Өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засаг үсрэнгүй өсөлтийнхөө гараан дээр ирээд байна гэж өнгөрсөн сонгуулиар хэн хүнгүй ярьцгаасан. Монголын төдийгүй дэлхийн хамгийн том алт, зэс ба нүүрсний баялгийн депоситууд болох 2 толгой маань ашиглалтанд орж гигант бүтээн байгуулалтууд явагдах гэж байна. Энэ цаг үед эдгээр уурхайнуудаас улсын төсөвт их хэмжээний мөнгө татвар хэлбэрээр орж ирэх нь тодорхой. Ингэснээр мэдээж хэрэг манай улсын төсөв урд хожид байгаагүй хэмжээгээрээ өсөх болно. Мөн стратегийн томоохон ордуудаас гадна манай орны бусад байгалийн баялгийн орд газрууд дээр гадаадын их хэмжээний хөрөнгө оруулалтууд шууд болон шууд бусаар орж ирсээр, Монгол Улсыг чиглэсэн мөнгөн урсгал өдөр бүр нэмэгдсээр манай улсын эдийн засаг өнгөрсөн жил 17 хувиар өссөн. Энэхүү өсөлт нь дэлхийд айргийн тавд орохоор өсөлт болсон гэж гадна дотны хэвлэлүүд шуугицгааж байсан үе саяхан. Үүний тусгалыг бид Улаанбаатар хотын гудамжаар холхилдох сүүлийн үеийн үнэтэй машинуудаас гадна шинээр нээгдэж буй үнэтэй ресторан, шөнийн цэнгээний газрууд, бас дундаж баар, пабнуудын тоо, тэнд суух хүмүүсийн ширээн дээрхи захиалаастай зүйлүүдээс тодхон харж болно. Эдийн засаг өсөхийн хэрээр шөнийн цагаар шоудах хүмүүсийн тоо ч нэмэгдсэн, уух архины тоо бас түүний төрөл, үнэ, чанар нь ч бас нэмэгдсэн.

Ирэх он жилүүдэд Монголчууд бидний амьдралын түвшин улам бүр дээшлэх нь тодорхой. Эдийн засаг өснө, амьдралын түвшин дээшилнэ гэдэг нь наад захын зайлшгүй амин хэрэгцээгээ хангасны дараа үлдэх мөнгөн орлогын хэмжээ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Үүнийгээ иргэд нэг бол ХАДГАЛЖ ирээдүйд хэрэглэх хуримтлалаа зузаатгах аль эсхүл одоо ХЭРЭГЛЭХ гэсэн хоёр сонголттой. Банкны хүү доогуур дээрээс нь банкинд итгэх итгэл буурсан энэ үед угаасаа ХЭРЭГЛЭХ үү ХАДГАЛАХ уу гэсэн хоёр сонголтын сүүлийнхийг нь сонгох хандлагатай Монголчуудаас тэрхүү илүүдэл үлдсэн орлогоо хэрэглээндээ зарцуулж үрж орхих нь дийлэнхи нь байх болов уу. Гэвч Монголын хүн амын далан хувийг бүрдүүлж буй 35 хүртэлхи насны залуучуудад баар, пабнаас өөр олигтой чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх газар байхгүй байгаа өнөө үед дээрхи хэрэглээндээ зарцуулах мөнгөний хэдэн хувь нь архи, согтууруулах ундааны хэрэглээнд явах бол оо гэдэг бидний зайлшгүй сэтгэлээ чилээх шаардлагатай асуудал болоод байна. “Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд” гэдэг дээ. Энэ байгалийн баялаг, түүхий эдийн экспортоос хараат эдийн засгийн /түр зуурын/ огцом өсөлтийн дараа цаашид эдийн засгийг авч явах ХҮНээ, ИРГЭНээ хөгжүүлж хүний хөгжлийн индексээ сайжруулахын тулд засгийн газрын зүгээс хийх шаардлагатай зүйл маш их байна. /Харамсалтай нь урд хөршийн эдийн засгийн хурдтай өсөлтөн дээр тулгуурласан түүхий эдийн үнийн өсөлт зогсож буурах тренддээ орсон. Үүний зэрэгцээ дэлхийн зах зээл дээрхи алт, зэс, нүүрсний үнэ аль хэдийнэ буураад эхэлчихлээ. Үнэ өндөр байхад орж ирсэн мөнгөө халамж болгон үрэн таран хийсэн нь бүр ч харамсмаар./ Үүн дээр шинээр байгуулагдсан “Шинэчлэлийн Засгийн Газар”-ын сайдууд ихээхэн анхаарч МОНГОЛ ХҮНдээ чиглэсэн, МОНГОЛ ХҮНээ хөгжүүлсэн зүйлийг ихээр хийнэ гэдэгт найдаж басхүү итгэж байна.

Социализмын далан жилийн туршид Монголчууд бидний “Орос Ах нар” гэж өргөмжилсөн хүмүүсээс сурсан олон зүйлийн нэг нь “архи уух”. Энэхүү архи уух үйлдэл нь соёл болон тэдгээр жилүүдэд Монгол оронд нэлээд амжилттай нутагшсан. Харин социализмын дараах нэг нийгмээс нөгөөд шилжих шилжилтийн он жилүүдэд нийгмийн бухимдлаас болж архинд орсон, донтсон хүмүүсийн тоо маш ихээр нэмэгдсэн нь манай нийгмийн гарцаагүй үнэн билээ. Мөн 2000-аад оноос хойш Монголд залуучуудын дунд “шоудах” гэсэн үзэгдэл гарч ирсэн ба энэ нь бүр өнөө цагт “МОДА”-нд ороод байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Гол нь шоудах үйл явц нь өөрөө архидалттай салшгүй холбоотой ойлголт болон хөгжиж иржээ. Энэ идээ ундааны дээж хэмээн бидний өргөмжилдөг АРХИ гэгч зүйл өнөөдөр манай үндэстний соёл, бүр уламжлалд ч нэвт шувт шингээд байгааг учир мэдэх ахмад хүмүүс ярьж байна. Энэ удаадаа архины талаархи нийтлэлээ эдийн засгийн хүрээнд нь хязгаарлаад энэ талаар түр мартъя, дараа харин энэ эдийн талаар түүхийн талаас нь лекц уншин жиргэе /”Намайг Дагаад Цэнгэ” дуунаас иш татав/.

Сүүлийн үеийн статистик мэдээллээр бол Улаанбаатар хотод архи зарах лицензтэй 4034 ресторан, 579 кафе, 568 караоке, 941 бар болон пабууд байна. Эндээс харахад 6000 орчим үйлчилгээний газруудад ороод архи согтууруулах ундаагаар үйлчлүүлж болох юм байна. Энэ статистик тоо нь аюул бидний хажууд тулж ирсэнийг харуулах хөдлөшгүй тоон баримт. 90-ээд онд Монголд хэдэн бар, паб, караоке байсан юм бэ? Бодох л асуудал, за эргэн дурсая. 90-ээд онд би ухаан ороогүй хүүхэд байсан болохоор сайн мэдэхгүй юм. Тэгэхээр нэг хуурай ах руугаа залгаж асуулаа. Тэрээр тэр үед “Төмөр Замд Топ Тен, Арваннэгдүгээр Хороололд Хамелеон гэж 2 л бар байсныг л санаж байна, паб гэж зүйл байгаагүй, уулзаад суух газар байдаггүй байсан болохоор талбай дээр цуглаад нэг кино үзээд л салцгаадаг байсан” гэнэ ээ. Харин үүнийг одоогийн Улаанбаатар хотын бар, пабны тоотой харьцуулаад үз дээ. Энэ салбарт манай улс ямар үсрэнгүй их хөгжөө вээ, тийм ээ.

Манай улс нэг хүнд ноогдох газар нутгаараа дэлхийд дээгүүрт ордог. Тэгвэл бас нэг хүнд ноогдох архины хэрэглээгээрээ мөн л дэлхийд дээгүүрт цохиж явна. Дэлхийн дундаж нэг хүнд 10 литр байхад Монгол Улсын нэг иргэнд жилдээ 48,5 литр архи, согтууруулах ундаа ноогдож байна. Энэ нь дэлхийн дундажаас даруй тав дахин их тоо байгаа нь бид арай л буруу салбарт манлайлаад байх шиг. Харин бидний жилийн архины нийт хэрэглээ 68,900,000 литр байна. Үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлэх хэмжээний тоон үзүүлэлт шүү. Хөгжил үүгээр хэмжигддэг, хөгжлийн индикатор, өсөлтийн хэмжигдэхүүн нь нэг хүнд ноогдох ДНБ биш харин нэг хүнд ноогдох архины хэмжээгээр байдаг байсан бол бид аль хэдийн дэлхийн номер нэг супер гүрэн, манлайлагч орон болчихсон саяын Лондоны Олимпоос хичнээн алтан медаль авчихсан байх байсан биз. 2,7-хон сая хүн амтай Монгол Улсад 12 спиртний, 91 архины, 14 пивоны, 8 дарсны үйлдвэрүүд байхад манай улсын эдийн засгийн суурь болоод байгаа уул уурхайн салбарын түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэр хэд байгаа билээ? Мөн л бодох л асуудал. Дээрээс нь дээрхи архины 91, пивоны 14 үйлдвэрүүд нь мэдээж хэрэг улаан буудайг түүхий эд болгон ашигладаг, тэгтэл жил бүр ард иргэдийн хүнсний өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүн болох талхны, гурилын үйлдвэрүүдэд нь түүхий эд нь олдохгүй эсвэл тэр нь үнэтэй байгаа учир арга буюу бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмэхээр боллоо энэ тэр гэж мэдээгээр ярьж байгааг би олонтаа харсан. Монголын олон парадоксын нэг, зах зээлийн гажуудал. Үүн дээр л төрийн зохицуулалт хэрэгтэй.

Нэг сая хүн амтай манай хотын төв хэсгээр архи зарах зөвшөөрөл авсан 4341 дэлгүүр, супермаркетууд байна. Харин энэ тоо нь хотын захад 4951 байна. Архи, согтууруулах ундаа худалдаж авах бүрэн боломжоор биднийг нийт 10,000 орчим дэлгүүр, супермаркетууд хангаж байна. АНУ-ын Индианчууд, Австралийн Аборигени, Хавайн арлын уугуул иргэдийн амьдардаг “онцгой” бүс нутаг, газраас өөр аль ч оронд ийм тоон үзүүлэлт байхгүй. Монголын ЭМЯ-аас явуулсан судалгаагаар Монгол Улсын насанд хүрсэн нийт хүн амын талаас илүү хувь нь архинд донтогч, харин 13,6 хувь нь архинаас хамааралтай гэсэн дүн гарсан байна лээ. Бас нэг эмгэнэлтэй тоо. Манай улсын төсвийн 20 орчим хувь буюу тавны нэгийг нь архи, согтууруулах ундааны борлуулалтаас орж ирэх татвар бүрдүүлж байна. Манай улс нэгэнт уул уурхайгаас гадна АРХИнаас, АРХИДАЛТаас хамааралтай эдийн засагтай болжээ. Үүнийг өөрчлөх цаг нэгэнт ирсэн гэдэгтэй хэн ч санал нэгдэх байх гэж бодож байна. Гагцхүү бид өөрчлөлтийг өөрсдөөсөө эхлэх хэрэгтэй.

Архинаас үүдэлтэй гэмт хэргийн тоог дурьдаад ч хэрэггүй байх. Сэтгэлээр бүүр унахын нэмэр. Харин нэгэнт архийг эдийн засагтай холбож бичсэнээс хойш архинаас болж хэдэн хүний амь нас эрсдэж, хэдэн залуус аавын хаалгыг татаж байгаа зэрэг бараан тоо бичихийн оронд энэ зүйлээс болж хэдэн хүний ажлын бүтээмж буурч, ажил таслалтын шалтгааны хэдэн хувь нь архидалт болж байгаа талаар л төсөөлөн бодъё. Магадгүй уншигч та ч гэсэн нэг орой архи хэтрүүлэн уугаад маргааш нь шартаж таны ажлын бүтээмж буурч, ажлаасаа худал шалтаг хэлэн чөлөө авч, эсвэл ажлаа тасалж байсан байх. Бүр эрүүл мэндийн байгууллагаас хуурамч акт ч авч байсах байх. Нэг хүний ажлын бүтээмж алдагдсанаар улсын хөгжил, эдийн засагт багагүй хэмжээний хохирол учруулж тэр чинээгээрээ хойш татаж байгаа гэсэн үг. Зүгээр ч шартахгүй эхнэрээрээ бантан хийлгэж идэн түүнийхээ ажлын бүтээмжинд ч сөрөг нөлөө үзүүлдэг эрчүүд ч цөөнгүй байдаг /шөнийн цагаар үүр цайтал бөөлжих, агсам тавихыг дурьдаад яахав/. Эдийн засагт алдагдсан боломжийн өртөг гэсэн ойлголт байдаг. Олон улсын байгууллагаас ундны ус худгаас авахад зарцуулах хугацаа зарим оронд хэт өндөр байгаа нь тухайн орны эдийн засгийн бүтээмж, өсөлтөнд хэрхэн их хэмжээний хохирол учруулж байгааг харуулсан судалгаа байдаг. Тэгвэл шартсан нөхөр, шартсан нөхөртөө бантан хийж өгч байгаа эхнэрүүдийн алдсан цаг хугацааг өөр үр бүтээлтэй зүйлд зарцуулсан бол гэсэн хөгжилтэй бодол өөрийн эрхгүй толгойд орж ирж байна, хэхэ. Энийг хэн нэгэн нь судалгааныхаа сэдэв болгоосой ккк.

Тэгэхээр архи, спиртны олон үйлдвэртэй, улсын төсөв нь уг үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүний борлуулалтаас орж ирэх татвараас, хүн нь архинаас, эдийн засаг нь архидалтаас хамааралтай, цөөн хүн амтай манай оронд архи, согтууруулах ундааг хэрэглэгчид нэн ялангуяа залуучууд бид ЗАН ҮЙЛээ, ЗУРШИЛаа өөрчилөх цаг нэгэнт иржээ. Овоо босгоогүй бол шаазгай юун дээр суух вэ гэдгийн адил бид л архины хэрэглээгээ хянаж, бууруулж үүнийг зохистой хэрэглэх аваас түүний үйлдвэрлэл, борлуулалтын хэмжээ зах зээлийнхээ жам ёсны дагуу, эрэлт нийлүүлэлтийн хуулиараа зохицуулагдах болно. Эс бөгөөс өсвөр насны охид нь гардисалын вакцин тариулсан, эрчүүд нь архинд донтсон цөөхөн Монголчууд бид Америкын индианчууд, Австралийн аборегинечуудын араас орж түүхийн хуудаснаа үлдэх вий. Гэвч тийм зүйл болохгүй гэдэгт ЗАЛУУ МОНГОЛ ХҮНИЙ хувьд би бат итгэж байна. С. Зориг агсан “Би Монгол хүний саруул ухаанд хамгаас их итгэдэг” гэж хэлсэн байдаг. Залуучууд аа, СПИРТЛЭГ биш СПОРТЛОГ байж, АРХИны биш АМЖИЛТын амтыг мэдэрцгээе. Сонголт, хүч бидний гарт байгаа шүү.