дээр Төрийн бус байгууллагууд болон Байгаль хамгаалах хөдөлгөөнийхөн нэгдэж байсан юм. Харин Шинэчлэийн Засгийн газар байгуулагдсанаас хойш өөрчлөлт шинэчлэлүүд их хийгдэж байгаан дээр ашигт малтмалын салбарт ихээхэн анхаарч ажиллаж байгаа бололтой юм. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг хэлэхдээ Манай улс цөмийн энергийг хэрэгтэй газар нь зөвөөр хэрэглэх, ашиглах гэдэг дээр ухрахгүй. Харин цацрагийн аюулгүй байдлыг хангах талаар онцгойлон анхаарна гэдгийг онцолж байсан юм. Мөн нэгэнт хайгуул хийчихсэн газраас ураныг байгаль орчинд хоргүй байдлаар шар нунтаг хүртэлх технологийг ашиглах болно гэлээ. Угтаа бол уран олборлогч гадаадын хөрөнгө оруулалт бүхий аж ахуй нэгжүүдийн үйл ажиллагаа манай улсад тогтвортой хэмжээнд явагдсаар л байгаа юм.

Монгол улсад дэлхийн зах зээл дээр өөрийн гэсэн үнэ цэнээ харуулсан бүхий л ашигт малтмалууд олборлогдож, хайгуулын ажил хийгдсээр байгаа. Харин уран гэгч чухам ямар металл болох талаар манай улсад мэдээлэл муу байдаг талаар үгүйсгэх аргагүй юм. Хүмүүсийн ой тойнд ураны орд гэхээр Чернобылийн осол, Хирошимагийн бөмбөгдөлт санаанд буудаг гэдэг нь мэдээж хэрэг. Яг үнэндээ уран ч гэсэн олборлолт явуулах явцад болгоомжтой хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг 100% ханган ажиллахгүй бол аюултай хор уршиг ихтэй металл мөн.

Уул уурхайн салбарт бидний мэдэх мэдэхгүй осол гэмтэл гарсаар л байгаа. Налайхын бичил уурхайд хөдөлмөрийн аюулгүй байдал хангаагүйгээс болж амь насаа алдаж байгаа бол, уул уурхайн олборлолт явуулж байгаа нутгийн иргэд тоос тоосонцор нь дийлдэхээ байгаад хүн мал амьдархад бэрх болоод байгааг байнга шахуу учирлаж байдаг гэхэд хилсдэхгүй. Гэтэл эдгээр асуудалдаа анхаарлаа хандуулж цэгцлээгүй байж хэрэгтэй үгүй нь мэдэгдэхгүй зүйл олборлохоор санал гаргаж байдаг. Угтаа бол манай улсад ураны судалгааны ажил 1970-1990 онд нийт нутаг дэвсгэрийн 70 хувийг хамарч хийгдсэн байдаг бөгөөд уг ажлын дүнд ураны зургаан орд, 100 гаруй илрэл, 1000 гаруй эрдэсжсэн цэг, цацраг идэвхит ажлуудыг илрүүлэн тогтоосон байдаг байна. Тэгэхээр аль эртнээс судалгаа шинжилгээгээ хийгээд эхэлчихсэн энэ металлыг үгүйсгэх арга Засгийн газар байгаагүй бөгөөд өнөөх гадаадын хөрөнгө оруулалтаа татах гэсэн нэг санаа байж болох юм.

Монгол Улсын ураны нөөцөд орос улс хамгийн түрүүнд ажиллаж эхэлсэн гэх мэдэээл байдаг. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутагт байрлах Мардайн голын ордыг ашиглаж эхэлсэн байдаг байна. Германы армид бууж өгсөн А.Власовын цэргүүд Дорнодод уран олборлож байгаад бүгд үхэж үрэгдсэн талаар сонирхолтой мэдээллүүд ч байдаг байна. 1980 он хүртэл нууцын зэрэглэлтэй байсан тухайн уурхайгаас хоёр сая тонн уран олборлосон, олборлохоор бэлдсэн байсан талаар ч яриа бий.

Өнгөрсөн 10 сард УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатар, Ж.Эрдэнэбат, С.Ганбаатар нар ураны асуудлаар хэвлэлийнхэнд хандаж байсан юм. Ураны нөөц бүхий гурван орд газрыг ашиглах, Монголд атомын цахилгаан станц байгуулах ажил төлөвлөж, 2013 оны улсын төсөвт тусгасан тухай тэд хөндсөн юм. Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутагт байх Хайрханы, Дорноговь аймгийн нутагт Чойрын хотгорт орших Хараатын, Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутагт орших Гурванбулагийн ураны ордыг ашиглаж, олборолт явуулах тусгай зөвшөөрлийг нь өгсөн байгааг эсэргүүцэж байна гэв.

Цөмийн энергийн тухай хуулиар ураны нөөцтэй бол стратегийн орд газар гэж үздэг. Тэгэхээр орд газрыг Монголын талын эзэмших хувь хэмжээг УИХ-аар хэлэлцэж тогтоох ёстой гэдгийг ч хэлж байгаа. Мөн улсын хөрөнгөөр хайгуул хийсэн бол 51 хувийг, гадаадынхны хөрөнгө оруулалтаар хайгуул хийсэн бол 34 хувийг Монголын тал эзэмших хуультайг сануулав.
Гэтэл Дундговийн Хайрханы ордыг 1996-1998 болон 2007 онд нарийвчилсан хайгуул хийж, “Гурвансайхан” ХХК-ийн хөрөнгө оруулагч “Денисон Майнс” корпорац судалгааны ажилд нийт 26 орчим сая төгрөгийн санхүүжилт хийжээ. Энэ ордын нөөцийг 8000 тонн орчим гэж тогтоосон байна.

Дорнод аймгийн Хараатын ордын хувьд мөн л “Гурвансайхан” ХХК эзэмшдэг юм байна. Уг ордыг 1994-1997 болон 2007 онд нарийвчилсан судалгаа хийж, нөөцийг 7000 тонн орчим гэж тогтоож. “Гурвансайхан” ХХК-ийн 70 хувийг “Денисон Майнз” корпорац, 15 хувийг ОХУ-ын “Геологоразведка”, 15 хувийг Монгол Улс эзэмшдэг аж. Үүнээс үзэхэд уханы олборлолтын асуудал хэдэн жилийн дараа Оюутолгойн хөрөнгө орууалтын гэрээ шиг асуудал үүсгэхийг үгүйсгэх аргагүй. Саяханы чуулганы хуралдаанаар ерөнхий сайд “Би ч гэсэн Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний явцад ажиллаж байсан хүн болохоор энэ асуудлыг дуугүй өнгөрөөж болохгүй” гэх мэтчилэн зүйл яриад сууж байсан. гэтэл өнөөдрийн байдлаар уран олборлох нь ашигтай гэх мэтийн зүйл яриж байх юм. Ард түмэн уран идэж, уранаар амьсгалаж амьдрахгүйгээс хойш олборлолт явуулах нь зөв буруу гэдэг талаар дахин хэлэлцэх хэрэгтэй гэдгийг онцолж байна.

Анх 2009 онд УИХ-аас баталсан цөмийн энергийн тухай хууль нь одоогийн нөхцөл байдалд нийцэхгүй байгаа. Мөн Дэлхий нийтийн чиг хандлага болоод Японы Фүкүшима дахь атомын цахилгаан станцад болсон ослоос үүдэн дэлхийн олон улс орон энэ асуудалд илүү нухацтай анхаарлаа хандуулах болсон. Манай улс хууль эрх зүйн хувьд энэ асуудлаар шинэчлэлт хийх зайлшгүй шаардлагатай байгаа талаар мэргэжилтнүүд ч хэлж байгаа. Ер нь хуулийнхаа дагуу “Байгалийн баялаг нь Монголын иргэн бүрийн өмч мөн ”гээд заачихсанаас хойш аливаа асуудлыг шийдвэрлэхдээ иргэдийн дунд хэлэлцүүлэг явуулан шийдвэрлэж байвал болохгүй гэх газаргүй.

Ч.АРИУНТУЯА
GMIC.mn