буландаа урьж ярилцлаа.

-Хаадын философийн талаар та нэлээд их ярьдаг. Тэр утгаараа хүмүүс гадарладаг байх. Гэхдээ та үе үеийн төр засгийн удирдлагуудад хүргүүлдэг ч ямар ч хариу өгдөггүй гэх юм. Өнөөдрийн байдлаар та Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчид хүргүүлсэн үү. Тэгээд ч нэгэнт л өгсөн юм чинь хариугаа нэхээд авчихаж болдоггүй юм уу?

-Төр засаг бий болсон дагаас хойш, тухайн улсын иргэн хүн төрөлхтний соёл иргэншилд ямар хувь нэмэр оруулж байна вэ гэдэг ч юм уу, эх оронч байх гэхчлэн бүх л сайн юмыг дэлгэрүүлэх , өв соёлын зүйлд хүндэтгэлтэй хандах нь бүх төрт улсын үүрэг байдаг. Өөрөөр хэлбэл патентлах, шагнал урамшуулах, ямар хэмжээнд үндэсний гавьяа зүтгэл гэж үнэлж буйгаа хэлэх ч байдаг юм уу, ямар нэг хэмжээгээр анхаарлаа хандуулдаг.

Жишээлбэл, гадаадад миний тухай ном бүтээл хийчихээд манай улсын Ерөнхийлөгчид өгөөд байгаа биз дээ. Энэ чинь танай улсын иргэн хүн төрөлхтөнд хүлээн зөвшөөрсөн гавьяа байгуулчихлаа гээд л байгаа хэрэг. Тэгж хүлээж авахдаа би тийм мэдээллийг тэндээс хүлээж авсандаа баяртай бахархалтай байна. Энийг Монгол Улсдаа яаж хэрэглэх вэ. Энэ талаар хамтарч зөвлөж ажиллая гэдэг ч юм уу.

Ингэж л хандах ёстой юм шүү дээ. Би гомдол ярьж байгаа юм биш шүү. Ер нь манай удирдлагууд жаахан хүний янзтай, хүн чанартай, удирдагчийн чанартай болох цаг нь үнэхээр болчихсон. Хүн төрөлхтний хэмжээнд гэхэд чинь л Чингис хааны гүн ухааныг нээгээд, дэлхийн академийг байгуулаад 20-иод жил болж байна. Энэ хугацаанд Ром, Их Византинийн төлөөллүүд гэхэд л надтай 10-аад жил хамт байж, намайг судалж, надад мэдэгдлээ өгчихсөн.

Тэгээд 2006 оноос, энэ гарцаагүй үнэн байна гээд баталгаажуулалтаа хийгээд одоогийн байдлаар дэлхийн стандартын шагнал эрдмийн зэрэг цол, патент, эрх олгосон. Нийтдээ 30 гаруй зүйлийг дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрүүлчихээд байж байна. Спортоор зүйрлэвэл, би аль хэдийнэ олимп, дэлхийн аварга болчихсон хүн. Гэтэл улсын аваргаас долоон дор үзээд байгаа юм. Ямар ч соёл биш биз дээ, энэ чинь.

Чингис хаанаа ямар айхтар муухайгаар доромжилсон улс байлаа, Монгол. 1920-30-аад оны үед Монгол албан ёсоор Оросын коммунизмтай нийлж, Чингис хаанаа цуст алуурчин гэж зарлаж, өвлөх эрхээсээ татгалсан шүү дээ. Тэрнээс хойш сэхээтнүүдээ хэлмэгдүүлээд, алтан ургийнхнаа устгаад, Монголын үнэт өв соёл гэсэн бүх юмныхаа эсрэг боссон.

1980-аад оны дунд үе 1990-ээд оноос ялангуяа үүх түүх, өв соёлоо сэргээх ажилд Монголын сэхээтнүүд, миний бие хүртэл оролцсон. 1983 оноос л зүтгэсэн. Ардчиллын үед ч Чингис хаанаа ярьж байсан. Одоогийн ардчиллынхан сайн мэднэ. 90-ээд оноос өмнө О.Цэдэндорж ах / сэтгүүлч, хожим хэлмэгдсэн/-тай хамт гэмт хэрэгтэн гэгдэж явлаа. Р.Чойном шиг л зүйл ангиар яллагдаж явсан. Тэглээ гээд халшраагүй. Миний үеийнхэн, одоогийн 50-60 насныхан маш сайн мэднэ дээ.

-Хүний амьдралын 20 жил гэдэг бага хугацаа биш. Төдийгөөс өдий хүртэл зүтгэчихээд өнөөдөр үр дүн бараг л харагдахгүй байгаа нь харамсалтай биш гэж үү. Товчхондоо өөрөө илүү их зүтгэх ёстой юм биш үү гэх гээд байна л даа?

-Хүн зүтгэж байж гаргаад ирж байхад чинь хэрэглэж чадахгүй л байгаа юм, манайхан. Улсыг улсын үндэстэй болгочих юм бол бүх ард түмнээрээ агуу сэтгэдэг л болдог байхгүй юу. Бүх хүн зорилготой болчихно. Өөрийгөө олж нээх, Монгол хүн гэдгээ мэдэрдэг. Улсын үндэс гэдэг бол агуу зүйл байдаг юм. Тийм учраас нэгтгэдэг оюун санааны түвшинд ойлгож болохгүй.

Бүрэн философи болоод баталгаажсан зүйл байж байгаа юм. Би шагнал урамшуулал горьдоод байгаа юм биш. Зүгээр л хэрэглэх л ёстой юм. Өөрөөр хэлбэл тив дэлхийн аварга ч гэх юм уу бүх юмыг нь авчихаад байж байхад тоодоггүй. Улсын аварга битгий хэл спартикадын аваргаас ч долоон дор үзээд байвал хэцүү биз дээ. Уг нь ингэж хандах ёсгүй юм байгаа юм.

Тэр ч утгаараа төр засаг удирдагчдад хаадын философийг авч хэрэглээч ээ гээд байгаа юм л даа, би. Түүнээс биш би хэлмэгдээд сурчихсан учраас гомдож гутдаггүй. Үнэхээр хүнд гомдож үзээгүй. Харин С.Баяр Ерөнхий сайдын үед тэр хүнд би гомдсон шүү. Хүмүүсээ буудаад л, хүний үнэ цэнэ гэж ид ярьж байх үед их л муухай байсан. Гэхдээ тэр гомдол бол өөр зүйл.

Чингис хаан хүний үнэ цэнийг тодруулбал, Монгол хүний үнэ цэнийг дэлхийд зарлаж байсан юм шүү дээ. Чингис боолын зах дээр худалдаалагдаж буй хүмүүсийн үнийг үзчихээд нэг Монгол хүн 1000 гадаад хүнтэй тэнцэнэ гэж дэлхийд зарласан. Үүнээс улбаалж Монгол хүнийг дээрэлхэж боолчлох, хулгайлах ойлголт үндсэндээ устсан байдаг юм. Хүний үнэ цэнэ гэдэг тийм гайхалтай, дэлхийн том соёл.

1178 онд Чингэс хаан 16 настайдаа хүний үнэ цэнийн асуудлыг ойлгож тэмцсэн байдаг. Гэтэл хүн төрөлхтөн, боолын эсрэг хөдөлгөөнийг 1960 онд бүрэн ойлгож ангижирсан байдаг биз дээ. Өөрөөр хэлбэл хүн төрөлхтөн Чингэс хаанаас 800-гаад жилийн хоцрогдолтой байсан байгаа юм. Хүний үнэ цэнийн асуудал ийм том дэвшлийн асуудал байхгүй юу.

Энэ мэтчилэн гайхамшигтай зүйлс олон байхад заавал бүс чангалуулах гээд байдаг. Бүгдээрээ бүсээ чангалахгүй бол болохгүй гээд л нэг хачин юм яриад байдаг. Бүсээ чангалах гэдэг чинь боол эзэмшиж байсан улсуудын тухайн үеийнхээ уналтанд авч байсан арга хэмжээнүүдэд байдаг юм. Боолтой холбоотой... Монгол түүхийнхээ туршид хэзээ ч бүсээ чангалж байгаагүй.

-Яагаад?

-Бүх Монгол хүн наад зах нь малын эзэн байсан. Малчин байсан. Тиймээс тэр бүсээ чангалах арга хэмжээ хэзээ ч Монголд таарахгүй. Одоо ч таарахгүй, урд нь ч таарч байгаагүй зүйл. Аль 13 дугаар зуны үед л монголчууд хүнийхээ үнэ цэнийг дэвшүүлээд л тэрэндээ таарсан язгуурын 28 ёсоо баримтлаад л дэлхийд тэргүүлэгч, дэлхийн бодлого тодорхойлогч болсон. Тэр боломж одоо ч бидэнд байна.

Тиймээс айх хэрэг байхгүй. Ичиж болохгүй. Мэдэхгүйгээсээ ичих хэрэгтэй. Мэдэж авахаасаа ичиж болохгүй ш дээ. Мэдэхийн төлөө асууж байгаа хүнийг би хэзээ ч ичээдэггүй. Тэр хүмүүс миний найз, хамгийн ойр дотны хүн болж хувирдаг. Тийм л байсан нь дээр. Надад ч гэсэн мэдэхгүй юм байж болно ш дээ.

Хоорондоо харилцаж ярьж байгаад л мэддэг болж болно. Хамгийн гол нь дэлхийн хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдөж, аксиом болгоод батлуулчихсан байж байгаа тэр гүн ухааныг над шиг дэвшүүлж батлуулсан хүн байхгүй учраас тэрийг тэр яг тэр патентын дагуу авч хэрэглэх л ёстой байхгүй юу.

-Хүлээн зөвшөөрөхгүй маргалдаад эсвэл үгүйсгээд байдаг юм биш үү?

-Надтай маргалдах шаардлага байхгүй. Би тэдэнтэй маргалдахгүй.

-Яагаад тэр вэ?

-Шинжлэх ухааны докторын статус гэдэг чинь докторын л статус байна ш дээ. Миний ажлыг удирдах хүн байхгүй. Надтай мэтгэлцэх хүн байх юм бол надтай адилхан яг одоо энэ асуудлаар шинжлэх ухааны доктор болчихсон, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүн байх ёстой. Тийм юм байхгүй бол хийж намайг гүйцэж байж надтай мэтгэлц. Энэ бол дэлхийн жишиг.

Нэгэнт хүн төрөлхтөнд хүлээн зөвшөөрөгдчихсөн, олон улсын байгууллагуудад нь хүлээн зөвшөрөөгдчихсөн нөхцөлд би өөр юу хэлэх вэ. Хэрэглэдэг аргыг нь хүртэл хэлж өгчихөөд байна ш дээ, би. Жишээлбэл, хүний хүүхэд аав, ээжийнхээ өвлүүлсэн юмыг эдэлж хэрэглэж чадахгүй байгаа бол яах вэ...Үрэн таран хийгээд байвал яах вэ... Яг л ийм юм ш дээ.

Тэгэхээр зэрэг нэгэнт өвлүүлж хийгээд өгсөн зүйлийг үрэн таран хийсэн нь хийсэн л юм байгаа биз. Үлдсэнийг нь нэгтгэж нээгээд арчиж цэвэрлээд ашиглуулах гэж бэлдсэн юмыг шууд авч хэрэглэх л хэрэгтэй ш дээ. Тийм биз дээ. Гэхдээ хүн төрөлхтөн оюун ухаан шинжлэх ухааны нээлт ололт, эрхийг эзэмшсэн хүнтэй яаж хандаж, харилцах ёстой юм бэ. Тэр дагуу харилцаад л явах ёстой.

-Маргааш Чингис хааны төрсөн өдрийг тэмдэглэнэ. Тэмдэглэхээр болсон нь дэвшил ч гэлээ асуудал бас байнаа. Энэ талаар таны бодлыг сонирхъё?
-Чингис хааны талаар аливаа нэгэн шийдвэр гаргая гэвэл заавал манайд мэдэгдэх ёстой. Би эрт хэлсэн. 2009 онд хунтайжууд ирж бүх зүйлээ гардуулж, Монголын УИХ-ын даргатай хүртэл уулзсан.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үе байсан учраас шинэ хуучин Ерөнхийлөгчтэй уулзаж чадаагүй юм. Тэр үед их хурлын даргатай уулзаж албан ёсны мэдэгдлээ өгч, Монгол эртний түүхтэй, дэлхийд хосгүй гавьяа байгуулсан орны тоонд албан ёсоор орлоо. Ингэж ороход энэ Давааням гэдэг хүн чинь агуу том гавьяа байгууллаа. Энэ хүнд Чингис хааныг залгамжлагч хунтайжийн бүрэн эрхийг олгоё гээд олгосон.

Тэр бүү хэл импераль хаусыг байгуулахаар тэндээс явж байгаа хүмүүс нь Элчин сайд болдог соёлын элчин болж байгаа юм гэж танилцуулж байсан юм билээ. Гэтэл яасан... Хунтайж нартай уулзаж байхдаа намайг оруулахгүй байх жишээтэй. Жинхэнэ обьект болсон хүнээ оруулахгүй байх л жишээний... Манайх их л болхи байна даа. Монголын төрийн удирдлагын нөхөд их болхи бүдүүлэг л байна.

Үнэхээр гологдож байна. Гэхдээ яахав. Аливаа зүйлийг хийхдээ заавал алтан ургийнхантай ярилцаж зөвлөж хийх хэрэгтэй байхгүй юу. Чингис хааны тухай хийх гэж байгаа бол нэгэнт дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүмүүсээс асуух л учиртай. Энэ чинь дэлхийн хүн төрөлхтний асуудал. Дэлхийн хүний асуудлыг дэлхийн хүмүүс л шийднэ шүү дээ. Удам судрынх нь хувьд бодоод үзсэн ч тэр.

Судлаачид биш шүү. Харилцахдаа бүх үеийн хаад, бүх хунтайж нар бүгдээрээ шинжлэх ухааны дээд зэргийн сургуультай харилцаж залгамжилдаг байхгүй юу. Тийм учраас тэр шинжлэх ухаан, арга зүй гэдэг үгийг чинь төрөлхөөсөө эхлээд мэднэ. Тэр ч утгаар нь заавал ярилцаж бай гээд байгаа юм. Сая УИХ-ын гишүүн хүн ярилцсан уу гэж асуухад Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Болд гэдэг хүн асуух шаардлагагүй гэж байна лээ.

Асуух шаардлагагүй юм бол зөв хийхгүй яасан юм бэ. Зөв хийсэн бол асуух шаардлагагүй байж гэж хэлж болно. Гэхдээ тийм ёс суртахуунгүй байж болохгүй. Хүн төрөлхтний нийтлэг дагах зам, мөрддөг хууль байж байна. Тэр хуулийн дагуу гүн ухааныг нь нээсэн хүний хувьд бүх дэлхий надаас Чингэс хааны тухай гол асуудлыг асуугаад байхад Монголд энэ тухай мэдэхгүй байж асуухгүй дураараа хийж болохгүй л байхгүй юу.

Нөгөөтэйгүүр Чингэс хааны төрсөн өдөр гэж хийх нь их сонин зүйл л дээ. Гэхдээ ямар ч байсан үндэсний бахархлын өдөртэй болж байгаа нь яах аргагүй дэвшил.

З.Урансүх
Эх сурвалж: “Улаанбаатар Таймс”