та нар сайтар ажиглаарай. Ууланд ургадаг модноос ялгаа нь юу байна. Ургуулж чадахгүй юм бол хотын гудамж талбайд байлгахын хэрэг юу байгаа юм. Тэр ууландаа л байж байна биз. Мод тарьж ургуулна гэдгийг монголчууд нүх ухаад модоо шороогоор булаад хаяхын нэр л гэж ойлгодог бололтой.

Манай урд хөрш БНХАУ-д мод, бутыг тарьж ургуулдаг тусгай мэргэжилтэн бэлтгэн гаргадаг гэнэ. Өнөөх мэргэжилтэн нөгөө модтойгоо яг цэцэрлэгийн багш шиг дуу хөгжим сонсгож, хууч хөөрч, магтаал ярьж, эрч хүч оруулж, биднийгээ элдэв муу үйл, гай түйтгэрээс авран хамгаална уу, ус бороонд нөмөр нөөлөг минь болоорой... гэх мэтээр тусгайлан тогтсон тарни уншдаг аж.

Гэтэл манайхан яадаг билээ. Тайрч устгаад л.... Хятад гүрэн модоо гаднаас импортолдог гээд бод доо. Байгаа модоо өөрсдөөсөө бараг харамлаж гар хүрдэггүйн цаад талд том соёл байгааг л илэрхийлж байна. Хятад гүрний улстөр, соёлын бодлого модтойгоо яаж харьцах вэ гэдгээс эхэлж байна шүү дээ. Гудамжинд явж байгаад нэг модны мөчирт алгадуулчихсан хүн харьяа дүүргийнхээ удирдлагад гомдлоо гаргаад төлбөр авчээ.

Ёстой гайхалтай үзэл бодол, зохион байгуулалт. Манайхан ингэхээ больё гэхэд ядаж гудамж, ойр орчимдоо тарьж ургуулсан модныхоо “үс толгой”-г засч янзалж баймаар байна. Азарган чонын толгой шиг сэгсийсэн модны өнгө төрхийг харахаар миний бие айдас түгшүүрт автсан хүний дүр төрхийг олж хардаг юм. Дэлхийн улс орнууд өнөөдөр хотоо мод бутаар чимж, гоёж гооддог болсон байна.

Мод, бут яг л хүн шиг сэтгэдэг хэмээн Оросын эрдэмтэн Эрнест Мулдашев бичжээ. Байгаль дэлхийтэйгээ хэн буруу харьцана, тэр нөхөрт гай түйтгэр байнга таарч тохиолдож байдаг хэмээжээ. Мод бол хэдэн мянга, сая жилийн дйраа газрын хөрсөн доор дарагдаж, хийн мандлын онцгой баялаг бүтээдэг ургамал юм. Нүүрс гэх мэт эрдэс баялаг ч модноос үүсдэг бололтой.

Мод нэг уурлах аваас бөөрөнхий дэлхийг шатааж дуусгах тийм хэмжээний бүтэц баялагтай гэнэ. Мод нэг шатахаараа ямар үр дагавар авчирдгийг бид сайн мэднэ. Ойгоо түймэрдчихээд сүүлд нь өөрсдөө тэр галд шатаж үхдэгээ хүн төрөлхтөн мартсан юм биш биз. Дараа нь унтраах гэж ямар их зардал чирэгдэл болдог билээ. АНУ, ОХУ зэрэг ой модны баялаг ихтэй орнууд ойн түймрээ унтрааж чадахгүй хэдэн сараар мунгинаж учраа олохгүй байна гээд бод доо.

Сансар судлал, мэдээллийн техник технологи өндөр хөгжсөн эдгээр орон галаа унтрааж чадахгүй л байна. Цөмийн зэвсэгтэй дэлхийн тэргүүлэх гүрнээс ч гал айж эмээхгүй ... Мод ингэж гал болохоороо бүхэл бүтэн соёл иргэншлийг устгаж болох нь. Одоогоос 850 мянган жилийн тэртээ манай дэлхий сөнөсөн гэж өнөөгийн эрдэмтэд үздэг. Зарим эрдэмтэд усан галав юүлж, дэлхий 60 градус хазайгаад сөнөсөн гэж дүгнэж байна.

Зарим нөхөд дэлхий дээр асар их гал түймэр гарснаар амьд амьтан устаж үгүй болсон гэж үзэж байна. Модгүй газар байсан хэдэн хүн, амьтан л энэ өнөөдрийн соёл иргэншлийг авчирсан гэж бас бичиж байна. Аль аль нь үнэний ортой. 2010 онд миний бие говийн аймгуудаар уран бүтээлийн томилолтоор явж байгаад Өмнөговь аймгийн Булган сумын нэгэн айлд буусан юм.

Гэрийн эзнийг Д.Батсүх, эзэгтэйг С.Лиймаа гэх бөлгөө. Д.Батсүх бүхий л насаараа мод буттай нөхөрлөсөн хүн гэнэ. Насаараа л Булган сумын ЭШХ-д ажиллаж, модтой нөхөрлөж яваа нэгэн. Нас 70 гарч яваа хэрнээ ануухан. Би асуулаа л даа. Та яагаад ийм хөнгөн шингэн байна бэ гэж. Д.Батсүх “Модтой л нөхөрлөсний ач гавьяа. Мод тарьсан, ургуулсан, хайрласан хүн урт насалдаг юм.

Өвчин зовлон ч бараг тусдаггүй юм шүү дээ. Манай Хадатын рашаанаас ууж, ундаалж байгаа айлууд бүгд ялгаагүй. Мод тарьж, ургуулж байхад модондоо сайхан үг, хэллэг ярьж, хүнтэй ярьж байгаа юм шиг харьцаж сурах хэрэгтэй. Ичиж зовж ер болохгүй. Мод бол амьд амьтан юм шүү дээ, дүү минь” гэж ярьсан даа. Д.Батсүх бүхэл бүтэн ногоон төгөл бий болгосон байна.

Тэр зуур хэсэгхэн газар хангай нутгийг үзсэн дээ бидний нөхөд алмайран гайхаж хүний гараар юуг ч бүтээн байгуулж болдгийг харсан. Бас хүний гар юуг ч бусниулан сүйтгэдгийг ч харж явлаа. 2007 онд надад баруун хязгаар Ховд аймгийн Булган, Үенч сумын нутагт уран бүтээлийн томилолтоор ажиллах аз завшаан тохиов. Үенч сумын казак, захчин гурван залуу уулнаас мод хулгай хийгээд жижигхэн дүнзэн байшин хувьдаа барьцгаасан юм байна.

Гэтэл хэрэг бишдэж нөгөө гурван нөхрийг багийн хурлаар оруулаад, багийн нийт оршин суугчид, малчид, гарын үсгээ зурж, аймгийн шүүхэд хэргийн материалаа явуулж, 10 жилийн ял төлөвлөсөн байна. Сонсоход сонин байж магадгүй. Үенч, Булган сумынхан модоо гамнаж, аргал, хөрзөнгөө түлдэг юм байна. Хавтаг, Байтагаас заг ачиж түлдэг ч загийн ургац муудаж, ховордож байгаа тул түлэхээ больж байгаа гэсэн...

Мод гэж ер нь хэн юм бэ гэсэн асуултыг дор бүрнээ тавьж, модтойгоо ярьж сурах цаг ирж байна. Бид өмнө нь модыг мод гэж ойлгож явсан муйхар үзэл бодлоосоо салж, мод бол “хүн” юм байна, мод огтлох аваас нэг хүний, нэг амьд амьтны амь насыг хөнөөлөө хэмээн ойлгож сурах шаардлагатай болж байна. Модны тухай олон домог хууч яриа бий.

Сэлэнгийн Ээж мод, Архангайн Тариат сумын нутаг дахь Зуун салаа мод, Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутаг дахь Бодь мод гэх мэт энэ олон модонд хүмүүс ямар учраас зовлонгоо илэн далангүй ярьж, амар амгаланг юунд хүснэ вэ? Тэр ч бүү хэл хүнийг ховсддог хий үзэгдэл дуудаж, амь насыг нь бүрэлгэдэг ид шидтэй мод ч байдаг тухай хүмүүс олонтаа ярьдаг.

Бид модыг мод гэж ойлгодог учраас хөрөө бариад л уул уруу орцгоож байна. Говийнхон, баруун монголчууд барагтай бол уулнаас мод огтолж түлдэггүй. Манай халхчуудад юм л бол мод огтлоод түлчихдэг муухай араншин байна. Баруунтайгаас нүүж ирсэн дөрвөд, урианхай, казак, торгууд захчингууд маань нөгөө ёс заншлаа умартаад ойд хөрөө сүх хангинуулаад гүйж явна гэнэ.

Амархан өөрчлөгдөж байгаа биз, хүний ёс заншил гэдэг юм. Модоор түмэн зүйлийн эд юмсыг хийж бүтээдэг ч дэлхийн хүн төрөлхтөн тэр бүр модоор хийх зүйлийг нийлэг материалаар орлуулдаг болжээ. Цонх, хаалгыг модоор хийх нь бараг хэрэглээнээс хасагдаж байна. Гэрийн төрөл бүрийн модон тавилгууд ч их үнэтэй байна. Дэлхий нийтэд мод их үнэд орж байна.

Манайд ч ялгаагүй мод үнэд орж эхэллээ. Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаснаар улс орон даяар мод тарих хөдөлгөөн өрнөлөө. Амжилтууд гарч байна. Нохойнд барьдаг мод хүртэл үнэд орох цаг айсуй. Гэсэн хэдий ч модны хулгай гарсаар л байна. Мод бол гол горхи, булаг шанд юм. Модгүй нийслэл, хот, тосгон, байшин гэж энэ дэлхийд үгүй. Модныхоо тайрсан хожуул дээр хээвнэг сандайлаад сууж байгаа ард түмэн бол монголчууд бид л байна.

Мод нэг л өдөр биднээс хариугаа айхавтар авах байх даа. Мод удахгүй бидэн дээр сандаалж суух цаг айсуй. Дэлхийн эрдэмтэд ингэж зөгнөж бичиж байна. Мод бидэн дээр ургах нь ээ. Монголчууд бид энэ дэлхийд ирэхдээ нэхий өлгийнд модон тэвшин дээр өлгийдүүлж, буцахдаа мөн адил модон хайрцганд ороод буцдаг. Одоо л харин эмнэлгийн орон дээр цагаан даавуунд өлгийдүүлж, буцахдаа цахилгаан барж, шатаалгаж үнс нурам л болоод байгаа болохоос.

Уг нь монгол хүний заяа, төөрөг модтой холбоотой юм шүү дээ. Бид байгаль дэлхийтэйгээ ийм хүйн холбоотой гэдгээ мартаж болмооргүй байна. Бүртийх ч бараагүй говьд олон цаг давхиж явснаа гэнэт ганц ногоон улиас сагсайтлаа ургачихсан байхыг хараад хүн тэр зүг заавал очдог билээ. Энэ юу хэлээд байна. Тэнд ямар нэгэн татах ид шид байгаа юм биш биз. Сүүдэрт нь ороод зогсоход салхи нь хүртэл зөөлхөн байдаг юм билээ. Мод гэж хэн бэ?

Зохиолч, яруу найрагч Н.Батсуурь