Лувсанжавын Чулуунбаатар

Монголчууд баялаг түүхт уламжлал, бахархам сайхан ёс заншилтай төдийгүй дорнын өндөр соёлыг бүтээн бий болгоход өөрийн хувь нэмрээ зохих ёсоор оруулсан, хүмүүн төрөлхтний оюун сэтгэлгээ, соёлын санд Монгол хэмээх давтагдашгүй өвөрмөц өнгийг дархлаан шингээж чадсан, тэр чанараараа бусдын соёлыг өөриймшүүлж чаддаг гайхамшигтай ард түмэн билээ.

Их эзэн Чингис хааны үеэс монголчуудад аян дайн, улс гэрээ тохинуулах их аяны хажуугаар зав чөлөөндөө сэтгэл санаагаа сэргээх биеийн алжаалаа тайлах янз бүрийн ардын тоглоом наадгайн зүйл тоглодог байсан бөгөөд эзлэгдсэн улс орон болон хөрш улс орны тоглоомыг өөрсдийн амьдралд бүтээлчээр авч амьджуулан хэрэглэдэг байсны нэг илрэл нь монголчуудын “Даалууны наадгай” хэмээн үзэж болох юм.

Гэвч одоог хүртэл шүлэглэлийн талаас нь, аман зохиолын талаас нь, үгийн утгын талаас нь судлаагүй байсан билээ. Үүний нэг жишээ бол 1967 онд хэвлүүлсэн Ш.Гаадамба, Д.Цэрэнсодном, нарын эмхтгэсэн “Монгол ардын аман зохиолын дээж бичиг”-т Сүхбаатар, Хэнтий аймгуудаас цуглуулсан гуншинг оруулж хувилбаруудад бараг ямарч тайлбар судалгаа хийлгүй оруулсаныг үзвэл социализмын үед мөрийтэй тоглоомд тооцогдож хаалттай тоглоомын нэг байсан болохоор үзэл сурталын улмаас огт судлаагүй орхисон бололтой байна. Ардчилсан хувьсгал ялж, зах зээлийн нийгэм хөгжиж, үзэл суртлын хатуу хүлээс алдарсан 2006 онд хэвлүүлсэн Д. Өрнөхдэлгэр “Элжгэн халхын аман билгийн дээж” номдоо Увс аймгийн Цагаанхайрхан, Өндөрхангай, Зүүнхангай сумдын нутгаар явахдаа цуглуулсан гуншинг, 2008 онд хэвлүүлсэн Г. Ловор, Г. Мэнд-Ооёо “Дарьганга аман зохиолд” -д Дарьганга нутагт хэлэгдэж буй гуншингуудыг ч бас тайлбар судалгаагүй оруулан хэвлэсэн байдаг.

Харин өнөө цаг үед 2011 онд Ц.Алтанцэцэг хэмээх МУИС-ийн магистрант “Тоглоомын аман зохиол, зан үйл, бэлгэдэл (даалуу тоглоомын жишээн дээр)” хэмээх магистрын ажил бичиж хамгаалсан нь судалгааны хоосон орон зайг нөхөж цаашид энэ талын судалгаа гарахын анхны шанг татсанаараа маш чухал ажил болж байна. Учир юун хэмээвэл даалууны гуншингийн зарим хэллэгийн талаарх өөрийн тайлбар хийсэн өгүүллээ биччихээд явж байхдаа энэ судлаачийн эрдэмийн ажлын удирдагчтай уулзаж санал солилцож, золоор энэ талаар дуулж бүтээлийг нь унших завшаан тохиосны учир, өөрийн хүч оюунаар олон газрын олон хувилбар буюу давхардаагүй тоогоор 350 орчим даалууны гуншинг уйгагүй цуглуулж ашигласныг үзсэний учир ийнхүү магтан байгаа юм. Энэ бүтээлд даалуу тоглоомын төрөл зүйл, тоглох журамыг нарийвчлан авч үзсэнээс гадна даалууны гуншин нь тоглоом наадмын аман зохиолын өвөрмөц төрөл зүйл болохыг судлаад даалуутай холбоотой ёс заншил, цээр, даалууны гуншин дахь бэлгэдэлт утгыг гарган үзүүлсэнээрээ өргөн хүрээтэй чамбай судалгааы эхэн болсон гэж үзэж болохоор байгаа юм. Даалуу тоглоом орж ирсэн он цагийг судлаач “... Манжийн засаглалын үед Монголд “Даалуу” хэмээх тоглоом өргөн нэвтэрсэн...” хэмээн үзсэн доктор Г. Нандинбилигийн саналыг “Даалуу Монгол газар нэвтэрсэн нь Чин гүрний сүүлч үе \19-р зууны эхэн\ байж магадгүй. Учир нь үүнээс өмнөх үед Манж нар Хятад хүмүүс, хятад худалдаачдыг Ар Монголд олноор нэвтрэхийг хориглож, тэр бүр зөвшөөрдөггүй байсан. Чин гүрний сүүлчийн хаадын үед Манжид хятад түшмэлийн бодлого газар авч Манжийн төр засаг сулрахын хамтаар Хятад иргэд Монгол руу худалдаа наймааны хэргээр олноор нэвтрэн орж ирэх болсон энэ үеэс Монголчуудын дунд даалуу дэлгэрч эхэлсэн байж магадгүй юм.” [1] хэмээн манж хэлэнд даалуу хэмээх үг байхгүй болон ийм тоглоом байхгүй зэрэг олон баримтыг харгуулан өөрийн дүгнэлтийг тодосгон гаргасан нь даалуу хэмээх тоглоом нэвтэрсэн он цагийг тодосгоход чухал зүйл болсон байна.

Даалууны наадгай нь орчлон ертөнцийн хувьсал, хорвоогийн өнгө аяс, амьдралын хэм хэмжээг уран яруу илэрхийлдгээрээ ард түмний билэг оюуны бас нэг онцгой бүтээл юм гэж хэлж болмоор байдаг. Монголчууд даалуугаар наадахдаа нутаг нутгийнхаа аж ахуй, зан заншилын өвөрмөц онцлогоос хамаарч өөр өөрийн гэсэн өнгө аястай хэл хэллэгийг тусгасан олон хувилбартай болгосон байдаг байна. Үүнээс үүдэн даалууны наадгайг газар зүйн байрлалын үүднээс баруун бүсийн, зүүн бүсийн, төвийн бүсийн, говийн бүсийн, Хөвсгөл орчмын бүсийн хэмээн таван бүсэд хуваан ангилж болно. Харин судлаач хүрээ хийдийн газар эхэлж дэлгэрээд аажимдаа хөдөөд дэлгэрсэн хэмээн үзсэн нь үнэний хувьтай байна.

Даалуу хэмээх энэ үг нь хятад хэлний  dā liu буюу “их зургаа”- мо.б.х –ээр /daluu/ [2]  хэмээх үг бөгөөд энэ тоглоомын нэрээс гадна 12 нүхтэй модыг бас нэрлэдэг байна. Даалууны гуншинд өөрсдийн нутаг усны нэр эсвэл алдартай,  даалуунд сайн,  сайн муугаар нэрд гарсан хүн байх жишээтэй. Тэрчлэн эрүүл мэндийн, ахуй амьдралын зөвлөгөө ч байдаг юм. Монголчуудын тоглоом наадмын дотор даалуун наадгай онцгой байр эзэлдэг. Даалуугаар дан, давхар жаалах, гэр барих, нүх шахах зэрэг олон төрлийн хэлбэр маягаар тоглодог байна. Голдуу дан давхар жаалж тоглох үедээ даалууны гуншинг хэлэх бөгөөд энэ нь тоглоомыг илүү их хөгжөөдөг байна. Даалуун наадгайн хамгийн өндөр тоотой мод буюу даалуу нь зургаан хар, зургаан улаан нүднээс бүрдсэн байдаг нь тус тоглоомыг даалуу буюу “их зургаа” гэж нэрлэх үндэс болсон байна. Монголчууд даалууны нэрийг монгол ахуйн үүднээс монголчилж нэрлэсэн байдаг боловч хятад нэрээр нь мөн адил нэрлэх нь элбэг тохиолддог.

Даалуу- их зургаа da- их,  liu-зургаа

Үүлүү- тав зургаа, wu- тав, liu-зургаа

Сийлүү-дөрөв зургаа, si- дөрөв, liu-зургаа

Хуньд- улаан газар, hong-улаан, di- газар

Чанс-  chang урт san- гурав

Ванд- bandeng- ширээ, вандан

Ёоз- yāo-нэг (бээжин аялгуу), zi- [3] үгийг нэршүүлэх дагавар гэх мэтчилэн нэрлэсэн байдаг.

Монгол ардын аман зохиолын ихэнх төрөл зүйл нь шүлэглэсэн хэлбэрээр уламжлан ирсэн байдаг бөгөөд  монгол аман шүлгийн нэг сонин хэлбэрийн нэг жишээ бол монголжуулсан даалууны гуншин болно. Даалууны гуншинд монгол шүлгийн тогтолцооны мөр, бадаг, холбоц , толгой холбох, сүүл холбох зэрэг олон шинж чанарууд хадгалагдаж байна. Одоогийн байдлаар олдоод байгаа даалууны гуншин дотор хоёрхон шадтай хос уянгаас эхлээд хорин хэдэн мөр бүхий гуншин ч байна.

Мөр нь шүлгийн хамгийн бага нэгж юм.  Харин хамгийн бага мөрөөс бүтсэн шүлэг нь хос уянга юм.  Энэ хос уянгын мөрүүд даалууны гуншинд нилээдгүй тааралддаг.

Жишээ нь:

Сийлүү нэртэй арав

Сэтгэл сайтай хүүхэн

Бадаг нь холбоцын нэгэн хэмнэлд захирагдсан тодорхой утга төгссөн хэд хэдэн шадын нийлбэрийг хэлдэг бол даалууны гуншинд мөн энэ хэлбэр байна.

Жишээ

Ёгзолдоржийн хөдөөнөөс

Ёнзон хамбын гадаанаас

Цайны сүүний гуйлгачин

Цалам барьсан дээрэмчин

Хон хэрээний нүд

Хоёр нүдний дуран

Хойт хотын данжаад

Хоёр нүхтэй ёоз

Зогсоц нь яруу найргийн зохиолд айзмын хэмнэл, утгын хэмнэл хоёрын төрөл заагийг тодотгохын тулд хэрэглэгддэг бол даалууны гуншинд мөн л энэ зогсоц хэрэглэгдэж байна. Хэмнэлийн зогсоц буюу ( ритмический ). Зогсоцыг мөр хоорондын ( мет стиховые ), үг хоорондын ( цезура ), үе хоорондын ( лейма ), холбоос зогсоц ( инверсивные ) гэж хуваадаг. Даалууны гуншинг дуудахад үг хоорондын зогсоц их хэрэглэгдэж байна.

Жишээ нь: Амбан хааны яран нүүрт гэх мэт. Тэрчлэн даалууны гуншингийн үг хэллэгүүд нь монгол ардын аман наадгай буюу хэл зүгшрүүлэх үг, жороо үг зэргийн нэгэн адилаар хурц тод үг хэллэгтэй байдаг нь хэл засах дасгал болохоос гадна, тухайн үед тоглогч сэтгэл хөдлөлөөрөө дамжуулан шүлэг, ерөөл мэт зохиож хэлдэг нь хурц тод сэтгэдэг болоход нөөлөөлдөг байсан нь дамжиггүй юм. Даалуучин хүний тоглолтын хамгийн чухал арга бол тоглолтоо нууж тоглох юм. Түүний зэрэгцээ хурдан түргэн эрэгцүүлэн бодох, хаана ямар мод байгааг тааварлан мэдэх, өрсөлдөгчдөө мод чихүүлж модыг бутраах, хожлыг алдагдуулан зэргээр шаламгай хурдан сэтгэн бодох, анализ оюун дүгнэлт хурдан хийдгээрээ зөв хурдан сэтгэх сэтгэхүйн дасгал,  анхаарлын дасгал, ой тогтоолтын дасгал зэрэг олон дасгалын цогц болдог байна. Жирийн тоглох үед гэр барьж тоглоход ч гэсэн мөн хэнд хэдэн цай байгаа, хэн хэн ямар ямар мод гартаа барьж байгааг санаж байх ёстой байдаг учраас даалуучид  юмуу даалуу тоглодог хүмүүс анхаарал, ой тогтоолт сайтай, хурдан түргэн сэтгэдэг хүмүүс байдаг.

Бүхэл даалууны нэрийг энэ үүднээс судлан тайлбарлах гэвэл их цаг, хөдөлмөр шаардах тул энэ удаагийн илтгэлд гуравхан модны гуншингийн талаар авч үзэхээр шийдсэн болно.

Сохор хоёр нүд буюу ёоз:

Ёозийг мод дагадаггүй

Ёнзон хамбыг чөтгөр дагадаггүй хэмээн гуншинг дуудсан байна. Сохор хоёр нүд гэсэн нь сохор нүдээр юу ч харж, мэдэрч болохгүйн нэгэн адил ёозоор ямар ч модыг идэж, дарж болохгүй хамгийн бага ашиггүй мод гэсэн утгаар ингэж нэрлэсэн байна. Гэвч “Аз байвал ёоз хүүгээр иднэ (цохино)” хэмээх өвөрмөц хэлц монгол хэлэнд бий. Зарим тохиолдолд гэр барьж тоглоход улаан цагаанаар дагнан тоглож байгаа үед хоёр ёоз буюу хос ёоз бас ус ч гэж нэрлэдэг энэ модоор  идэж гэр барих тохиолдол бий. Мөн жаран хардаа жаалах үед ийм боломж хааяа тохиолдохоос үүсч ийм хэллэг гарсан бололтой. Энэ нь одоо монгол хэлэнд хэвшээд утга шилжин азтай бол жаахан зүйлээр ч их хэргийг бүтээж болно гэсэн санаа илтгэдэг байна. Ёнзон хамбыг чөтгөр дагадаггүй хэмээсэн  нь Ёнзон гэдэг бол yongs ‘dzin хэмээх төвд үг бөгөөд монголоор бол мэргэн багштан гэсэн утгатай байна. Хамба хэмээх нь mkhan po хэмээх төвд үг бөгөөд монголоор сүм хийдийн хэргийг тэргүүлэн удирдах тушаалтныг хэлдэг байна. Тэгэхээр Мэргэн багш бөгөөд хамбын албыг хашиж байгаа лам хүн бол олон жил бурхны номонд суралцан эрдмийн өндөр зэрэгт хүрч, гэгээрлийн дээдийг олж доньд доголсон[4] хүн байх тул эрдэм ухаан, энергийг төгс жолоодогч байх тул чөтгөр шулам буюу муу сөрөг энергийг маш амархан даран сөнөөх чадалтай нэгэн байдаг тул ийнхүү чөтгөр дагадаггүй хэмээн хэлсэн хэрэг байна. Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутгаас 2010 онд мөн Ховдын Их Сургуулийн профессор, доктор Мөнгөнхүүгийн Ганболдын бичиж авсан ёозын гуншин дээрхээс өөр байна. Сохор хоёр хэмээн нэрлээд

Уулын өндөр модонд нь

Хөхөө шувуу донгодно

Улцгар хоёр нүдэнд нь

Гунигийн нулимс бөмбөрнө  хэмээсэн байна. Хөхөө шувуу донгодсон хаврын сүүл, зуны эхэн сарын найртай сайхан цаг улирал байвч улцгар хоёр нүд буюу сохор нүдэнд гунигийн нулимс бөмбөрч хорвоогийн энэ сайхныг харахгүй байгаагийн гуниг зовлон бол юу идэж чадахгүй энэ модны чадалтай нэгэн адил юм хэмээсэн давхар гүн ухааны санааг энэ гуншин буюу шүлгээр гаргасан байна. Ж.Бат-Ирээдүй, Ч.Арьяасүрэн нарын зохиосон  “Монгол ёс заншлын их тайлбар толь”-д төв халхад голдуу хэлэгддэг даалууны гуншинг оруулсан бөгөөд үүндээ ёозыг а, б хэмээсн хоёр хувилбараар оруулсан бөгөөд а хувилбарт:

Ёгзолдоржийн хөдөөнөөс

Ёнзон хамбын гадаанаас

Цайны сүүний гуйлгачин

Цалам барьсан дээрэмчин[5] хэмээсэн байна. Энд болохоор Ёгзолдорж хэмээх хүний суудаг хөдөө нутгаас  ирсэн, болсон муу юм, муу хүн, мөн Ёнзон хамбын орд өргөө, хүрээ хийд дотор халдаж чадахгүй учраас аливаа муу зүйл гаднаас нь бий болдог, гардаг бөгөөд цайны сүүний гуйлгачин бол ямар ч малгүй тарчиг хоосон болсон муу юм хийж магадгүй хийгээд цайны сүү гуйсан хүн шанага юмуу аяга барьж явдаг тул түүний амсар ёозын дуграг нүх мэт ёоз муутай харагдах хийгээд цааш цалам барьсан дээрэмчин гэсэн нь цалам буюу бугуйлын эргэлдэх дугуй хэлбэр бас л ёозын нүх маягийн хэлбэртэй байх хийгээд энэ нь явсаар амьдрахын тулд дээрэмчин болж ч магадгүй гэсэн утгыг агуулж байгаа бөгөөд энэ нь далд утгаараа энэ мод хамгийн доод зэргийн муу мод гэдгийг гуншингаараа илтгэн харуулж байгаа хэрэг юм. Дараагийн б хувилбарт:

Хон хэрээний нүд

Хоёр нүдний дуран

Хойт хотын данжаад хэмээх гуншинг оруулсан байна.

Ёозын хоёр нүх улаан байдаг нь хон хэрээний улаан нүдтэй төстэй харагдах бөгөөд хоёр нүдний дурантай ч адил харагдах тул дүрсээр нь ингэж нэрэлсэн болтой. Хойт хотын данжаад гэдэг нь насан өндөр болж юм үзэхээ байсан сохор шинжээр нь толгой холбон оруулжээ. Дээр дурдсан Ховд аймгийн ХИС-ийн профессор, д-р Мөнгөнхүүгийн Ганболд Ховд аймгийн Дуут сумын иргэн  Урианхай ястан, 73 настай, эрэгтэй Шурагийн Сүхээс 1995оны 07 сарын 02-нд Даалууны гуншинд чансыг ташуу буюу жирүү зургаа хэмээн нэрлээд:

Хаяа голын бургас

Ханан хээтэй чанс хэмээсэн байна. Энэ нь чансыг монгол гэрийн ханатай зүйрлэн хэлсэн бөгөөд хар модтой хангайгаас бусад нутагт ихэнхдээ бургасаар хана хийдгийг Хаяа голын бургас хэмээн харуулж чанс бол хана шиг хээтэй юм хэмээн ханан хээтэй чанс хэмээн зүйрлэсэн байна. Тэгвэл мөн аймгийн Мөнххайрхан сумын нутагаас 2010 онд мөн ХИС-ийн профессор, д-р Мөнгөнхүүгийн Ганболдын бичиж авсан чансын гуншинд ташуу зургаа хэмээн нэрлээд:

Чацга сайвар чонын гүйдэл

Чанасан будаа нохойн хоол

Чацуу нэртэй зөрүү зургаа хэмээсэн нь дээрхээс огт өөр байгаа бөгөөд ядарч сульдаж зугатаж яваа яваа чоно бол чацга цувуулж хоёр хөл нь жигд биш ташуу солбин явдгийг ажигласан монгол анч, малчны ухаан, мөн чоно цувран явахдаа яг бие биеийн араас цуварч дагадаггүй хойноос мөртөө жишүүлдэн дагах бөгөөд зогсоход энэ байдал их тод харагддаг бөгөөд чанасан будаа нохойн хоол гэсэн нь будаа чанаад нохойн идүүрт хийж өгөхөд нэгэн жигд тэгш харагдах байдал дүрсийг харуулан байгаа бөгөөд тийм болохоор зөрүү зургаа хэмээн нэрлэсэн байна. Тэгвэл төв халхын даалууны гуншинд чансыг:

Часаг сайвар чонын гүйдэл

Чанасан будаа нохойн хоол

Янаг хоолойн гуниг сэтгэл

Ясчин хятадын жирүү зургаа  хэмээсэн байна.  Эхний часаг сайвар чонын гүйдэл гэсний часаг хэмээх нь чацга хэмээсний буруу дуудсан, хэвшсэн хувилбар байж болох талтай байна. Тийм болохоор дээрх хоёр мөр нь үндсэндээ Ховд нутгийн хувилбартай ижил гэсэн үг юм. Харин янаг хоолойн гуниг сэтгэл хэмээсэн нь хайрын зовлонд унасан хүний дуу хоолой юмуу дуулах дуу дүрсээр үзүүлбэл чансны хэлбэр хэлбэр шиг зөрүү ташуу дүрсээр дүрслэгдэх талтай байж магадгүй юм. Ясчин хятадын зөрүү зургаа гэсэн нь оршуулгын ажил эрхэлдэг хүнийг ясчин гэх бөгөөд тэр хятад хүний шарил зөөдөг хайрцагны хэлбэр мөн тиймэрхүү ташуу харагддагаас ийн хэлсэн бололтой. Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын харъяат Догмидын Санжжаваас бичиж авсан даалууны гуншинд дотроос ихэд анхаарал татсан нэгэн хувилбар байна. Үүнд:

1.      Алан тавын далан тав

2.      Аарцган махны тасархай тав

3.      Боовоо битгий барь

4.      Босоо битгий шээ

5.      Сууж шээ

6.      Сугсарч далд хий

Эхний хоёр чүү тавын монголчилсон нэрийг баталгаажуулсан мөр байна. 3-6 мөр нь бүхэлдээ эрүүл мэндийн зөвлөлгөө. Эрэгтэй хүн малчин, тариачин, дархан гээд ямар ч ажил хийж болох бөгөөд харин ажлынхаа үеэр гараа угаалгүйгээр бэлгэ эрхтэнээ барьснаас элдэв төрлийн микроп дамжиж үрэвсэхээс сэргийлсэн зөвлөлгөө байна.

Бүр эрт үеэс л эрчүүдийг төмсгөө халуун гараараа барих буюу халуун байлгахыг хориглодог байжээ. Ялангуяа эрэгтэй хүүхдүүдийг онгорхой өмдтэй явуулдаг байсан нь нөхөн үржихүйн талын ямар нэгэн асуудалгүй хүн болоход нь чухал ач холбогдолтой байсан юм. Тиймээс одоо үед эрэгтэй хүүхдийг ой өнгөртөл нь живхэвч хийдэг нь таарамж муутай зүйл болж таарч байна. Монголчуудын хүч чадал, эр бярын бэлгэдэл болсон хөх чоно л гэхэд ороо нь орохоос арван таван хоногийн өмнөөс мөсөн дээр төмсгөө жигнэдэгээс бэлтрэгэнүүд нь хамгийн сайн амьдрах чадвартай байдаг байна. Мөн сүүлийн мөрүүдэд гарч байгаа босоо битгий шээ гэсний учир нь уламжлал ёсоор бол монгол эрчүүд босоо шээдэггүй байжээ. Ялангуяа “Лам нар бие цэгц, эрүүл энх байхыг бүх талаар эрхэмлэнэ. Хурал хурахдаа жавдан дээр сууж, бас сууж шээнэ. Энэ нь түрүү булчирхай томрохоос сэргийлнэ. Хөгшчүүл шээс хаагдах өвчин туссан лам хүнийг сонсоогүй юм байна хэмээн ярилцдаг”[6] хэмээн академич Ж.Болдбаатар багш “Монголын бурхны шашны лам хуврага” номдоо бичсэн нь буй. Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны үүднээс босоо шээхэд давсаг болон түрүү булчирхайн булчингууд их хүчтэй ажилладгаас гадна давсганд шээс үлддэг байна. Харин сууж шээхэд булчингийн хүчдэл оролгүйгэээр шингэн аяндаа үлдэгдэлгүй урсан гардаг. Тиймээс түрүү булчирхайн үрэвсэл багатай байдаг байсан байна. Харин одоо босож шээдэг болсноос өвчлөл ихэсжээ. Ийм учраас л сууж шээ, сугсарч далд хий хэмээсэн эрүүл мэндийн чухал зөвөлгөө өгсөн байна. Энэтхэгийн алдарт иогч Шри Шри Анандамуртын өгсөн нийгмийн ёс журмын 40 зөвлөлгөөнийх нь дотор “Гэдэс давсагаа зогсоогоороо бүү юүл” [7] гэсэн зөвлөгөө байдаг байдаг. Тэгэхлээр энэ нь буддын соёлтой дорнын ард түмний түгээмэл ёс байсан бололтой.

Тийм болохоор зөвхөн даалууны гурван модны гуншинг зэрвэс ажиглан шинжихэд ийм зүйл харагдаж байгаа бөгөөд эдгээр гуншинд байгаа нутаг нутгийн онцлог, ажил мэргэжлийн онцлог, ямар хүн юу эрхэлж хийдэг, ард түмний аж байдлын онцлог, тухайн нутаг орны үгийн онцлог  гээд маш олон зүйлийг харж үзэж болох байна. Ийм болохоор даалууны гуншинг нарийвчлан судлах нь маш чухал юм.

Даалууны наадгай нь хэд хэдэн төрөлтэй бөгөөд эдгээр нь өөр өөрсдийн дүрэм журамтай байдаг. Гэр барьж тоглоход хорол хэмээх монгол тоглоомын адил эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхэд зэрэг аль ч хүн орж болдог байхад нүх шахах болон дан, давхар жаалахад голдуу насанд хүрсэн эрэгтэйчүүд оролцон тоглодог байна. Ялангуяа дан, давхар жаалахад дан эрэгтэйчүүд оролцон тоглохоос гадна мөрийтэй ч бас тоглох бөгөөд дан жаалах гэдэг нь 7 халуун мод нэг талдаа нийлүүлж хожихыг, давхар нь жаран модондоо хоёр талдаа нийлүүлж хожихыг хэлдэг байна. Гэхдээ жаалж тоглоход олон цээрийн ёс буйг судлаач Ц.Алтанцэцэг  судалгаандаа гарган тавьжээ.

Даалуун наадгайг ажиглахад монгол ардын аман зохиолын төрөл зүйлүүдтэй адил төсөөтэй шинж чанартай бөгөөд тоглогчид өөрсөдөө оролцсон жүжиглэлийн хэлбэртэй байдаг. “Даалуу тоглоомын уран гуншин нь тухайн нөхцөл байдалд шууд бэлнээр холбон шүлэглэх аман шинж хийгээд дүрслэг яруу шинжээрээ аман зохиолын зүйл мөн болно”[8] хэмээн судлаач Ц.Алтанцэцэг дүгнэсэн нь даалууны гуншинг монгол ардын аман зохиолын нэгэн төрөл зүйл мөн болохыг гарцаагүй батлан харуулж байна. Энэхүү гайхамшигт биет бус соёлын цогц өв, оюун сэтгэлгээний увидаст түлхүүр, амархан алга болж болох аман соёлынх нь хувьд эмхэтгэн цуглуулж, тэдгээрийн нэгтгэн хэвлэж шинэ шинэ судалгаагаар баяжуулан гаргах нь судлаачдын үүрэг байна.

Summary

Poem of a traditional Mongolian game of dominoes is one of the branches of Mongolian oral folklore. Dominoes game came from China during at the end of XIX century and developed all over the Mongolia. First it spread in town and then to the countryside. Mongolians use its Chinese names and also they gave Mongolian names. Every names have got the own poem. Those poem shove some people names, local territory names and some advices. Also it shoves special and extraordinary thinking of Mongolian people.  Except to study dominoes poem we have to collect and publish it.

Ном зүй

1.     Ц.Алтанцэцэг  “Тоглоомын аман зохиол, зан үйл, бэлгэдэл (даалуу тоглоомын жишээн дээр)”, магистрийн ажил, Улаанбаатар, 2011 он

2.     Анандамитра Ачаръяа, “Ёога эрүүл мэнд”, Т.Цэцгээгийн орчуулга, УБ., 2011 он

3.     Н. Балжинням “Монгол хэлэн дэх гадаад үгийн толь” УБ 2008 он

4.     Ж.Бат-Ирээдүй, Ч.Арьяасүрэн, Монгол ёс заншлын их тайлбар толь, УБ., 1999 он

5.     Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын харъяат Догмидын Санжжавын яриа

6.     Дундговь аймаг Эрдэнэдалай сум Эрэнцэндоржийн яриа

7.     Г. Ловор, Г. Мэнд-Ооёо “Дарьганга аман зохиолд” УБ., 2008 он

8.     Д. Өрнөхдэлгэр “Элжгэн халхын аман билгийн дээж” УБ., 2006 он

9.     Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутагаас бичиж авсан тэмдэглэл.

10.   Ховд аймгийн Дуут сум. Хөх бэлчир баг. Бөөрөг хавцлын бэлчир. Шурагийн Сүх.73 настай, эрэгтэй, Алтайн урианхайн Оорцог сум, Хорхон элкэн.

11.   http://baike.baidu.com/albums/4161372/4161372.html#0$bf48756334081b260c33fad0

Зүүлт:

[1] Ц.Алтанцэцэг  “Тоглоомын аман зохиол, зан үйл, бэлгэдэл (даалуу тоглоомын жишээн дээр)”, магистерийн ажил, Улаанбаатар, 2011 он, 6-7-р тал

[2] Н. Балжинням “Монгол хэлэн дэх гадаад үгийн толь” УБ, 2008 он, 73-р тал

[3] http://baike.baidu.com/albums/4161372/4161372.html#0$bf48756334081b260c33fad0

[4] Хоосон чанарын ухаанд гэгээрсэн

[5] Ж.Бат-Ирээдүй, Ч.Арьяасүрэн, Монгол ёс заншлын их тайлбар толь, УБ., 1999 он, 326-329-р тал

[6] Ж.Болдбаатар “Монголын бурхны шашны лам хуврага” , УБ, 2010, х 173

[7] Анандамитра Ачаръяа, “Ёога эрүүл мэнд”, Т.Цэцгээгийн орчуулга, УБ., 2011 он, 16-р тал

[8] [8] Ц.Алтанцэцэг  “Тоглоомын аман зохиол, зан үйл, бэлгэдэл (даалуу тоглоомын жишээн дээр)”, магистерийн ажил, Улаанбаатар, 2011 он,  47-р тал