Энэ удаагийн "Бямбын ярилцлага"-ынхаа хойморт Монгол Улсын Төрийн шагналт зохиолч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, "Их Монгол" дээд сургуулийн багш, профессор Дарма Батбаярыг урилаа.
-Сайн байна уу. Танай руу ирэх замд шувууд модны мөчир дамжин шулганалдаад, танд нэг юм хэлээрэй гэсэн. Тэд "Хавар ирсэн шүү, өвөлжин суусан хийгээд өнгөрсөн амьдралынхаа тухай энэ охинд заавал яриарай" гэж дамжуулсан шүү.
-Тэгж байна уу. Шувуу гэдэг амьтан чинь бас хүний амьдралын талаар мэдэхийг хүсдэг байх нь ээ. "Миний амьдрал үргэлжилдэгээрээ үргэлжилж л байна. Бусдын л адил" тэгж байна гэж хэлээрэй.

-Одоо та ямар уран бүтээл хийж байна вэ. Шинэ ном гарах дөхөж байгаа байх.
-Хэд хэдэн юм бичиж байна. Хэзээ, яаж ном болгохоо тухайн үед нь л болно доо. Зохиолч, яруу найрагч, уран бүтээлч хүнд бүтээл төрүүлэх цаг гэж байдаг шиг ном ч бас өөрийн мэндлэх цагтай. Дуншаад ирэхээр нь л төрүүлчихнэ. Тэр болтол бичсэн юмаа хасаж, нэмж, эргүүлж, тойруулж л сууя.
-Та нэг бүтээл дээр хэр удаан суудаг вэ. Зарим нь нэг суугаад л алдартай бүтээлээ бичсэн байдаг. Хэдэн өдөр, сар, жилээр нэг үгүүллэг, тэр ч бүү хэл шүлэг бичдэг ч хүн байдаг гэдэг.
-"Зохиолынхоо эхний мөрийг гаргах гэж би олон сар зовдог" гэж Габриэль Гарсио Маркес хэлсэн байдаг. Нэг өгүүлбэр битгий хэл ганцхан үг хэлэхийн тулд хэдэн ч жил сууж болно. Шууд биччихсэн ч болно. Гэхдээ нэг амьсгалаар бичсэн бүтээлд хасах, илүүдэх юм их байдаг юм. Хэр удаан суух нь биш хүнд хэрэгтэй үг хэлэх нь уран бүтээлчид чухал.
-Та сонин, телевизэд бараг ярилцлага өгдөггүй. Таны зохиол бүтээлд дурласан, шимтдэг, дуртай уншигчид Дарамын Батбаяр гэдэг хүний амьдралын талаар сонсохыг, уншихыг хүсдэг байх. Таны хүүхэд нас номтой хэрхэн холбогдсон бэ?
-Миний хүүхэд нас тэр үеийн Дэлгэрхангай сумын үе тэнгийн хүүхдүүдийн л адил өнгөрсөн. Хүмүүст миний бага нас биш хүүхдүүдийнх нь бага нас, ирээдүйд юу хэрэгтэй нь чухал учраас өөрийгөө биш өрөөлийн бага насны тухай ярих нь зөв. Хүүхдийг хүүхэд байлгаж, авьяасаа нээхэд нь саад болдог зүйл чинь ээж, аав нь өөрсдөө юм. Том хүмүүсийн хэчнээн хүсээд ч эргэж ирэхгүй, багадаа бол хурдхан дайраад өнгөрье хэмээн яарч туулдаг тэр багахан хугацааг өөрт нь яаж үлдээх вэ гэдэг хамгийн чухал.
-Хүүхдийг өөрт нь даатгах хэрэгтэй гэж үү?
-Хүүхдийн оюун санааны ертөнцийг өөрт нь үлдээж, өөрөө сэтгэж, өөрийнхөө цонхоор ертөнцийг харах боломжийг үлдээх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл эцэг, эхчүүд өөрсдийнхөө хажууд хүүхдээ бие даалгаж сургах хэрэгтэй. Тэр тусмаа оюун санааны хувьд түүнийг чөлөөлж, юу хийж, хүсэж байгааг нь ажиглаж, хөгжүүлэх ёстой юм. Хүүхдийнхээ өмнөөс харах нүд, сонсох чих, амтлах ам нь болоод байгаа учраас бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй, амьдрах, хөрвөх чадвараар дутуу хүүхэд олон болоод байгаа юм. Хүүхэд цэцгийг өнгөгүй зурмаар байвал дураараа л болог л дээ. Тэгэхэд манайхан заавал ягаан дэлбээтэй, ногоон навчтай цэцэг зурсангүй гэж хүүхдийг зэмлэж, дүнгээс нь хасдаг. Өөрсдийнхөө хэвшмэл сэтгэлгээг хүүхдэдээ тэр чигээр нь хэвшүүлэх гээд байгаа юм. Миний дандаа бодож явдаг нэг зүйл бол манай сургалтын системийн хэвшмэл сэтгэлгээ. Гаднын улс, орнуудын хэвшмэл системийг нэвтрүүлж байна гээд бусдын хязгаарлагдмал, баригдмал хэв загварыг монгол хүний сэтгэлгээнд нийцүүлэх гээд шахаж, шаардсаар ирсэн. Дэлхий нийтээр сургалтын нэг л арга барилтай байж болохгүй. Бид үүнээс татгалзах хэрэгтэй.
-Та ч, би ч, бид бүгд энэ системээр сурч, хүмүүжсэн шүү дээ. Тэгэхээр бүгд ижил сэтгэлгээтэй болсон хэрэг үү?
-Азаар бид Монгол хүн. Монгол хүний агуу сэтгэхүй, хэвшмэл бус сэтгэлгээ гаднын ямарч хэвшмэл сэтгэлгээг өөрийнхөө хөрсөнд буулгахдаа монголчлоод байж чадсан. Харин та нараас цаашхи нь чадахгүйд хүрэх байх. Учир нь дэлхий ертөнц тэр аяараа хэвшмэл болж байна. Түүнээс бусдыгаа ч бас аврахыг оролдох хэрэгтэй.
-Яаж?
-Боловсролын системийг үндсээр нь өөрчлөх хэрэгтэй. Гэхдээ бүгдийг хэвшмэл бус сэтгэлгээтэй болгоно гэж туйлширч болохгүй л дээ. Тэнд нэг хэсэг хүний боловсруулсан юмыг энд хуулаад авчирч байгаа юм. Нэг ёсондоо өөрсдөө сэтгэх биш бусдын сэтгэлгээг даган дуурайж байгаа бэлэнчлэх сэтгэлгээ юм. Энэ боловсролын яамны асуудал биш юм. Багш, сурах гэж байгаа хүмүүсийн асуудал. Багш юүлүүр биш өдөөгч байх ёстой. Хүний хэлснийг, энд тэндээс уншсанаа заадаг биш хүний оюун ухааныг өдөөж, авьяас билгийг нээдэг хүн болох хэрэгтэй. Ирэх намраас "Их монгол" дээд сургууль энэ тогтолцоог нэвтрүүлэхээр болоод байгаа. Зохион байгуулалтын хувьд европын зөв зохион байгуулалтыг авч, сургалтын системээ стандарт бус сэтгэлгээг хөгжүүлэхэд чиглүүлэн өөрчлөх юм.

-Яг тийм болно гэхээр манай багш нар гологдоно. Бас сурах бичгийг өөрчлөхөөс өөр аргагүй шүү дээ.
-Бид өөрчлөгдөхөөс өөр мэхгүй тийм цаг үед амьдарч байна. Өнөөдөр дэлхий нийтээрээ ертөнцийн өөрчлөлтийн тухай ярьж байна. Ертөнц "Хөхтэй мэргэн" одны ордонд очсон тухай ярьж байна. Ертөнц ийм байрлалд байх нөхцөлд оюуны эрин үе ирдэг гэдэг. Ийм учраас хүн зайлшгүй өөрчдөгдөх ёстой. Тэр тусмаа мэдээлэл дамжуулдаг системийг халж, чадвар чадавхи, авьяас нээх сургалтыг нэвтрүүлэх нь чухал юм. Гол хоцрогдол бол мэдээллийг юүлүүрийн аргаар олгож байгаад юм. Багш нь багшаасаа сонссон юмаа оюутнуудад дамжуулаад байгаа юм. Хэний ч, хаанаас ч олж болох мэдээллийг л дамжуулаад байгаа нь одоогийн сургалтын системийн муу тал. Түүнээс хэн ч, ямар ч шинэ мэдлэг олж авч чадахгүй. Авьяас нээгдэхгүй. Гэтэл гадаадын гэхээр л туйлширдаг зангаараа болох болохгүй сургалтыг нэвтрүүлж, тэнд нь маш өндөр төлбөр төлж хүүхдүүдээ сургаж байна.
-Та бид хоёр үндсэн сэдвээсээ багагүй хазайлаа. Одоо уран бүтээл рүүгээ буцаад оръё. Сүүлийн үед зөн билгийн мэдрэмжийн уран зохиолыг хүмүүс ихээр унших болсон. Энэ юутай холбоотой вэ. Ер нь дэлхий нийтийн утга зохиолын өнөөгийн чиг хандалага ямар байна вэ?
-Энэ нь мөн л хүн төрөлхтний тэр дундаа монголчуудын оюуны чадамжтай холбоотой. Бас хаагдмал байсан зөн билгийн мэдрэмж нийтэд нээлттэй болсонтой ч холбоотой юм. Нөгөөтэйгүүр дэлхий ертөнцийн их хувьсал, өөрчлөлттэй холбоотой орхичихсон зөн совин руугаа хүн эргэж орж байгаа юм.

-Энэ нь зөв үү?

-Монгол хүн бол маш их зөн билигтэй, амгалан хоосон чанарыг олж чадах оюуны чадамжтай хүмүүс гэж би боддог. Түүн рүүгээ л дөхөж яваа байх.
-1970-аад оны зохиолч, яруу найрагчдыг, тодорхой хэлбэл Л.Дашням, Д.Урианхай, Б.Лхагвасүрэн, Д.Батбаяр, Ж.Лхагва" нарыг Монголын уран зохиолын хүч тамир, тулх тулгуур нь гэдэг. Бас Монголын утга зохиолд шинэ өнгө аяс оруулж ирсэн гэдэг. Энэ тухай яриач?
-Судлаачид тэгж хэлдэг юм. Манай бидний үеийнхэн ямар нэг тодорхой шинжлэх ухааны чиглэлээр их, дээд сургууль төгссөн хүмүүс. Өөрөөр хэлбэл юмыг шинжилэхэд суралцсан гэсэн үг. Тухайлбал, Ж.Лхагваа цахилгааны инженер, Л.Дашням, Д.Урианхай нар эдийн засагч, би геологийн инженер гээд л бүгд мэргэжлийнхээ хувьд утга зохиолоос тэс өөр, дандаа судалдаг, шинжилдэг хүмүүс. Байгалийн болоод аливаа шинжлэх ухаан хүний авьяас чадавхийг нээж өгдөг. Биднээс өмнөх зохиолч, бүтээлчдийн ихэнх нь уран зохиол, монгол хэлний мэргэжлийн хүмүүс юм.
-Зохиолч ч гэлтгүй аливаа мэргэжлийг эзэмшихэд асар их дур хэрэгтэй гэж та ярьдаг. Бас сэтгэл.
-Ертөнцөд зохиолч гэдэг мэргэжил байдаггүй юм. Энэ бол хүний хообий, дур сонирхол. Ер нь агуу хүмүүсийн ихэнх нь хообийгоороо л алдарт хүрсэн байдаг юм. Жишээ нь хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гэхэд л малын эмч мэргэжилтэй хүн. Гэтэл түүгээрээ бус сонирхолоороо агуу их гайхамшгийг бүтээсэн байна шүү дээ. Тийм болохоор л аливаа зүйлд маш их дур хэрэгтэй гэж ярьдаг юм. Тодорхой шинжлэх ухаан сэтгэн бодох чадварыг хөгжүүлдэг. Тэгэхээр хүн өөрийн дур сонирхолтой юмаа шинжлэх ухаанаар дамжуулан мэдэрч, түүнийгээ хөгжүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл стандарт бус сэтгэлгээтэй хүнийг уран бүтээлч гэж байгаа юм.
-Тэгвэл дэлхийгээр дүүрэн уран бүтээлч байна шүү дээ. Таны дээр ярьсан хэвшмэл бус сэтгэлгээг сайжруулахын тулд сургалтын системийг хүртэл өөрчлөх хэрэг байгаа юм уу. Хаа сайгүй л зохиолч, яруу найрагч, зохион бүтээгч байна шүү дээ.
-Өнөөдөр дэлхий нийтээрээ хэвшмэл, нэг нэгнээсээ хуулсан сургалтын системээр хүмүүсийн тархийг нэг загварт оруулж байна. Монгол хүний атар онгон оюун ухаан үүнд зориулагдаагүй. Миний бодлоор Энштейнээс хойш энэ дэлхий ертөнцөд стандарт бус сэтгэлгээтэй хүн төрөөгүй. Цаана чинь ертөнц өөрөө оюун ухаант, стандарт бус сэтгэлгээтэй хүнийг нэхэж байна. Цаашдаа ч нэхнэ. Тийм ч учраас өнөөгийн энэ байгалийн гамшиг, элдэв үзэгдэл чинь болоод байгаа юм. Тиймдээ ч ертөнцийн бүх зүй тогтлыг нэгтгэсэн ганц онол буюу "Супер нэгдлийн онол" гээчийг хэн ч нээгээгүй л байна шүү дээ. Хамгийн гол нь үүнийг стандарт сэтгэлгээтэй хүмүүс тайлж чадахгүй. Яагаад гэвэл ертөнц өөрөө стандартад орчихсон. Үүнийг задлах ганц арга нь стандарт бус сэтгэлгээг хөхиүлэн дэмжих. Одоо хэн ч, ямар ч нээлт хийхгүй л байна шүү дээ.
-Хүмүүсийг нээлт хийснийх нь төлөө нобелийн шагнал өгсөөр л байгаа шүү дээ?

-Нобелийн шагнал гэдэг бол ажлын үзүүлэлт.
-Тэгвэл зохиолчид бүх ертөнцийн зүй тогтлын гогцоог тайлж чадах болов уу?
-Оросын нэрт эрдэмтэн Перельман хэний ч бодож чадаагүй байсан математикийн нэг бодлогыг бодсон. Бодлогыг бодсон хүнд олгох шагнал болох 1.5 сая долларыг тэр одоо ч аваагүй гэсэн. Перельман өөртөө эргэлзээд байгаа байлгүй. Яагаад гэхээр бүх зүйл хязгааргүй. Тэгтэл хүмүүс стандарт тавиад байгаа юм. Харин тэр математикч бүх зүйл хязгааргүй гэдгийг ойлгоод байгаа учраас шагналыг чухалчлахгүй байж болно шүү дээ.
-Хэвшмэл сэтгэлгээ дайн байлдаан, байгалийн гамшгаас аюултай юу?
-Дэлхийд гайхагдсан, асар их оюуны чадавхитай монголчууд хэвшмэл сэтгэлгээтэй болно гэдэг эмгэнэл. Одоохондоо тийм болчихоогүй байна. Харин ертөнц даяаршихын хэрээр тийшээ явчихаж мэднэ. Манай боловсролын салбар ерөнхийдөө тийшээ хазайчихсан.
-Тэгвэл өнгөрсөн хугацаанд монголчууд юу нээсэн юм бэ?

-Хамгийн чухал нь энэ. Үнэнийг хэлэхэд хүн оюун ухааныхаа арав хүрэхгүй хувийг ашигладаг гэсэн. Манай монголчууд бол бүр гурав хүрэхгүй хувийг ашигладаг байх. Оюуны чадамж, чадавхи эдийн засгийн хөгжилтэй урвуу пропорцианаль байдаг байж мэднэ. Хаана эдийн засгийн хөгжил өндөр байна вэ тэнд урлаг, уран зохиол, оюуны чадамж сул, муу байдаг. Юу вэ гэхээр мөнгөтэй болохын тулд хүмүүс эд материалын төлөө оюунаа зарчихсан хэрэг. Тэр ч бүү хэл дээр үед Америкийн томоохон компаниуд сургууль төгссөн хүмүүсээс онц дүнтэйг нь бус дунд үнэлгээтэйг нь түүж авдаг байсан гэдэг юм. Тэр нь зөвхөн сурахад оюун ухаанаа шавхчихсан хүмүүсийг бус оюун ухаан нь атраараа байгаагаар нь ажлаа хийлгэх гэж байгаа нь тэр. Монголчуудын оюун ухаан атар онгоноороо байгаа. Гагцхүү сургалтын системийн хэвшмэл дадалд л баригдчихаад байгаа юм. Юунд ч ашиглахгүй, хэрэглэхгүй мөхөж болохгүй. Оюунаа хөгжүүлж болох цаг нь энэ юм. Агаар, ус бусдаас харьцангуй цэвэр байгаа энэ үе. Хуучин нийгмийн тэгшитгэлийн системээсээ ангижрах хэрэгтэй. Хэдийгээр ардчилал гэж байгаа ч цаана нь нөгөө л тэгшитгэл яригдаж байна. Ямар сайндаа л тэгш хуваах тухай ярьж байна. Энэ нь маш хортой. Сурахад тэгш хандаж болохгүй байхгүй юу. Юмыг өөрийнхөөрөө сэтгэдэг байх хэрэгтэй. Хүн бүр адилхан сэтгэхүй, оюун ухаантай болно гэдэг эвлэрч болшгүй зүйл.
-Таныхаар ингэж ойлгох хүн байхад ихэнх нь манайх дэлхий нийтийн даяршилд хөл нийлүүлэн алхах ёстой гэж бодож байгаа.
-Даяршил гэдэг чинь өөрөө стандарт байхгүй юу. Тэр даяаршлын хүчрэгдэхгүй стандарт ороод ирвэл бид дийлэхгүй. Тэрнээс нь өмнө амжиж хүнээ бус хүнийхээ оюун ухааныг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Оюуны өндөр чадавхитай хүний эрэлд дэлхий нийт хатаж байна. Үүнд цаг хугацаа нэг их шаардагдахгүй.
-Багаар бодоход хэдий хэр хугацаа хэрэгтэй вэ?
-Хүний сэтгэлтэй ажиллаж, сэтгэлийг сайхнаар дүүргэхэд тийм их цаг ордог гэж үү. Сайхнаар дүүрсэн сэтгэл өөрийнхөө юу хүсэж байгааг мэдэрдэг юм. Тийм дээ ч энэ олон ухаантан, суутнууд хүнээр заалгалгүй бүхнийг өөрсдөө хийсэн юм.
-Танд надаар дамжуулж шувуудын хэлсэнээс бүр өөр юм ярилаа.

-Хэн нэгний яаж амьдарсан нь хүнд хамаагүй байдаг юм. Харин өөрийнх нь ирээдүйд хэрэгтэй зүйлийнх нь тухай хэн, юу хэлж өгч байгаа л сонин.
Эх сурвалж. Mobil.inet.mn Мягмар, 3-р сар 29 , 2011

***
Мөнхрөх хvсэл (Өгүүллэг)
Би таныг баримаар байна. Тан шиг нvд, ам, хамар, чих нь хоорондоо зохицсон хvн надад vнэндээ олдсонгvй. Аминдаа би бас нэлээн олон эрдэмтэн сэхээтнийг харлаа. Нэг л биш ээ. Заримых нь нvд, чих ха¬мартаа зохицоогvй, жигтэйхэн том байх юм. Гэтэл зарим нь хоорондоо жигтэйхэн сайхан зохицсон ам, хамар, чихтэй мөртөө цэг хатгачихсан юм шиг жижигхэн нvдтэй байх юм. Ингээд би арга ядаад явж байтал таныг гэнэт харж ямар их баярласан гэж санана. Ёстой жинхэнэ урлаг гэдэг та мөн шvv. Та даруу хvн учраас өөрийгөө мэдэхгvй байна. Та бол бурхан. Таныг харангуут л Занабазарын бvтээл санагдсан. Ямар сайхан зохицол вэ. Нэг ч илvv дутуу юм байхгvй. Ёстой барьж л чаддаг юм бол хорьдугаар зууны сонгодог бvтээл болохдоо л болно. Нээрэн шvv. Танд бvх юм байна. Vнэхээр барьж чадвал Давидын толгой ч юу ч биш. Та мэднэ биз дээ. Барималч толгойг зурахгvйгээр уран бvтээлийнхээ замыг эхэлдэггvй юм. Ганцхан, барьж чадах л хэрэгтэй гэж тэр хэлээд миний өөдөөс эгцлэн ширтэв.
Тvvний харцанд зөвшөөрөх болов уу, vгvй болов уу гэсэн бодол бус хаанаас нь эхэлж хэрхэн барих билээ гэсэн бодол байсны нь би сvvлд, тvvний өмнө сууж байхдаа мэдэж билээ.Тэр намайг нэлээд өндөр мухар сандал дээр суулгав. Хөл минь газар хvрэхгvй хийд унжина.
Хаашаа харж суух вэ гэж намайг асуухад тэр,
Өөрөө л мэд. Ганцхан биеэ барилгvй чөлөөтэй л суугаарай. Урлаг гэдэг чинь эрх чөлөөний бэлгэ тэмдэг учраас хvнээс асар их эрх чөлөө шаарддаг юм гэв.
Би уруулаа жимийн урдах хоосон цагаан ханыг ширтэн сууж байхдаа “Хамгийн эвгvй харагдаж байгаа юм маань хоёр гар л байх даа. Цээ¬жиндээ зөрvvлчихээр нэг их зантай амьтан шиг болчих болов уу. Салаавчилдаг юм бил vv. Гараа яах вэ гэж асуултай ч биш. Яая даа. Цаг vргэлж л хоёр гараа хийх газраа олж ядах юм. Олны өмнө гараад зогсох vед ч мөн адил, хоёр гар л хийх газар олддоггvй юм. Эсвэл зvгээр яршиг, доош нь унжуулдаг ч юм билvv, сууж байгаа болохоор болохгvй байх даа” гэж бодож суулаа. Барималч дэргэдээ байгаа төмөр хувинтай хар бараан шавраас хоолны гурилны хэртэйг тасалж аван гартаа базлан нухлах зуураа миний толгойг ажиглан тойрон явж,
Өнөөдрийн энэ шаврын чулууг… гээд гартаа нухаж яваа шавар дотроосоо жижиг жижиг чулуу гарган тасалгааны булан руу торхийтэл чулуудна. Арай ч болоогvй байгаа юм байна гэж бий тайвширч ийш тийш, энэ тэр юм харж суулаа.
Гагцхvv барималчийн нvд чавчихгvй цоо ширтэх харцтай харц мөргөлдөх vед л бие баригдах тул аль болохоор тvvнээс харц буруулан тасалгааны доторх гартай гаргvй хvний баримал, толгойг нь уруу өөд харуулж тавьсан зургууд, шал цонхны тавцангvй хөглөрөх сонин сэтгvvлийг харж, яагаад энэ хvний зургийг толгойг нь уруу нь харуулж тавьсан юм бол доо гэж бодож суув. Тэгтэл барималч,
Одоо ингээд эхэлнэ дээ гэхэд нь би тvvний зvг харвал төө хэртэй гогцоо төмөр бэхэлсэн өндөр модон суурь авчирч миний өмнө тавиад мөнөөх төмөр голоо шалан дээр хэвтэж байсан сонингоос урж тvнтийтэл нь ороогоод нухаж зөөлрvvлсэн шавраа тал талаас нь шидэн шавж эхлэв. Би дургvй харж суухдаа “Арай цэвэрхэн цаас” гэж бодов. Барималч залуу хувингаас дахин шавар авч гартаа нухан зөөлрvvлэх зуураа дахиад л миний толгойг тойруулж харснаа өнөөх төмөр голынхоо аль шавар нимгэн байгаа талд нь шидэн,
Бас ч их шавар орох толгой байна шvv гээд инээмсэглэв. Би дургvй л байлаа. Барималч залуу дахиад л хувингаас шавар аван, жижиг жижиг чулууг нь авч хаян нухаж зөөлрvvлээд төмөр голынхоо аль нэг талаас нь шидэн овойлгоно. Ингэсээр ингэсээр нэг харвал өнөөх сонингоор ороосон төмөр гол маань vхрийн хөлдvv хvйдэсний хэртэй, ямар ч хэлбэр дvрсгvй овойсон шавар болсон харагдав. Барималч залуу над руу нэг харан өнөөх овгор шавар руугаа нэг харан байж тэрхvv овгор шаврыг жаахан бөөрөнхийдvv хэлбэртэй болгоод, харц далдиртал ширтэн,
Та битгий биеэ барь… чөлөөтэй хөдөлж, ярьж хөөрч болно шvv дээ. Би бол тиг алдахгvй ээ. Яг номоор нь л хийнэ. Ийм сайхан зохицлыг он цагаас булааж авч vлдээх л хэрэгтэй. Хойч vе гайхан шагших ёстой. Энийг бол ганцхан урлаг л чаддаг юм. Өөр бусад бvх юм мөнх бус. Гагцхvv урлаг л мөнх. Та Культэгийн хөшөө гэж мэднэ биз дээ. Эртний Туркийн жанжны хөшөө. Культэгины бие байхгvй болоод хэдэн зуун жил өнгөрчихөөд байхад хөшөө нь байж л байна. Хvмvvс амьд Культэгин шиг бишрэн хvндэтгэж байна. Хvн мөнхөрч чаддаггvй боло¬хоороо мөнхрөхийг хvсдэг. Хvн бvхэн хvсдэг. Тэгсэн атлаа яаж мөнхрөхөө мэдэхгvй элдэв дээдийн баахан буян нvгэл хийж байгаад л өнгөрдөг юм. Мэдэхгvй байна шvv дээ. Урлаг гэж хvнийг мөнхрvvлж чаддаг цорын ганц гайхамшиг байхад чинь тэрийг огт анзаарахгvй… хөөрхий ч амьтад аа даа гэж ярив. Өөдөөс минь цоргитол ширтэж байгаа энэ хоёр нvдийг харахад дув дуугvй байгаа хvн шиг харагдах учраас тvvний яриа амнаас нь биш, дуу хураагчид бичсэн хальснаас сонсдож байгаа юм шиг санагдлаа. Барималч залуу өнөөх бөөрөнхийдvv шавраа холдож, ойртож харна. Тэгснээ над руу нэг, шавар руу нэг харна. Шавраа энд тэндээс нь тvлхэн, нэг овойлгон, нэг навшийлгаад дахиад л над руу ширтэв. Нvд ам л харж байгаа бололтой. “Одоо хувингаас шавар авч хамар ам хийх байх даа” гэж бодож байтал тэгсэнгvй. Миний хамар, чих, нvд, ам, эрvv, духыг цөмийг нь өнөөх бөөрөнхийдvv болгосон шавраасаа өөрөөс нь ур¬гуулан гаргаж ирснээр одоо өнөөх шавар хvн дvрс олов. “Энэ л мөчөөс эхлэн миний толгой хоёр болж байна шvv дээ” гэж бодогдон тэрхvv шавар толгойн нvд ам улам тодорч миний нvд амтай адилхан болох тусам эвгvй оргин, бодох бодлы минь хvртэл булаацалдаж эхэлж байгаа мэт бодогдон босож очоод хэмх цохиж хаян ямар ч хэлбэр дvрсгvй байсан хуучин хэвэнд нь оруулчихмаар санагдавч “Бvх юм мөнх бус. Гагцхvv урлаг л мөнх” гэсэн vг бvхнийг хvлцэн, тэр ч бvv хэл vе vе над руу бvр ойртон ирж нэвт шувт ширтэн сэтгэл санааг минь уудалж аваад шавар болгочих гэж байгаа юм шиг харах тvvний харцыг хэдэн цагаар тэсвэрлэн суухад хvргэсэн юм. За одоо боллоо. Та харж болно гэхэд нь би суудлаасаа босож, газар гишгэхдээ хичнээн их хөшиж, хөл гар хичнээн их оршсоныг мэдэв. Би ар өврөөр нь тойрч удан хараад хvний урам юм даа гэж бодоод
Адилхан болжээ гэж арай чvv хэлэв. Өөр vг миний амнаас гарч өгсөнгvй. Өөрийнхөө толгойг модон суурин дээр тавьчихаад харж байна гэж зvvдлэх юм бол тийм ч аятайхан байхгvй л байх. Гэтэл энэ бол зvvд биш бөгөөд өөрийнхөө толгойтой ширхэг солихооргvй адилхан толгойг нvдээрээ харж зогсоно. Ялгаа нь гэвэл шавар, өнгө нь хар бараан, гар хvргэж vзвэл цэв хvйтэн л байгаа. Өөр ялгаа байхгvй мэт санагдана. Би энийг авч болох уу гэж барималчаас асуувал тэр цочсон юм шиг нvд бvлтийлгэн
Юу? Худалдаж уу? Vгvй шvv. Та намайг зөв ойлгоорой. Би урлагаа худалдаж иддэг хvн биш шvv. Тэгвэл би зvгээр авъя л даа. Болно биз дээ, энэ чинь миний толгойн баримал шvv дээ гэхэд тэр баримал бид хоёрын хооронд орж ирж зогсоод
Тэр ч vгvй шvv. Одоо энэ чинь миний юм. Ийм уран бvтээл хийх гэж байгааг минь манай нөхөд ч мэднэ. Та ч гэсэн харсан шvv дээ. Дөнгөж сая таныг харсаар байтал чинь би хийгээ биз дээ? Хар! Одоо хvртэл гараас шавар нь арилаагvй байна гэж хашхирав. Хэрвээ тэр цагаа олж баримал бид хоёрын хооронд орж ирж зогсоогvй бол би очоод хэмх дэлсчихсэн байх байлаа. Аргагvй л уран бvтээлч хvнд байх гярхай нvд¬тэй хvн юм даа. Намайг дэлсэх нь гэдгийг бараг надаас өмнө мэдчихэж шvv гэж гунигтайхан бодоод vvд чиглэхэд барималч залуу миний араас
Удахгvй vзэсгэлэнд тавигдах байх шvv. Очиж vзэж болно гэх нь дуулдлаа. Хэдэн сарын дараа орчин vеийн баримлын vзэсгэлэн нээгдэж тvvнд миний толгойн баримлыг тавьж доор нь “Шинэ цагийн сэхээтэн” гэсэн нэр тавьсан байлаа. Vнэхээр адилхан болсон учраас vзсэн таних мэдэх хvмvvсийн зарим нь баяр хvргэж, зарим нэг нь тоглоом шоглоомоор “чи ч мөнхөрчээ” гэж байлаа. Миний хувьд гэвэл залруулж болшгvй алдаа хийчихсэн юм шиг санагдана. Тохиолдол болж дээр vеийн цэргийн жанжны хөшөө шиг vлдэж, хойч vеийнхний гарт очиход тэд юу ч мэдэхгvй. Манай vеийн сэхээтнийг ийм л хvн байсан гэж санана. Тэдний гайхан биширч байгаа баримлын толгой дотор зэвтэй төмөр, уранхай сониноос өөр юу ч байхгvй гэдгийг тэд мэдэхгvй. Эртний хөшөө дурсгалыг бид хэрхэн магтдаг билээ. Тэрэн шиг магтвал яана. Энэ баримлын жинхэнэ эзэн нь бариулчихаад хэмхлэх сэн гэж бодож байсныг тэд мэдэхгvй. Vнэн vvх тvvхийг балран сvйдсэн хойно хойч vеийнх нь хэн нэгэн хvн мөнөөх vvх тvvхийг гялайх цагаангvй муулах, эсвэл толбогvй сайхан болгож магтдаг шиг алдаж онож, ухаарч тэнэглэж явсан амьдралыг минь vнэн юмгvй болгочихвол яана. Ингэж мөнхөрснөөс он цагтайгаа цуг орших, эс оршихын завсарт эгшин мэт одох нь дээр гэсэн бодол намайг ээрч, намайг шаналгаж, намайг зовооно.
***