зорчсон болохоор автобусны цонхоор харсан шигээ завтай явав. Унших юм ч их байлаа. Барилга, байшин бүр хэд хэдэн хаягтай, гэхдээ ихэнх нь харь хэлээр бичигджээ. Сурталчилгааны самбарууд гудамж, талбайг “чимэглэнэ”. Хашаа, байшингийн хана, туурга, зогсоол ч элдэв зарлалаар дүүрэн.

Харамсалтай нь, хөрөнгө, хөдөлмөр зарж хийлгэсэн эдгээрийн олонх нь үг, үсгийн алдаатай байх юм. “Урт наслая гэвэл та манайхыг зориорой” /насалъя/, “Уламжлалт АУ-ны эмнэлэг” /анагаах ухааны/, “Офисийн байр түрээслэнэ” /оффисын, түрээсэлнэ/ гэх зэргээр алдаатай бүрийг бичээд байвал урт жагсаалт гарна.

Түүнчлэн сууж явсан автобусанд маань ч “Манайхаар үйлчлүүлсэн таньд баярлалаа” /танд, эсвэл Манайхаар үйлчлүүлсэнд тань баярлалаа/ гэж бичээд хадчихаж. Кондуктор нь “Голоороо яваад өгөөч ээ”, “Хагас, бүтэнд визадаж харагдаач” гээд хашхирав. Бид ч яах вэ, буруу ярьж, зөв ойлгоод “сурсан” хүмүүс. Харин монгол хэл сурч байгаа гадаад хүн ойлгох нь юу л бол.

Ийнхүү эх хэлний маань боловсрол эмзэглэх сэдэв болчихжээ. Бидний монголчууд төрөлх хэлээрээ сайн ярьдаг. Харин тааруухан уншиж, бүр муу бичдэг гэвэл санал нийлэхгүй хүн олон гарах байх. Гэтэл үнэндээ өнөөдөр зөв бичдэг нь цөөхөн байна. Үүнд нөлөөлж байгаа олон зүйл бий. Эндээс цөөн хэдийг дурдъя.

Суурьгүй боловсрол

Хамгийн түрүүнд “Хүүхдэд олгож буй суурь боловсролоор эх хэлний мэдлэгийг зохих ёсоор нь эзэмшүүлэхгүй байна” гэх шүүмжлэл үнэн аж. Саяхан ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгээс Мэргэжлийн хяналтын Ерөнхий газартай хамтран бага, дунд ангийн багш, сурагчид, их, дээд сургуулийн сэтгүүл зүйн болон анагаахын чиглэлээр суралцаж буй оюутнуудын монгол хэлний боловсролын түвшинг шалгажээ.

Шалгалтад бага ангийн 1993 багш хамрагдсанаас 237 нь F үнэлгээ авчээ. Энэ нь шалгуулсан нийт багшийн 12-хон хувь боловч анхаарал тавих асуудал. Манай ард түмэн “Шавийн эрдэм багшаасаа” гэдэг. Тиймээс бага ангийн багш бэлтгэх түвшинд анхаарах, багш нарыг чадавхижуулах шаардлагатай байгаа нь харагдаж байна.

Мөн ерөнхий боловсролын сургуульд монгол хэлний хичээл заах стандартыг дахин хянаж, боловсруулах нь зүйтэй байх. Тухайлбал, хүүхэд бага, дунд, ахлах ангиа тус тус төгсөх үед монгол хэлний ямар чадвар эзэмшсэн байх ёстойг тогтоож, түүндээ тохирсон сургалт явуулбал хувь хүний суурь боловсролд эергээр нөлөөлөх нь дамжиггүй.

Боловсордоггүй оюутнууд

Дээрх түвшин тогтоох шалгалтад найман их, дээд сургуулийн 515 оюутан хамрагдсан байна. Түүний дотор монгол хэл, уран зохиол, сэтгүүл зүйн ангийн төгсөх ангийн 54 оюутан шалгуулснаас 49 нь F үнэлгээ авчээ. Энэ нь монгол хэлээ түгээн дэлгэрүүлэх мэргэжлийн хүмүүс хэр зэрэг бэлтгэгдэж буйг илтгэх тодорхой баримт бус уу.

Түүнчлэн оюутан, суралцагсад судалж буй хичээлдээ хайнга ханддаг, төрөлх хэлээ эрхэмлэн дээдэлдэггүйтэй ч холбоотой.

Тааруухан дүгнэгдсэн нь багш, суралцагсад боловч тохирохгүй бодлого, тодорхойгүй төлөвлөгөөтэй явж ирсэн холбогдох салбарын удирдлагад тавьсан үнэлгээ юм.

Монгол хэлгүй монголчууд

Эх хэлээрээ зөв ярьж, уншиж, бичиж, улмаар сонсож сураагүй хүүхдэд гадаад хэл заах нь монгол хэлний боловсролд сөргөөр нөлөөлдөг талаар эцэг, эхчүүд ярьдаг. Түүнчлэн хувь хүүхдийн сэтгэхүйн онцлогтой холбоотой ч харь хэлэндээ түүртээд гүйх ухааны хөгжил нь хоцордог явдал ажиглагддаг байна.

Сүүлийн үед эх хэлээ төгс сураагүй ч гадаад хэлтэй гэдгээрээ давуу эрхтэй төгсөгчид энд, тэнд ажиллаж, өндөр албан тушаал хашдаг болсон. Харамсалтай нь, тэдний боловсруулсан бичиг баримт, орчуулсан материал нь найруулгын хувьд ойлгомж муутайгаас гадна зөв бичгийн дүрмийн алдаа ихтэй байдаг нь нууц биш. Учир нь, тэд монгол хэлээ сайн мэдэхгүйгээр орчуулга хийж байна.

Утасны захиа

Өнөөдөр найман настай балчраас наян настай буурлуудын дунд гар утасгүй хүнийг эрээд олохгүй л болов уу. Хэрэглэгчдийн ихэнх нь мессэж буюу богино хэмжээний захиагаар харилцдаг. Энэ нь чанга ярьж, орчиндоо саад болохгүй, утга санаа нь нууц, завтай хүний цаг нөгцөөхөд хэрэгтэй ажил гээд олон сайн талтай боловч бичгийн хэл эвдрэхэд маш их нөлөөлж байна.

Мессэж хурдан бичих уралдааныг телевиз, ФМ-ээр үе үе зарладаг. Захиагаа шуурхай түргэн бичиж илгээх нь сайшаалтай ч бас үгээ товчилдог болсон нь залуусыг зөв бичгийн дүрмээ бодохгүй бичихэд хүргэсэн. Жишээ нь, “sn uu sosa yu weena”, “sn2 bjil bna doo”, “chi surluugaa hezee yawhiin”, “teel bjiigaal yawii”, “unudur heden partain”, “medkv gehdee uasa 2 bhaa”. Энэ бол хамгийн түгээмэл мессэж. Залуус өөрсдөө торохгүй ойлгодог. Гэхдээ л сөрөг үр дагавартай.

Зургийг 108 дахин зурвал амилдаг гэж ярьдаг. Буруу бичээд, буруу үгтэй өгүүлбэр уншаад байвал “Тэгж л байдаг шүү дээ, ингэж л бичдэг” гэсэн ойлголттой болно. Ийм хандлага ч аль хэдийнэ төлөвшчихжээ.

“Блог стиль”

Цахим ертөнцөөс цаг хугацаа алдалгүйгээр хүссэн мэдээллээ авч чаддаг болсон. Хүмүүс хаана амьдарч байгаагаасаа үл шалтгаалан хэнтэй ч харилцаж, хэн ч байсан өөрийн үзэл бодлоо бусадтай хуваалцаж чаддаг болсон нь юутай сайхан. Мөн хүссэн сайтаа үзэж, мэдээллүүдэд нь сэтгэгдлээ бичиж, “Твиттер”-ээр жиргэж байна.

Гэвч бичиг үсгийн боловсролтой, боловсролгүй хамаагүй хэн дуртай нь блог нээж, өөрсдийнх нь нэрлэдгээр “блог стиль”-ээр бичиж, нийтлэх нь монгол хэлээ эрэмдэглэж байна. Бодох нь ээ, хэн нэгэн гоц ухаантан нь ийм шинэ хэллэг зохиочихсон ч юм биш, харин хэл зүйн дүрэм мэддэггүй нэгнийхээ бичсэнийг л даган дуурайсан хэрэг байх. Харин хэн дуурайсан нь ойлгомжтой. Бичгийн хэлэндээ тааруухан нэгэнд бичлэгийн хэв маяг нь ойр санагдсан л даа.

Мэдээллийн хэнэггүй зан

Манай улс сонин, хэвлэл, телевиз, радиогийн хүн амд харьцуулсан тоогоор дэлхийд дээгүүр байрт орно. Энэ үүднээсээ уншигч, үзэгч, сонсогчид нь боловсролтой байх боломжтой. Одоогоос 20-иод жилийн өмнө гарын таван хуруунд багтахаар тоотой сонин гардаг байсан. Тэдгээр нь зөв бичих дүрмийн толь бичиггүй хүн ч ашиглаж болохоор алдаагүй хэвлэгддэг байв. Харин одоо үг, найруулгын алдаагүй хэвлэл ховорхон болж.

Зарим телевизийн дэлгэцээр урсах үг /титр/ алдаатай байдаг. Кинонуудын орчуулга бүр ч их алдаатай. Гэтэл нүдээрээ харсан үг, өгүүлбэр хүний ой ухаанд илүү тогтоогдож үлддэг. Мөн зарим ФМ радио, телевизийн нэвтрүүлэгчдийн яриаг цаасан дээр буулгаад өөрсдөд нь уншуулах юмсан гэх халаглал эх хэлээ хүндэтгэн дээдэлдэг хүн бүрт төрдөг биз ээ. Гадаад мэдээний орчуулагчдын чадвар ч харилцан адилгүй. Жишээлбэл, “...” телевизээр нэвтрүүлсэн гадаад мэдээний 11 өгүүлбэр бүгдээрээ “... юм байна” гэж төгссөн байх нь энүүхэнд.

Ийнхүү төрөлх монгол хэл маань “гажуудаж” эхлээд байгаа энэ үед Шинжлэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгээс монгол хэлний нийгмийн хэрэглээнд түвшин тогтоох зорилгоор хэвлэл мэдээллийн ажилтан, төрийн албан хаагч зэрэг хүмүүсээс шалгалт авч, үр дүнг нь тооцох талаар МХЕГ-т санал гаргаад байгаа аж.

Түүнчлэн тус хүрээлэнгээс монгол хэлний нийгмийн үнэлэмжийг дээшлүүлэхийн тулд дорвитой арга хэмжээ авч орон даяар хэрэгжүүлэх хэрэгтэйг ч дурдсан байна.