар
Шүд цоорох нь та юу идсэнээс гадна харин хэрхэн идсэнээс бас хамаарна.
Хоол унд идсэний дараа аман дотор үлдсэн хоолны үлдэгдэл нь өнгөр үүсгэдэг. Өнгөр бол нүүрс-устөрөгчид агуулсан химийн нэгдлүүд бөгөөд бичил нянгаас бүрдсэн шүдний гадаргуу дээрх давхарга юм. Мөн сахар идсэний дараа 20-40 минут болоход шүдэнд хүчил үүсдэг.
Бидний шүд, хоол хүнсний найрлагад байх чихэрлэг бодис болон шүдний өнгөртэй харилцан үйлчилснээр цоордог. Чихэрлэг зүйл ба өнгөрийн харилцаа үйлчлэлээр үүссэн хүчил нь шүдний пааланг сийрэг болгоно.
Гэхдээ чихэрлэг зүйл болгон шүдийг хорхойтуулдаггүй. Сүү болон сүүн бүтээгдэхүүн, боловсруулаагүй жимс ба хүнсний ногоонд байгаа чихэрлэг зүйл харьцангуй аюул багатай.
Үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан хүнсний зүйлс, жимсний шүүс, зөгийн бал зэрэг нь шүдэнд илүү хортой байдаг. Тиймээс нүдэнд үл үзэгдэх сахараас болгоомжил! Идсэн чихэрлэг зүйлсийн нийт хэмжээнээс шүд хорхойтох нь төдийлөн хамаардаггүй. Харин чихэрлэг зүйлийг хэрэглэх давтамжаас илүү шалтгаалдаг. Учир нь бидний шүлс амнаас чихэрлэг бодисыг цэвэрлэх үүргийг гүйцэтгэдэг бөгөөд хоол идэх цагаар шүлс хамгийн их ялгардаг нь чихрийн хэмжээг багасгах нэг арга болдог. Өглөөний 6-7 цагт чихэрлэг зүйл идэхэд аюулгүй бөгөөд харин түүнээс хойш үдийн хоол буюу 12 цаг хүртэл чихэрлэг зүйл идэхэд шүд цоорох магадлал өндөртэй буюу аюултай байдаг. Ер нь оройн цагаар унтахын өмнө чихэрлэг зүйлээр хооллох нь маш буруу юм. Учир нь орой шүлс бага ялгардаг тул нянг устгах чадвар тэр хэрээр багасдаг. Сахар агуулсан хүнсний зүйлд шоколад, чихэр, жигнэмэг, ундаа, жимсний шүүс болон хүүхдийн зарим тэжээл ордог. Зарим жимсний шүүс нь 100%-ийн жимс агуулсан гэж бичсэн байдаг хэр нь найрлагыг нь уншаад үзэхэд найрлаганд нь сахар агуулагдсан байдаг. Иймд хүнсний зүйлийн шошгыг унших нь чухал байдаг. Шошгонд сахарыг глюкоз, сахароз, декстроз болон фруктоз зэрэг өөр өөр нэр томъёогоор бичсэн байдаг. Боловсруулсан цардуул нь гоймон, цагаан талх болон шарсан төмсөнд агуулагддаг.
Чийглэг ихтэй болон зөөлөн хүнс нь шүдэнд удаан хугацаагаар наалдаж, шүд цооролтыг хурдасгадаг учраас таны эрүүл мэндэд хортой. Харин мах, шинэ жимс, ногоо болон хар талх нь таны эрүүл мэндэд тустай
· Бага насны хүүхдийн шүдний кариес, түүний үр дагавар
Өнөө үед бага насны хүүхдүүд хүнд хэлбэрийн шүд хорхойтох өвчинд өртөж байна. Хүний шүлс нянг устгаж, халдваргүйжүүлснээр шүдийг хамгаалж байдаг. Харин анх ургасан шүдэнд шүлсний хамгаалалт хамгийн сул байдгаас кариес өвчинд амархан өртдөг. Ингэснээр шүд гадны янз бүрийн эрсдэлт хүчин зүйлсийн нөлөөлөлд амархан өртдөг.
Тэдгээр хүчин зүйлсээс нян нь гол шалтгаант хүчин зүйл билээ. Шүд цоорох өвчнийг хүүхдийн угж болон асаргаатай сувилгаатай холбож тайлбарладаг байсан бол өнөө үед хүүхдийн хооллолтын байдалтай илүү их холбон тайлбарлаж байна.
Бататгал хичээл
Шүдний цооролтод нөлөөлдөг нэмэлт эрсдэлт
хүчин зүйлсэд юу орох вэ?
Үйл ажиллагаа: Нөлөөлж буй хүчин зүйлүүдийг 2 үндсэн бүлэгт бүлэгт хувааж хүснэгт хэлбэрээр өгч ажиллуулах.
|
Нийгмийн хүчин зүйл
|
Хувь хүний хүчин зүйл
|
|
|
|
Шүд цоорох өвчний өвчлөлийн 80% нь нийт хүүхдийн 20%-д нь тохиолдож байна. үүнд дараахь хүчин зүйлс нөлөөлж байна.
§ Нийгэм-эдийн засгийн таагүй байдал
§ Боловсролын түвшин доогуур байх
§ Эрүүл мэндийн тусламжийн хүртээмж муу байх
§ Фторын дутагдал
§ Амны хөндийн эрүүл ахуйг муу сахих зэрэг болно.
Мөн эрүүл мэндийн талаарх хүмүүсийн буруу үзэл бодол нь шүд цоорох өвчин газар авахад ихээхэн нөлөөлж байна. үүнд:
§ “Шүд тэртээ тэргүй цоорч л байдаг.”
§ “Хүүхдийн шүд тийм ч чухал биш”
§ “Миний хүүхдийг угжаас нь гаргах нь харгис хэрэг”
§ “Угж буюу зууш нь миний хүүхдийг тайвшруулдаг”
Мөн шүд цоорох өвчин нь бидний хооллох буруу дадал, амны хөндийг муу арчлах болон шүдний урьдчилан сэргийлэх үзлэгт бага хамрагддаг зэрэг буруу дадал хэвшлээс ихээхэн шалтгаалдаг юм. Эдгээрээс хооллох буруу дадал нь шүд цоороход хамгийн их нөлөөлдөг.
Бататгал хичээл
Өөрийнхөө амны хөндийг шалгах
Үйл ажиллагаа: Багш зааврыг сурагч нэг бүрт тараан өгч нэг сурагчийг сонгон зааврбн дагуу хийлгэнэ.
Шалгахын тулд дараах зүйлийг бэлдэх хэрэгтэй. Үүнд:
· Хэл дарагч. Үүнийг орон нутгийн эрүүл мэндийн төв болон эмийн сангаас авч болно. Хүүхэд бүрд зориулсан хэл дарагч байх хэрэгтэй.
· Иштэй толь. Толины тусламжтайгаар өөрийнхөө амныг шалгах талаар зааж өгөх.
Амны хөндийг шалгахдаа :
1. Эхлээд уруулаас эхэлнэ. Уруул түүний доогуур хараарай. Зүсэгдсэн байна уу, яр шарх байгаа эсэхийг хар.
2. Дараа нь инээж, шүдээ ил гаргаарай. Шүдний өнгийг тэмдэглэ. Шүд цоорсон эсэх, жижиг нүх байгаа эсэхийг ажиглаарай. Мөн буйлны өнгө, өвчин орсон эсэхийг шалгаарай.
3. Одоо амаа ангайгаарай. Өөрийнхөө хэлийг хараарай. Ямар нэг эвгүй үнэр болон өнгөр, юм гарсан эсэхийг шалга.
4. Доод талын шүднүүдийг хар. Шүдийг сайн харахын тулд хэлээ аль нэг хажуу тийш нь болго. Хэдэн шүдтэй байгаагаа тоолоорой. Нүх,завсар, цоорхойнууд харагдаж байна уу гэдгийг харах.
5. Хэл дарагчаар амны хөндийн дотор талаас хацраа гадагш түлхэ. Ингэснээр шүд, буйлаа маш сайн харах боломжтой болно. Хэл дарагчийг хоолой руу лав түлхэхгүй байхыг санах хэрэгтэй.
6. Дээд талын шүдний дотор талыг шалгахад хэцүү байвал ахин нэг жижиг толь хэрэглээрэй.
Шүдээ зөв угаах
Үйл ажиллагаа: Хүүхдүүдэд шүдээ яаж зөв угаах талаарх зөвлөгөөг тараан өгч багш өөрөө шүдний муляж дээр шүдийг угааж үзүүлэх.
· Зөв хэмжээтэй, зөөлөн үстэй сойзыг хэрэглэ. Сойзны үс нь тэгш, шулуун байх хэрэгтэй. Хэрвээ сойзны үс нь тахиралдаж налсан байвал шүдний сойзоо солиорой.
· Сойзны үстэй хэсгийг шүд рүү 45 градус байхаар барь. Сойзны үзүүр нь буйлны доогуур гулсаж байхаар тохируул.
· Буйлны доод хэсгээр ургасан хөгцийг шүдний сойзны зөөлөн хөдөлгөөнөөр зайлуулах хэрэгтэй.
· Шүдийг хажуунаас шулуун чиглэлээр биш дээш доош нь харин үүдэн шүдийг тойрох хөдөлгөөнөөр угаагаарай.
· Үүдэн шүдийг угаахдаа сойзны дотор талаар шүд, буйлны дээгүүр хэд хэдэн удаа, налуу байдлаар давтан угаа.
· Бүх шүдний орой, ёзоор, ар тал, урд талыг найдвартай сайн угаагаарай.
· Нэг удаа угаахдаа нэг юм уу, хоёр шүдийг цэвэрлэх хэрэгтэй. Ингэж шүд болгоныг ээлжилж зөв угаагаарай.
· Хэлээ сойздон угаагаарай. Хоол хүнс, нян хэлэн дээр цуглаж, эвгүй үнэр гарах шалтгаан болдог. Иймээс хэлээ сайн угаах нь амны хөндийн эвгүй үнэрээс сэргийлнэ.
· Шүдээ угаахдаа яарч болохгүй. Гурван минутаас доошгүй хугацаагаар шүдээ сойздож угааж бай. Шүдний гадаргуу бүрийг ойролцоогоор 10 удаа угаах хэрэгтэй.
· Шүдээ сойздож угаасны дараа амаа нэг удаа усаар зайлж, хэл, шүднээс хоолны үлдэгдэл болон бусад зүйлийг цэвэрлэ.
Шүдний чигчлүүр утасыг зөв хэрэглэх
Хүүхдүүдэд шүдний загвар болон чигчлүүр утсыг ашиглан шүдээ яаж зөв чигчлэхийг зааж өгөх
• Шүдний чигчлүүр утаснаас 20-30см-ийг гарынхаа дунд хуруундаа орооно.
• Эрхий болон долоовор хуруундаа чигчлүүр утсаа чанга бариад шүдний завсраар аажуу чигчлэнэ.
• Буйлны түвшинд чигчлүүр утас хүрсэн үед тэр шүдний эсрэг С хэлбэрээр тахийлгаад буйл, шүдний хоорондох зайд аажуу гулсуулна.
• Шүдний чигчлүүр утсаар шүдний хажуу талаар аажуу хусна.
• Бүх шүднүүдийн хажуу талыг цэвэрлэнэ.
• Нэг юм уу хоёр шүдний дараа шүдний чигчлүүр утасыг цэвэрлэхээр гаргана.
Гэрийн даалгавар-
ü Шүдэнд сайн муу хоол хүнсийг ялган нэрлэх.
Үйл ажиллагаа: Хоол хүнсний зургийг сэтгүүл, интернэтээс авч бэлтгэнэ.
1. Зургуудыг хоёр бүлэг болгоод “Шүдэнд сайн”, “Шүдэнд муу” гэж ялган хүснэгтэд байрлуулах, эсвэл зурахыг сурагчдаас хүсээрэй.
2. Яагаад сайн муу гэдэгт тайлбар хийх
|
Сайн хоол хүнс
|
Муу хоол хүнс
|
|
|
|
Шүдэнд муу хоол хүнс: Үүнд: Чихэр, тоорт, амтлаг жигнэмэг
гаазтай ундаа, чихэрлэг ундаа, чирхэртэй сүү
Шүдэнд сайн хоол хүнс: Эдгээр нь хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, сүү цагаан идээ жишээлбэл хатуу, ширхэглэг, сайн зажлагдах хоол хүнс орно. Үүнд: Хан боргоцой, манго, наргил модны самар, алим вандуй, жүрж, улаан лооль, хар, ногоон хүнсний ногоонууд
Урьдчилан сэргийлэх болон ер нь эрүүл мэндэд сайн хоол хүнсэнд өндөг, мах, лимон орно.
ü Хувийн өдрийн тэмдэглэл хөтлөх
1. Жижиг тэмдэглэлийн дэвтэр буюу нэг хуудас цаас бэлтгэхийг хүүхдүүдээс хүснэ. Түүнийгээ “Инээдэг өдрийн тэмдэглэл” гэж хаягла.
2. Амны хөндийн эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлж байгаа өөрийнхөө зан үйлүүдийн тухай бичих.
Зарим жишээг үзүүлбэл:
А. Маш их чихэр иддэг
Б. Шүдээ угаахаа мартдаг
В. Эрхий хуруугаа хөхдөг
Г. Хумсаа мэрдэг
Д. Шүдээрээ уяаг таслах болон уутыг онгойлгодог
Е. Унтахын өмнө чихэрлэг зүйлс иддэг
Ё. 6 сар болгон шүдний эмчид очдоггүй
Ж. Тамхи татдаг
3. Муу зан үйлээ дүрслэн үзүүлэхийг тэднээс хүсэх- хэзээ, яаж тэд хийдэг талаар
4. Энэ муу зан үйлийг сурахад хүргэсэн нөхцөл шалтгааныг яриулах
5. Дараа нь энэ муу зан үйлээ хаях зорилго тавиад түүнийгээ хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө бичих. (Жишээ нь: би орой болгон шүдээ угаана) мөн хэд хэдэн жижиг зорилго тавиад (Шүдээ угаахаа сануулах гэж би тэмдэглэлийн дэвтэр дээрээ бичнэ. Миний дуртай өнгөтэй шинэ шүдний сойзыг авч өгч чадахуу гэж би ээжээсээ хүснэ) гэх мэт
5. Хэсэг хугацааны дараа (нэг сарын дараа ч юм уу) хүүхдүүдтэй өдрийн тэмдэглэлийн талаар ярилц. Муу зан үйлээ орхиж, амжилт гаргах гэж оролдож байгаа хүүхдүүдийг дэмжиж, биелүүлсэн хүүхдүүдийг магтаарай.
ü Дуу сурах
Шүдээ хайрлая
Л.Галмандах
Өглөө цайгаа уусны дараа
Үдэш амарч унтахын өмнө
Амьдралд туслагч шүдээ угаая
Ахин дахин үүнийг хэвшүүлье
Дахилт : Үүний тулд
Оо хэрэгтэй
Тансаг гоёхон
Фтортой оо
Чихрийг багаар идэж байяа
Чихэргүй бохийг зажилж суръя
Өнгөлөг сайхан цагаан шүдээ
Өнөд дандаа арчилж явъя
Дахилт:
Насан багаас шүдээ угаая
Нандин чухал заншил болгоё
Яралзсан цэвэр шүдээ хайрлаж
Ямагт дандаа эрүүл байлгая
Дахилт:
Багшид зориулсан мэдээлэл:
Амны хөндийн эрүүл мэнд нь бие махбодийн
ерөнхий эрүүл мэндэд нөлөөлдөг
Амны хөндийн нян нь бие махбодийн бүхий л хэсгүүдэд халдварладаг бөгөөд ялангуяа, дархлааны тогтолцоо муу хүмүүст илүү халдварладаг онцлогтой.
Амны хөндийн эрүүл мэнд нь бие махбодийн ерөнхий эрүүл мэндийн байдлын илрэл болдог. Дараах зурагт амны хөндийн өвчин нь хувь хүн, эрүүл мэндийн тусламжийн тогтолцоо ба эдийн засаг зэрэг нийгмийн олон хэсэгт нөлөөлдгийг харуулав.
Зураг. Амны хөндийн өвчний хор уршиг
Хүнд хэлбэрийн шүд хорхойтох өвчин нь дараахь үр дагаварт хүргэдэг. үүнд:
§ Өвдөлт өгөх – Цоорсон шүд маш хүчтэй өвдөж, хүүхэд төдийгүй насанд хүрсэн хүмүүсийг байнгын зовиур шаналгаатай болгодог.
§ Халдвар тараах – Цоорсон шүдэнд маш олон янзын нянгууд үржих таатай орчин болдог бөгөөд тэдгээр нянгууд нь амны хөндийгөөс цааш гэдэс, ходоодонд орж, гэдэсний халдварт болон үрэвсэлт өвчнийг үүсгэдэг.
§ Хүний нас ахих тутам шүд цоорох эрсдлийг улам ихэсгэдэг.
§ Хоол хүнсийг зажлах чадвар буурснаар хоолонд муудаж, улмаар хоол тэжээлийн дутагдалд ордог.
§ Ингэснээр биеийн дундаж жин буурна.
§ өөртөө итгэх итгэлгүй болно.
§ Олон нийтийн дунд нээлттэй бус болж, улмаар нийгмийн харилцаанд бэрхшээл учирна.
§ Шүдний эмчилгээ сунжирч, өндөр үнэ төлнө.
§ Эмнэлэгт олон удаа хандсанаар эцэг эх нь ажлаа, хүүхдүүд сургуулиа ихээр таслахад хүрнэ.
Шүдний ургалт ба хөгжил.
Жирэмсний эхний сараас эхлэн ургийн шүд хэлбэржиж эхлэнэ. Энэ үед хэлбэржиж эхэлдэг шүдийг “сүүн шүд ” гэнэ. Заримдаа үүнийг “анхны шүд”, “түр зуурын” шүд гэж ч нэрлэнэ. Эдгээр шүднүүд 6-12 насанд унадаг. Байнгын шүд 6-12 насанд ургаж насан туршид байдаг бөгөөд мөн л эхийн хэвлийд байхад ургаж эхлээд ургийн 5 дах сараас хэлбэржиж эхлэнэ.
Шүдний ургалт их удаан. Ураг эхийн хэвлийд байхаас шүд нь ургаж эхэлдэг боловч, сүүн шүд гүйцэд хэлбэржихэд 2-3 жил, байнгын шүд хэлбэржихэд 9-10 жил шаардагддаг байна.
Шүдний ургалт төрөхийн өмнө болон хойно аль алинд нь удаан хэлбэрждэг байна. Энэ үед шүд бэхлэгддэг эрүүний яс мөн удаан хөгждөг. Шүд буйлнаас цухуйж гарсан байлаа /энэ үйл явцыг “шүд цухуйх” гэнэ/ ч бүрэн хэлбэржтэлээ нилээд ургаж, хөгжих шаардлагатай байдаг. Жишээ нь: үүдний сурвалж бүрэн ургаж гүйцэхээс 2 жилийн өмнө шүд буйлнаасаа цухуйдаг байна. Иймээс шүдээ ургаж эхэлсэн цагаас нь гамнаж байх хэрэгтэй. Үнэндээ бид хөгжлийн үе шатаас нь хамаарахгүйгээр шүдийг байнга арчилж байх нь чухал юм.
Бидний арьс, яс гэмтсэн ч эргээд өөрийгөө нөхөн сэргээх чадвартай байдаг. Арьс шинээр төлжиж, гэмтсэн яс бороолдог. Харин шүд өөрийгөө сэргээх чадваргүй учраас гэмтсэн тохиолдолд шүдийг шүдний эмчээр л эмчлүүлнэ. Иймд шүдний эмчид олон очихгүй байя гэвэл шүдээ сайн арчлах хэрэгтэй.
Амны хөндийн ариун цэврийг сайн сахивал амны хөндийн өвчнөөс бага насандаа болон насанд хүрэхдээ ч өвдөхгүй гэдгийг хүүхдүүдэд зааж өгөх.
Амны хөндийн эрүүл байдлыг хадгалах нь хамгаас чухал.
1. Амны хөндийд хоол боловсруулах эхний үйл ажиллагаа явагддаг. Аман дотор хоол ороод, шүдээр жижиглэгдэн шүлстэй холилдож, жижиг жижиг хэсэг болж бутардаг. Хүний хэл хоолны амтыг мэдэрч хоолыг хоолой руу дамжихад тусладаг.Хэрвээ шүдэнд ямар нэг гэмтэл гарвал хоол боловсруулах үйл ажиллагаанд бэрхшээл учирна.
2. Амны хөндий нь дуу үүсгэхэд оролцдог гол эрхтэн юм. Хэл, уруул, шүд нь бидний яриаг тод болгож өгдөг.
3. Ам нь нүүрний гадаад төрхийг сайхан харагдуулдаг. Эрүүл сайхан гялалзсан шүдтэй хүүхэд харахад сайхан, аз жаргалтай харагддаг.
Дараах шинжүүд бүрдсэн бол амны хөндий эрүүл байна гэж үздэг. Үүнд:
• Буйлны өнгө нь ягаан
• Буйл нь батбөх
• Эвгүй үнэргүй, улайлтгүй
• Хацар, уруул, хэл, буйл дээр яр, шархгүй
• Шүдээ өдөр бүр угаахад цус гарахгүй
• Өвдөлтгүй
Шүдний өнгөр нь шүдний паалан дээр наалдаж байдаг цагаан, шар өнгийн зөөлөн зүйл юм. Өнгөр нь нянгаар үүсгэгддэг. Энэ нянг цэвэрлэхгүй бол үргэлжлээд нэмэгдээд байдаг. Өнгөр нь шүдний хүзүү хэсэг буйлтай нийлдэг газар, шүдний зажлах хэсгийн өнгөн хэсгийн ховил болон шүдний завсар зайд байнга үүсч байдаг. Шүдийг жигд хатуу байлгадаг кальцийг өнгөр хайлуулдаг. Шүдний хатуурсан өнгөрийг шүдний чулуу гэнэ.
Өнгөр ихэссээр буйл руугаа орох үед буйл өвчилдөг. Буйл өвчилбөл шүд сулрах, сүүлдээ шүд унахад хүргэнэ.Эрүүл буйл нь цайвар ягаан, нягт шигүү байдаг. Өвчилсөн буйл нь гүн улаан, хавдсан, гөлийсөн, амархан цус шүүрэмхэй байдаг. Буйлны өвчний нэг шинж тэмдэг нь шүдээ угаах үед цус гардаг.
Нян нь хөгцний нэг төрөл бөгөөд шүд цоорох шалтгаан болдог. Чихэрлэг зүйл идсэний дараа аман дахь нян түүгээр хооллож, өсч үржих таатай орчин болохын төдийгүй хүчил ялгаруулдаг. Энэ хүчил нь шүдний пааланг хайлуулдаг. Хүүхэд чихэрлэг, амттанг тасралтгүй идвэл өдрийн бүхий л цагийн турш шүдийг хүчиллэг орчинд байлгана. Үүнээс болж шүдэнд хөндий, нүх үүснэ. Ийм учраас шүдээ байнга угааж байх, ялангуяа чихэр идсэний дараа тогтмол шүдээ угаах нь чухал.
Чиний сүүн цагаан шүд дээр бор, хар өнгийн толбо харагдвал энэ нь шүд цоорохын нэг шинж тэмдэг юм. Эхлээд жижиг нүх үүсдэг бөгөөд тэдгээрийг нэн яаралтай эмчлүүлэхгүй жижиг нүх том болдог. Шүд өвдөх үед буйлны хэвийн байдал алдагдаж идээлдэг. Заримдаа шүдний өвчин биений бусад хэсэгт нөлөөлж өвдөх шалтгаан болно. Шүдээ өвдөхөд чи эм уугаад өвдөлтийг нь намдаасан ч шүд цоорохыг зогсоож чадахгүй. Иймээс заавал шүдний эмчид цаг алдахгүй очоорой.
Шүдэнд чинь нүх үүссэн бол:
• Шүдний эмч дээр очиж шүдээ эмчлүүлэх
• Чихэр, чихэрлэг зүйлс идэх, гаазтай ундаа уухаас зайлсхийх
• Хоол идсний дараа байнга шүдээ угааж байх нь тустай.
Шүдэнд үүссэн хөндийг хармагцаа л түүнийг бөглүүлэх хэрэгтэй. Өвдтөл нь бүү
хүлээгээрэй.
Өдөр тутам хэвшсэн байх, салшгүй хэсгийн нэг болох амны ариун цэвэр дэглэмийг сахихад ямар дадал эзэмшсэн байх хэрэгтэй вэ?
Эцэг эхчүүд, багш сурган хүмүүжүүлэгч нарын амны хөндийн ариун цэврийг сайжруулах чадвараас хүүхдүүд суралцах хэрэгтэй. Амны хөндийн ариун цэвэрийг сахихын тулд өөрөө их сайн чармайх хэрэгтэй. Өөрийнхөө бие махбодийг цэвэр, эрүүл байлгаснаар та нар өөрсдийгөө эмчилж байна гэсэн үг.
Мөн өөрийнхөө амны хөндийг эрүүл, цэвэр байлгах нь өсч том болоход чухал үүрэгтэй.
Та нар хоол тэжээлээ зөв үнэлж байх хэрэгтэй. Амттай хоол хүнс, ундаа нь сайхан амттай байж болно. Гэвч амттанг идмээр байвал тэвчээрэй. Хэрвээ та амттанг идэх хэрэгтэй болбол зөвхөн хоолны цагаар идээрэй.
Идснийхээ дараа шууд л шүдээ угаагаарай. Хамгийн сайн зууш бол сахар агуулдаггүй хүнс юм.
Шүдний арчилгааны тухай хууч яриа байдгийг та нар үе тэнгийнхэн болон ахмад хүмүүсээс сонсож болох юм.
Шүд арчилгааны талаарх худлаа мэдээллүүд :
• “Шүд ургах нь өвчний шалтгаан болдог”. Энэ бол худлаа. Шүд ургах нь халуурах, гүйлгэх шалтгаан биш. Шүд ургах явцад хүүхдэд эвгүй мэдрэмж төрдөг. Энэ үед хүүхдүүд шүдээ гараараа оролдсоноор гарт байсан нянг амандаа оруулдаг. Ингэхдээ нянгуудыг залгиж болно. Эдгээр залгигдсан нян нь өвчний шалтгаан болдог болохоос шүд ургах нь өвдөх шалтгаан бишээ.
• “ Хөдөлсөн шүдийг шууд л авахуулах хэрэгтэй”. Энэ бас л худлаа. Сүүн шүд хэзээ хөдөлж эхэлнэ, тэр үед нь шууд авахуулах хэрэггүй. Сүүн шүдийг авахуулснаас болж байнгын шүдний байрлал саатагддаг . Хөдөлсөн шүд өөрөө унахыг хүлээх хэрэгтэй. Харин байнгын шүд сүүн шүдний хажууд, ойролцоо ургасан үед шүдний эмчээр хөдөлсөн шүдийг авахуулж болох юм.
“Шүдээрээ уутыг онгойлгож, уяаг таслахдаа хэрэглэ”. Энэ бол маш аюултай! Шүд нь шилний бөглөө авах, уяа таслах, уут онгойлгох эсвэл хүнд ачаа зөөх тийм хэрэгсэл бишээ. Энэ нь шүд унах, гэмтэх шалтгаан болдог. Мөн энэ үйлдэл нь буйланд бас нөлөөлж болно.
Чиний хамгийн сайн найз бол шүдний эмч гэдгийг сана.
Шүдний эмч нь шүдээ сайн арчлах талаар чамд туслана. Зарим тохиолдолд шүд янзалж байхад эвгүй мэдрэмж та нар мэдэрдэг. Энэ нь зөвхөн богино хугацаанд болж өнгөрдөг. Мөн шүд буйлны өвчний өвдөлтийг бодвол энэ нь хамаагүй дээр.
Ангийнхантайгаа, багштайгаа амны хөндийн ариун цэврээ сайжруулах талаар ярилцахдаа тэдгээрийн шүүмжлэлийг хүлээн авч, хэрэгжүүлээрэй.
Тэд чамайг доромжлохгүй, зөвхөн чамайг эрүүл зан үйлтэй болгоход туслахыг хүсч байгаа гэдгийг ойлгоорой.
Хүүхдүүд ээ. Амны хөндийн ариун цэврийг сайн сахиж бага насны хүүхдүүд болон ангийнхандаа үлгэр дууриалал болоорой.
Шүд унах, буйлны өвчнөөс сэргийлэхийн тулд эрүүл шүд, эрүүл буйлтай байх хэрэгтэй.
• Амны хөндийн ариун цэвэр муу байх нь амнаас эвгүй үнэр гарах, шүд унах, мөн хоол хүнс боловсруулахад нөлөөлдөг төдийгүй хүнтэй ярилцахад эвгүй байдаг.
• Эрүүл шүд, буйлтай хүүхдүүд инээх нь сайхан харагддаг юм шүү.
Амны хөндийн эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх
“Амны хөндийн эрүүл мэндийг дэмжих үйл ажиллагааны гол зорилго нь чихэрлэг бүтээгдэхүүнүүдийг зүй зохистой хэрэглэх, шүдний эдийг фтороор баяжуулах, амны хөндийн ариун цэврийг сахих, архи тамхины хэрэглэгээг багасгах, амны хөндийн эрхтнүүдийг гэмтээхээс сэргийлэх, шүдний эмчийн үйлчилгээнд тухай бүр хамрагдах зэрэг асуудлуудад чиглэгдэх ёстой”./ Honkala 1999, p. 249/
Хоолны дэглэм
Шүд нь ясны адил хоол хүнсээр дамжуулж кальцийг тохиромжтой хэмжээгээр авдаг. Чихэрлэг зүйлийг их хэмжээгээр идэх болон хоолны завсраар зууш тогтмол идэх нь шүд цооролтыг ихэсгэдэг. Сайн чанарын баланслагдсан хоол хүнс нь эрүүл мэндийг ерөнхийд нь сайжруулдаг.
Амны хөндийн эрүүл мэндэд хамгийн муу нөлөөтэй хоол хүнс бол чихэр юм. Бидний амьдралын хэрэгцээт хоол хүнсэнд чихэр хэрэгтэй хэдий ч ямар төрлийн хоол хүнсний бүтээгдэхүнд агуулагдсанаасаа шалтгаалан чихэр нь эрүүл мэндэд сайн, муу нөлөө үзүүлдэг.
Бие махбодид муу нөлөөтэй элсэн чихэр нэмсэн хоол хүнсийг хэрэглэх тал дээр маш болгоомжтой хандах хэрэгтэй.
ДЭМБ /1990/ болон Хүнсний бодлогын /1989/ Анагаах ухааны асуудал хариуцсан хорооноос хоол хүнсээр авах нэмэлт чихрийн хэмжээг илчлэгийн 10%-аас хэтрүүлэхгүй хэрэглэж байхыг санал болгож байна. Ялангуяа нялх болон бага насны хүүхдэд нэмэлт чихэрлэгтэй хоол хүнс аль болох хэрэглүүлэхгүй байх ёстой бөгөөд саатуулганы хөх, угжны хөхийг элсэн чихэрт дүрэх, чихэрлэг ундаагар угжихаас зайлсхийх хэрэгтэй.
Нялхсын хооллолт
Эрүүл хооллох зан үйл
Нялхсыг хөхөөр хооллох нь хамгийн сайн хооллолт болдог. Хөхний сүү нь нялх хүүхдэд шаардлагатай бүхий л шим тэжээлийг хамгийн тохиромжтой хэмжээ, харьцаагаар агуулсан байдаг ба эхийн сүүнд агуулагдаж буй сахар нь хүүхдийн шүдэнд ямар ч муу нөлө үзүүлдэггүй билээ. Харин угжаар хооллох үед хүүхдийн тэжээлд агуулагддаг сахар нь хүүхдийг шүдийг цоороход нөлөлдөг гол хүчин зүйл байдаг тухай дээр үзсэн билээ. Тиймээс нялхсыг угжаар хооллохоос үргэлж татгалзах хэрэгтэй. Хэрэв угжаар хооллох шаардлагатай бол түүгээр зөвхөн хүүхдийн тэжээл болон хөхний сүүг өгөх хэрэгтэй. Шүд цоорох өвчнөөс сэргийлэхэд гол анхаарах зүйл бол хүүхдийг орон дотор нь хэзээ ч угжиж болохгүй бөгөөд өдрийн туршид сахар агуулсан ундааг удаан хугацаагаар (сүүг ч мөн адил) уулгаж болохгүй. Хүүхдийг ганцаараа сууж чаддаг болох үеэс нь эхлээд угжны оронд аяга хэрэглэх хэрэгтэй.
· Унтлагын цагаар угжаар хооллох зан үйлийг арилгах
Хэрэв хүүхэд жимсний шүүс буюу сүүг угжаар уудаг бол: Хүүхдийг орондоо байхад нь угж өгөхгүй байх хэрэгтэй.
Бага насны хүүхдийн хооллолт
Ундны зүйл:
· Хүүхдийг сахар агуулаагүй ундны зүйлээр хооллох хэрэгтэй.
· Хоолны завсар зөвхөн сүү буюу ус өгч байх хэрэгтэй.
· Соруултай аягаар дэглэмгүйгээр хооллохгүй байх хэрэгтэй.
· Сахар агуулсан жимсний шүүс нь шүд цоорох гол шалтгаан болдог тул хоолны үеэр өгөхийг хязгаарлах хэрэгтэй.
Хуурай хоол хүнс:
· Өглөө өдөр оройн хоолны дундуур ямар нэг зүйл идэх тоог хязгаарлах хэрэгтэй
· Хоолны хооронд юм идэхээр бол сахар агуулаагүй зууш болон хуурай хүнс хэрэглээрэй.
· Хооллох цагаа нарийн барьж сурах хэрэгтэй.
Фторжуулалт ба шүдний эрүүл мэнд
Шүдний өвчний үзүүлэлтүүдээс харахад 10 жилийн хугацаанд шүдний өвчлөлийг бууруулах мөн түүнээс урьдчилан сэргийлэх бололцоо бий. Үүний гол үндэс нь фторжуулсан шүдний оог хэрэглэх явдал юм.
Тиймээс сургуулийн хүүхдүүдэд фторжуулсан оогоор шүдээ тогтмол, зөв угаах дадлыг төлөвшүүлэхэд нь чухал юм. Фторжуулалт нь шүд хорхойтохыг багасгахад зайлшгүй үр нөлөөтэй учраас усыг ч мөн адил фторжуулахыг ДЭМБ-аас зөвлөж байна. Зарим улс оронд фторжуулсан ус хэрэглэхийг эсэргүүцдэг боловч тархвар судлалын үзүүлэлтүүдээс үзэхэд фторжуулсан усыг хэрэглэснээр шүд хорхойтох өвчнийг 50%-иар багасгадаг болох нь тогтоогдсон.
www.bolod.mn
