профессор Г.Хайдавыг танихгүй хүн ховор. Арга ч үгүй биз. Тэрбээр Монголын соёл урлагийг хөгжүүлэхэд насаараа зүтгэсэн гавьяатан. Өдгөө 80 настай гэж хэлэхийн аргагүй толиотой яваа нь эх орон, соёл урлагийн буян. Ингээд Монголын урлагийн ноён оргилын нэг Г.Хайдавтай ярилцсанаа хүргэе.

-Урлагийн хүнд амрах зав байдаггүй. Хүний эзэмшсэн мэргэжил хэзээ ч тэтгэвэрт гардаггүйг та баталж үргэлж гялалзаж байдаг?

-Бүх зүйл өөдрөг сайхан байна, хүү минь. Саяхан ахмадын баярыг тохиолдуулан “Эртний сайхан” хамтлагийнхантайгаа, ард түмэнтэйгээ уулзаад ирлээ. Өвөө нь 1955 оноос хойш өнөөг хүртэл багшилж 30 гавьяат, 10- аад Ардын жүжигчин төрүүлсэн байна. Нийт шавийнхаа тоог хэлж мэдэхгүй. Багагүй тоо гарах байх. Урлагийнхныг нэг үе 20-25 жил ажиллуулаад тэтгэвэрт гаргах шийдвэр гарахад би эсэргүүцэж “Авьяас хэзээ ч тэтгэвэрт гардаггүй юм” гэж хэлж байлаа. ОХУ-д миний сурч байсан сургуульд 90 гаруй настай хүн ажлаа хийж байгаад л ажил дээрээ бурхан болсныг нүдээрээ харсан.

-Оюутан байхдаа та сурлагаар хэр байв?

-Би дайны дараах хүнд үед сурч байсан ч сурлага сайтай учраас тус улсын “Литература” сонинд бүтэн нүүрээр магтуулж байлаа. Хожим нь уг сонинд гарсан материалыг миний хүү Баяраа орчуулж гаргасан. Тус сургуульд Монголоос хамгийн анх аугаа хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа гуай сурч байсан. Хоёр дахь нь би. Намайг энэ сургуульд оруулж зам мөрийг минь гэрэлтүүлсэн буянтан бол С.Гончигсумлаа юм. Бид хоёрт эрдэм мэдлэгээ хайрласан Зөвлөлтийн аугаа багш нараа хэзээ ч мартахгүй.

-Таны ажил хөдөлмөрийн гараа хэзээнээс эхэлсэн бэ?

-Би бүрэн дунд сургуулиа төгсөөд 1944 онд хэвлэх үйлдвэрт төрсөн эгч Маамын санаачлагаар жанжин Д.Сүхбаатарын мэргэжил үсэг өрөгчөөр ажилд орсон. Соёл урлагийнхаа салбарт 69 жил ажиллаж байна.

-Таны аав, ээж ямар хүн байсан бэ. Тан шиг урт насалсан уу?

-Би эрүүл биетэй, саруул ухаантай говийн хүний хүү болж төрснөөрөө бахархдаг. Миний эцэг нутгийн залуучуудтай хамт гаминг ташуураар цохиж явсан хүн. Миний ээж харчуулын нүд унахаар говийн малчин, дайчин эмэгтэй байсан. Би “Ээждээ” дууг бүх насаараа дуулж байна. Миний ээж намайг гадаад уруу сургуульд явахад “Амьдралд юм болгон тохиолддог. Сайн, муу юуг ч битгий хэтрүүлж байгаарай” гэж захидаг байсан. Ээж минь эмнэг сургаж, морь уургалдаг байв. Хааяа аавыг байхгүй хойгуур жин тээгээд явна. Үйлэнд уран, үгэнд цэцэн, эр хүнээс огт дутахгүй. Аавын хоёр найз нь худаг дээр ээжийг минь хонио усалж байхад нь адуугаа усална гээд зөрүүдлэхэд нь хоёуланг нь хүлж өөрийгөө хамгаалж чадсан гэдэг. Одоо ч миний ээж шиг хүн ховор биз дээ гэж боддог юм. Харин аав маань “Өөрөөсөө илүү хүнтэй бүү өрсөлд, өөрөөсөө дор хүнийг хайрлаж хүндэлж яв” гэж захидаг сан. Аав 60, ээж минь 80 гаруй насандаа бурхан болсон. Би аав, ээждээ ханилж байсан гэргий нартаа, үр хүүхдүүддээ, ачтай хүмүүстээ хайртай.

-Ингэхэд аав, ээжийнхээ нэрийг огт хэлдэггүй учир нь юу вэ?

-Хэлэхээс эмээдэг юм, хүндлээд тэр. Манайхан уулыг хайрхан гээд нэрийг нь хэлдэггүй, түүнтэй л адил.

-Таны анхны эхнэр ямар хүн байсан бэ?

-“Бөмбөгөр” ногоон театрын хөгжимчин Дарьсүрэн гэж сайхан бүсгүй байсан. Миний гурван хүүхдийн эх. 20 гаруйхан насандаа бурхан болсон доо, хөөрхий. Хүний хань гэж аав, ээжийг орлох хүнийг л хэлнэ дээ.

-Орос гэргийтэйгээ 20 жил ханилсан хүн оросоор төрөлх хэл шигээ ярина биз?

-Тэгнэ. Муу оросоос хамаагүй дээр ярина шүү. Миний үеийн оросууд хүний мөс сайтай байсан. Одоо ч мөс чанар нь муудсан тал ажиглагдаад байх юм. Миний хоёр дахь хань Ляля гэж орос бүсгүй байв. Би СССР-т П.И.Чайковскийн нэрэмжит Москвагийн хөгжмийн их сургуульд консерваторид зургаан жил сурсан. Төгсөх курсдээ Лялятайгаа танилцсан. Тэр хүн намайг дуулж байхыг хараад танилцахаар ирсэн. Би өхөөрдөөд “шар толгойт” гэдэг байлаа. Ляля маань их урт үстэй, үзэсгэлэнтэй бүсгүй болохоор өөрийн эрхгүй нүд алдсан даа. Ханийг маань залуучууд их шохоорхдог байсан юм.

-Та одоо гурав дахь гэргийтэйгээ амьдарч байна уу?

-Тийм ээ. “Шар толгойт”- ыгоо бурхан болсны дараа гэргий Р.Ононтойгоо өдий хүртэл ханилж байна. Онон маань Унгарт академи төгссөн эмч хүн. 1945 оны дайнд оролцсон генерал, дипломатч Равдан гуайн том охин шүү дээ.

-Таны үүсгэн байгуулсан СУИС-иас урлагийн томчууд төрөн гарч байна. Санаачлагч хүний хувьд магнай тэнэгэр явдаг биз?

-Тэгэлгүй яахав. Энэ сургуулийг байгуулах санаагаа консерватори төгсч ирээд тухайн үеийн төрийн тэргүүн Ю.Цэдэнбал гуайд хэлэхэд “Тэр сургуулийг байгуулах байр, багш, оюутан нь хаана байна” гэсэн. Тэр үеийн урлагийн сайд Болд гуай “Та нар минь алтаар сурч ирсэн улс шүү дээ” гэж билээ. Тэгээд 1963 онд Дуулаачийн студийг байгуулаад 12 авьяастай хүүхдийг өөрөө шалгаж авсан. Хичээллэх байргүй учраас дуурийн театрын цонхон дээр хичээлийн төлөвлөгөөгөө бичиж байлаа. Би 57 жил багшилж байна. Энэ хугацаанд манаачаас захирал хүртэл хийж явсан байна. Ирэх жил СУИС-ийн маань 50 жилийн ой болно.

-Амжилт гаргасан шавь их олон доо?

-Миний байгуулсан сургуулийн оюутнууд дэлхийн хэмжээний том уралдаанд эхний байрт шалгарч байна. Тэд миний ч шавь, миний шавийн шавь нар ч байгаа. Ийм гавьяа байгуулсан хүн цөөн байх аа.

-Нээрээ тийм шүү. Ийм мундаг гавьяатай хүн төр засгаасаа хэдий хэмжээний урамшуулал авдаг вэ?

-Анх 250 төгрөгийн цалинтай мэргэжилтэн төгсч ирж байлаа. Одоо 500 мянган төгрөгийн цалинтай амьдарч байна даа.

-Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин хэмээх том цолтой атлаа 500-хан мянган төгрөгийн цалинтай гэж үү?

-Одоо төрөөс соёл урлагийн гавьяатнуудыг иймэрхүү л янзтай үнэлж байна шүү дээ. Би чинь дээд хэмжээний цалинг нь авч байгаа юм.

-Биеийн хүчийг илүүд, оюуны чадлыг дорд үзэж байна гэж ойлгож болох уу?

-Тийм л байна. Би чинь бүхий л шагналыг авсан. Мөнгөн шагнал л авч үзээгүй. Надад орон сууц өгнө гэсэн одоо хүртэл алга. Би Ю.Цэдэнбал даргаасаа гавьяат цол авахдаа буюу 1961 онд гурван өрөө байраар шагнуулж байсан. Энэ байранд зургуулаа амьдарч байгаад охиндоо өгсөн. Тэгээд би хүнд дарамт болохгүй гээд нэг өрөө байранд амьдарч байна.

-Та Орос, Монголын нийгэмлэгийн дэд ерөнхийлөгчийн албыг хашиж байгаа хэвээрээ юу?

-Хэвээрээ. 1950-иад оноос хойш өнөө хүртэл ажиллаж байна.

-Хөдөлмөрийн баатар болохдоо хэлсэн үгийг чинь мартаагүй хүмүүс одоо ч бий. Та юу гэж хэлсэн юм бэ?

-“Би Монгол эх орон, соёл урлагийн төлөө “илжиг” шиг зүтгэж байгаад авлаа” гэж хэлэхэд “Хүмүүс ямар тэнэг толгойтой хүн бэ? Цаашид чамайг харахгүй шүү дээ” гэж билээ. Би шударга хүн болохоор тухайн үед тулгамдаад санаанд орсноо л хэлж байгаа нь тэр.

-Өдий 80 гаруй наслахдаа сайн, муу их зүйл үзсэн байх. Амь дүйсэн осолд хэдэн удаа өртсөн гэж сонссон юм байна?

-Би чинь Халхын гол, 1941, 1945 оны эх орны дайны сэжүүрээс үзсэн болохоор юунаас ч айдаггүй. Мөн галд түлэгдэж, Хэрлэнгийн гол үертэй байхад живж үзсэн. Гурван удаа машины, нэг удаа онгоцны осолд орсон. Оюутан байхдаа Свердловск, Новосибирскийн хооронд онгоц маань цахилгаанд орж нуруулдсан өвстэй газар осолд орохоо шахаад буусан. Гурван хоног хаашаа ч холбоо барих боломжгүй байж байгаад онгоцоо засаад Москва уруу нисч билээ.

-Та зууны манлай уртын дууч Н.Норовбанзад гуайн багш нь гэл үү?

-Н.Норовбанзад намайг багш аа гэж хүндэлдэг байсан. Би сургуульдаа уртын дууны багшаар авч байлаа. Бид хоёр 1960-аад онд намар цэрэг татлага болох үед Толгойтын цаана цасан шуургатай өдөр цэргийн хуаран дээр хураасан өвсний нөмөрт зогсоод Н.Норовбанзад уртын дуугаа, би ари дуулж явсан шүү. Норовоо маань зуун жилдээ ховор заяах уртын дуучин байсан даа.

-Үлгэр жишээ биеэ авч явдаг хүний нэг нь та. Биеэ зөв авч явах талаар залууст зөвлөгөө өгөөч?

-Монгол хүн хамгийн түрүүнд хүмүүн болох ёстой. Хүмүүн болох эрдмийг сурах хэрэгтэй. Миний үе болон надаас өмнөх үеийг аав, ээж, эмээ, өвөө нь хүмүүн болгож хүмүүжүүлж байсан. Хүн соёлтой байх ёстой. Эмэгтэй хүүхэд гурав, эрэгтэй хүүхэд таван нас хүртлээ хүмүүнждэг. Гэтэл одоо хүний дарамтад хүмүүжүүлдэг болж. Хүмүүнжээгүй байж соёлтой болно гэдэг хэцүү. Хорих анги л хүнийг хүмүүжүүлдэг юм. Хүнийг өөд нь авч явдаг зүйл ухаан. Тийм ч учраас би төрийн удирдлагуудад “Ухаанаараа уралд. Өөр юмаар бүү уралд” гэж захидаг юм. Чингис хаан ухаантай байснаараа Монгол Улсыг дэлхийд таниулж гайхуулж чадсан. Өнөөдөр эзэн Чингис биднийг харж байгаа гэдэгт итгэдэг болохоор дэлхий сөнөнө гэдэгт эргэлздэг. Сөнөлөө гэхэд миний Монгол л хамгийн сүүлд сөнөнө.

-Ганцаардал гэж юу вэ. Ганцаардлаас өөрийгөө хэрхэн авч гардаг вэ?

-Маш их ганцаарддаг. Бусдад дарамт болохгүй хэдий хэр амьдарч чадахаа үзэх гэж байна. Ганцаардлаас ном уншиж гардаг. Надад байгаа хөрөнгө 3000 гаруй ном юм. Өвөө нь эхээс есүүлээ. Хамгийн бага нь би. Гурван эгчийгээ л сайн мэднэ. Бусдыг нь мэдэхгүй ээ. Нэг дүүтэй байсан, айлд өргүүлчихсэн. Одоо 90 дөхсөн буурай ганцаараа үлдсэн.

-Монгол бичгээр их сайхан бичдэг гэсэн. Хэдэн настайдаа монгол бичиг сурав?

-Зургаан настайдаа монгол бичиг сурсан. Босоо бичгээр кириллээс илүү гоё бичдэг. Хойно сурч байхдаа эхэндээ лекцээ бүрэн ойлгохгүй болохоор өөрийнхөө ойлгосноо монгол бичгээрээ бичдэг байсан. Монгол бичгээр бичсэнийг хараад оросууд их гайхдаг. Энэ чинь хятад үсгээр бичжээ гэж билээ. Намайг хүмүүн болгосон монгол бичигтээ хайртай.

-Таныг хар үстэй болохоор хүмүүс будсан гэж “харддаг”?

-Сайн яраад харвал цагаан үс байлгүй яахав. Эр хүн тэргүүндээ элдэв зүйл хүргэдэггүй юм. Монгол хүн тэргүүнээ л дээдэлдэг.

-Таныг билльярд сайн тоглодог гэж сонссон?

-Есөн настай байхдаа Туулын бургасаас шилж байгаад билльярдныхаа түлхүүр модоо хийж байлаа. Цэргийн хуаранд төмөр шариктай билльярд тоглож сурсан. Нэрт хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гуайтай хамт оюутан байхдаа билльярд тоглож хоол олж иддэг байв. Одоо ч тоглодог. Билльярд тоглох нь нүдний хараанд их сайн. Би 4-13 нас хүртлээ морь унасан. Өнөөдөр нүдтэй, хөлтэй байгаа минь билльярд тоглож морь унасны л ач юм.

-Таныг мэргэжлийн тогоочоос дутахгүй олон орны хоол хийж сурсан гэдэг юм билээ?

-Миний төрсөн эгч, Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал, Оросын аугаа хоёр жанжин К.Е.Ворошилов, Буденный нарын зоогийг бэлтгэж байсан Монголын анхны тогооч нарын нэг. Тэр эгчийн том хүү Баатар орост Плехановын дээд сургуулийг тогоочийн мэргэжлээр төгссөн. Эгч маань хүүтэйгээ хамт надад хоол хийх арга зааж өгсөн. Хувьсгалаас өмнөх ноёд язгууртны зоогийг ч би хийж чадна.

-Наснаасаа залуу харагддагийн нууц юу вэ?

-Урлагийн буян. Мөн зөв хооллолт юм. Би таван хошуу малынхаа мах, цагаан идээгээр хооллодог. Гаднын хог новшийг болж өгвөл хүнсэндээ хэрэглэдэггүй. Урлагийнхаа буянаар хилийн дээс алхсан 30-аад орныхоо удирдлагуудтай хундага тулгаж явлаа.

-Тан шиг 700 гаруй дуу дуулсан хүн Монголд ховор байх?

-Бичээстэй байгаа нь 700 шүү дээ. Үндэсний 20 гаруй, гадаадын 30-аад орны сонгодог дуурийн гол дүрд оролцож байлаа.

-Таны хамгийн их бухимддаг зүйл юу вэ?

-Өнөөгийн монгол түмний амьдрал. Миний 80 нас хүртлээ амьдарч ажиглаж байснаас хүний мөс, монголчуудын ах зах, дэг жаяг мартагдах нь. Шуудхан хэлэхэд, хятадын юань, америкийн доллар хоёроос өөр зүйлийг нүд нь харахаа байж. Эх орон, ард түмнээ, энэ аугаа хөх тэнгэр, унасан газраа мартацгааж байгаа юм болов уу. Хүн өөрийнхөө хэрэгцээнээс илүү юманд шунавал хүн гэдэг нэрээ алдаж байгаа нь тэр.

Б.АНХЦЭЦЭГ