Н.Бадарчтай нутагтаа ирэхэд нь уулзсан юм. Юм үзэж нүд тайлсан сэтгүүлч хүний соргог хараанд монгол орны хөгжил, хүн зоны амьдрал яаж тусав. Улаанбаатар хот ямар байна. Манайд гадаадаас тусгаж авах юм юу байна. Ер нь гадаад улс оронтой зэрэгцүүлэхэд ямар харагдаа бол... гэх мэтээр үзэл бодлыг нь сонирхон яриа дэлгэснээ уншигчдадаа хүргэхийг хүслээ.

Та сайхан зусч байна уу? Таны нутаг хаагуур вэ?
Сайхан зусч байнаа. Уг нь би Сэлэнгийн Бургалтайн голын язгуур хүн, яагаав нөгөө ерээд онд алтан цөгцний эрэлд гардаг. Багадаа эхийгээ даган нутгаасаа гарч хотод ирж суурьшиж байлаа. Одоо эхнэрээ дагаад манайхны нэрлэснээр харь оронд “боолын хөдөлмөр” эрхлэхээр очиод нэг л мэдэхэд арван хаврыг элээчихжээ.. Нэр Бадарч, Бургалтайд хамгийн олон, Архангайд Цоодол, Дорноговьд Ухнаа гэдэг шиг.
Монголд ямар алба хашиж байв?
Албарахаад байхаар юу байхав дээ. Польшид сургууль төгсч ирээд далаад оноос Улаанбаатар хотын Гэрэлтүүлэг чимэглэлийн үйлдвэрт хорь гаруй жил, ерээд оноос “Ардчилал” сонин, С.Зоригийн Стратеги судалгааны төв, 1996 оноос “Зууний мэдээ”-д, ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гараад энд ирсэн дээ.
Алтан цөгц гэнээ? Тэр чинь юу билээ?
Ерээд оны эхээр цаг хатуу, амьдрал ядуу байсиймаа. Гэсэнч зарим маань харь гаргийнхантай уулзан, бүр хөлөгт нь сууж, зарим нь биеэсээ гал гаргав гэх мэт үлгэр зохиож сонин хэвлэл мэдээллийнхэн түүнийг нь өлгөн авч дуулиан болгодог энэ талаар бүр мэргэшчихсэн хүмүүс бий болчихсон үе байлаа. Нэг сүйхээтэй эр харь гаригийнхныг Богд ууланд дуудан авчирах гээд Монгол даяар шуугиулсан шүү. Хүмүүс түүнд төр засгаасаа ч илүү итгэж нөгөөх нь сүүлдээ бүр осолдсон онгоц хаана унасаныг, дараагийн ерөнхийлөгч хэн болохыг хүртэл хэлж төрийн ивээлээр байр сууцтай болж байлаа. Сэлэнгийнхэн ч мөн адил. Бургалтайд бас нэг овсгоотой эр алтан цөгц олсон гэчихээд, дараа нь түүнийгээ үзүүлэх гэж мөн л телевизээр орон даяар шуугиулаад авсан. Яг үзүүлдгийн даваан дээр “аавынд” орчихлоо гээд л ярьж явсандаа зайлуул. Одоо л нэг гайгүй болох нь гэтэл харин бүр ч илүү овсгоотнууд гараад ирдэг байгаа. Тэд цоо шинэ үлгэр зохиогоод тэрэнд бид дахиад л итгэсэн..

Монголчууд үлгэргүйгээр амьдарч чаддаггүй хүмүүс. Үлгэрт, ядуу зүдүү амь зуулгаа өөд татан шудрага ес, аж жаргал, сайн сайхны билэгдэл ямагт шингэсэн байдаг болохоор л тэр биз дээ.

Нутагтаа ирээд удаж байна уу?
Энэ зун амралтаараа ирсэн. Удаагүй сар орчим болж байна.

Улаанбаатар ямар шүү болж ?
Их өөрчлөгдсөн байнаа. Нийслэл маань сая гаруй хүнтэй болж аргагүй л дэлхийн том хотын хэмжээнд хүрчихэж. Үүнийг дагаж ирдэг хүндрэлүүдийг ч бид өнөөдөр эхнээс нь амсч эхэлж байна. Бид хөгжил гэхээр л их том юм боддог. Хөгжил бүр энгийн бидний эргэн тойронд байгаа жижиг өдөр тутмын зүйлээс л эхэлдэг. Өнөөдөр байгаа замын түгжрэл, утаа, хог тоос, замбраагүй барилгажилт, нийслэлийн хүн амын бөөгнөрөл гэх мэт. Хариуцлагагүй уурхайн уршигт нэрвэгдсэн байгаль орчны сүйрэл, хүн амын хордолт, үүнд хариуцлага тооцох талаар төрөөс авч буй арга хэмжээний хэрэгжилт, далайц, дүр төрхөөс харахад бидэнд хариуцлагын тогтолцоо дээд шатандаа алдагдсан байгаа нь ил байгаа бус уу. Энэ бол өнөөгийн манай хөгжлийн түвшин.

Хотод өнөөдөр тоос бол утаанаас илүү аюултай нь ажиглагдаж байна. Ус зайлууах суваггүй тул бороо орсны дараа гудамжаар явах боломжгүй, хатсны дараа өлөн тоос, хог энэ нь бүр гамшгийн хэмжээнд болчихож. Хотын зам муудсан байна. Зам засварийн ажил удаашралтай засварчид өглөө ирээд орой хүмүүс ажил тарахад замаа хаалттай орхиод л явчих юм.

Ажиглаж байхад гадаад орнуудад ийм ажлыг зөвхөн шөнийн цагаар хийж өглөө нь замын хөдөлгөөн, явган хүний замыг саадгүй болгон нээдэг юм билээ. Тендер зарлахдаа ийм нөхцөл тавидаг. Мөн дуусах хугацааг тогтоож хэрэв тэр хугацаанаас хоцорвол гүйцэтгэгч өндөр торгуул төлдөг. Замыг нөхөөс тавихаар газар ухах үед хажууд нь тоос сорогч машинаар гарсан тоосыг соруулж, хуурай замд үргэлж ус цацаж байдаг. Энд нэн түрүүн нийтийн эрх ашиг тавигдаж байдаг. Зам засварийн ажлыг хийхдээ тоног төхөөрөмж нь бүрэн, механикжиж автоматжсан компанид өгдөг тэнд гар ажиллагаа гэдэг ойлголт байхгүй. Иймээс хуучин асьфальт хуулах, түүнийгээ ачих машинд шууд дамжуулж, шинээр тавих асьфальт араас түүний араас индүү гэх мэтээр бүх ажил нэгэн урсгал цуваагаар замын урсгалын зөвхөн нэг эгнээг дуусгадаг. Энэ урсгалын гинжин холбоог таслахгүйн тул бүх шаардлагатай техник механизмууд ар араасаа жагссан байдаг юм билээ. Энэ нь нэг цагт 300 м орчим хурдтайгаар явагдаж цагт 300 m замыг гараас гаргана гэсэн үг л дээ. Энэ мэтээр гүйцэтгэж өглөө тэр газартаа ил хөглөрсөн материал замын хавтан багж хэрэгслэл үлдээлгүй цэвэрлэж үлдсэн зүйлийг бүтээж замын хөдөлгөөнд саадгүй болгодог. Өдрөөр бол зам хаадаггүй юм билээ. Иргэд өглөө босоход засвар дуусчихсан байдаг. Бид ийм технологи, техникийг нэвтрүүлэх цаг нь болжээ. Тэгвэл зөвхөн өдөр ажиллаж сараар зам хааж олон түмнийг бухимдуулж бүр дөжирчихсөн компаниуд дампуурч эл байдал үгүй болно. Мөн шинээр баригдах зам доогуур ус зайлуулах суваг, барилгад нь автозогсоол хийх зайлшгүй шаардлагатай юм шиг. Явган гарц дээр маш замбараагүй байна.

Шинээр барилга барих ажлыг хот өөрөө эхэлж замбраагүй болгосон л доо. Одоо эргээд л түүнийхээ горыг амсч байна бид нар. Зөвшөөрөлгүй барилга барьж бүр гаршиж дадчихсан байна шүү дээ энэ эрх мэдэлтнүүд.. Хотын дарга нар, газрын албаныхан, мэргэжлийн хяналтынхан ч түүнтэйтэйгээ бүр эвлэрчихсэн байсан нь ойлгомжтой.

Шинээр орон сууцны хороолол барих газрыг хотын ерөнхий төлөвлөгөөнд |хэрэв байдаг бол| тусгаж хэн нэгний эрх ашгийг хөндөхгүй байхаар зөвшөөрөл олгох л хэрэгтэй л дээ. Тэр нь хуучных шиг ил далд нь үл мэдэгдэх олон сүлжээ замтай бус өргөн олонд нээлттэй баймаар.

Нөгөө нэг асуудал бол автозамын түгжрэл. Нийслэлийн удирдлага зарим автомашины сүүлийн дугаараар хязгаарлалт хийж хөдөлгөөнийг сийрэгжүүлж байна л даа. Гэхдээ энэ бол зөвхөн өнөө маргаашийн түр зуурын үйл ажиллагаа. Цаашид төв хэсгийн замын уулзварын хөдөлгөөнийг сийрэгжүүлэхэд чиглэсэн уулзваргүй хөдөлгөөнтөй болох арга зам хаах зайлшгүй шаардлагатай болжээ. Уулзвар дээрх бөөгнөрлийг аль болохоор сийрүүлэхийн тулд тухайн зарим нэг ачаалал ихтэй уулзвар дээгүүр эсвэл газар доогуур нь гардаг зөрлөг барих мөн шинээр баригдаж байгаа орон сууц албан байгууулагууд доороо гараажтай, хуучин барилгууд ч өөрсдийн боломжийн хэрээр зогсоол, гараажтай болвол яасан юм.

Нийслэл хот маань дэлхийн хэмжээний том метрополь болсон болохоор бид иймэрхүү том хотын хэмжээний бодлого төлөвлөлт хийх л болж. Энэ бүгдийг ирээдүйтэйгээ, жил болгон ухдаг цахилгаан, дулаан холбооны шугамтайгаа, ус зайлуулах систем, яригдаад байгаа метротойгоо хамт нэг мөр зориглон хийвэл яасан юм. Ингэвэл бид жил болгон ухаж урд хийсэн ажлаа дахин задалдаг завхралаас болон дээр тоочсон бэрхшээлээс салах маш том ажил болно. Энэ бол түр зуурийн бус өнөө маргаашийн аргацаасан ч бус үнэхээр том, иж бүрэн арга хэмжээ болно.

Гэтэл манайхан төв рүүгээ нүүсээр хөдөө нутаг эзгүйрлээ.

Хөдөөд хүн амьдарч болох нөхцөл бүрэлдүүлэх хэрэгтэй байх. Хүмүүс хаана хөгжил, амьдрах боломж илүү байна тийшээ л зүтгэж байна шүү дээ. Тэдэнд өөр бодол алга. Төрөлх нутгаа хөгжүүлэхэд бус зүгээр л бэлэн зэлэн юман дээр бууж бусдын бүтээснээс юуг нь үнэгүй ашиглаж, яавал төлбөр төлөхгүй амьдарч болох билээ хэмээж байна. Нөгөө талаас энэ бол улс орны аюулгүй байдалтай холбоотой чухал асуудал. Хөдөө нутгаас төв рүү нүүх хөдөлгөөн улам хүчтэй болж Улаанбаатарт Монголын хүн амын ихэнх нь ирж нийслэл маань утаа тоос хог, муу муухай бүхний үүр болжээ. Хотын хүн ам багтахгүй гуу жалга, уулын орой зарим нь бүр амьдаараа оршуулгын газарт суурьшиж байна шүү дээ. Монголд баримтад кино хийхээр очисон гадаадын нэг сурвалжлагч “Монголчуудын амьдрал утаа, тоос, траншей, оршуулгын газартайгаа хамт ядуу...гээд, Эрт дээр цагт дэлхийд ноёрхож явсан тэр хүчирхэг орны иргэд одоо эцэг өвгөдийнхээ шарилыг ухаж авсных нь модыг түлшиндээ хэрэглэж байна” гэх мэтээр бичсэн байна лээ. Иймэрхүүг уншаад гүтгэсэн гэхээр худал бичсэн юм олдохгүй л байгаа юм даа. Зах хязгаар нутаг эзгүйрч тэнд эзэн суухаар харийн хүмүүс цаана нь аль хэзээний бэлэн болчихож. Өөрийн газар нутгаа алдсан улс үндэстэн яаж зовж, түүнийхээ төлөө үе дамжин тэмцэж байгааг бид өдөр тутам үзэж харсаар л байна. Тэд эх орон, өсч төрсөн газар нутгаа алдах ямар хэцүү байдгийг бие сэтгэлээрээ амсч халуун амь, бүлээн цусаа зориулж байна шүү дээ. Газар нутгийн үнэ цэнэ гэж энэ. Монголчууд үүнийг ерөөс ойшоодоггүй.

Энэ нүүдлийг яаж тогтоох вэ?

Үүнийг тогтоох гол арга бол хөдөө нутгийг хөгжүүлэх. Тэнд эрх мэдэл, итгэлцлэл, сэтгэхүйн эрх чөлөө дутагдаж байна. Эрх мэдлийг өргөжүүлж төсвийн тогтолцоог өөрчлөхгүйгээр орон нутгийг хөгжүүлж чадахгүй л дээ. Датацийн зэрэгцээ өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх зардал хэмнэх боломжийг дэмжих хэрэгтэй. Орон нутгийн эрх мэдэл гэдэг нь зөвхөн дарга нарт нь хэдэн төгрөг нэмж олгосноор ч юмуу, иргэдийн төлөөлөл хэмээх иргэдийгээ төлөөлдөггүй намаараа талцдаг субъектэд нь эрх мэдэл нэмж өгснөөр хангагдах зүйл бишээ. Иргэн өөрөө нутгийн удирдлагын шат дамжлага бүрд оролцож тэд өөрсдөө удирдлагаа сонгож огцруулж, туршлагажиж одоо хурлаа өөрсдөө бүрэлдүүлж цаг болсон байх. Төсөв зардлаа хэрхэн юунд зарцуулахаа өөрсдөө шийдэж тэд өөрсдөө орлогынхоо эх үүсвэрийг олох талаар идэвхтэй ажиллахыг хэлнэ. Иргэдийн хурал |иргэдийн төлөөлөгчдийн бус| эцсийн шийдвэр гаргах эрхтэй байг. Энэ бол иргэний нийгэм, энэ бол жинхэн ардчилал. Бид өнөөдөр иргэнийй төлөөллийн бус иргэний шууд оролцоог нутгийн өөрөө удирдах хэмжээнд бий болгох гарц хайж байна. Энд дээрээс нь татах бус доороосоо өндийх зарчим үйлчилж, иргэд өөрсдөө идэвх санаачлагатай байх нь нэн чухал. Бид үүний төлөө явах юм уу, эсвэл одоогийнхоороо байх юм уу, үүнийг орон нутаг өөрөө шийдэг.

Өнөөдөр бид яг үнэндээ бол хууль журмаар зөвшөөрөгдчихсөн иргэний оролцоогүй иргэний нийгэмд амьдарч байна шүү дээ. Иргэд нь ямарч эрх мэдэлгүй, дарга нар нь зөвхөн хэдхэн хүний цалин, тэтгэвэрийг тараахыг тулд бол заавал засаг захиргаа энэ тэрээ гэж байгаад ч яах юм билээ. Тэгээд ч бүх эрх мэдэл нь төвдөө бол ямар юмных нь ардчилсан засаглал байх билээ.

Оронд нутгийн захиргаанд байтугай хувь хүнд ч өөрийн гэсэн хумсийн чинээхэн ч атугай эрх мэдэл байх л хэрэгтэй болдог бусуу. Тиймгүй нь үхдэл болж, нийгэм эрх зүйн хувьд аяндаа устана. Хөдөө нутагт уурхай нээх зөвшөөрөл авахад нь л орон нутаг эцсийн зөвшөөрөл өгч тодорхой хэмжээний мөнгийг байгалийн эвдрэлийг сэргээх барьцаа болгон авч учруулсан эвдэрлийг эргүүлэн засаагүй нөхцөлд тэр мөнгөөр нь сэргээх. Хөдөөд сууршигчдийг мэдэгдэхүйц дэмжиж байр сууц, мал хөрөнгө, хөнгөлөлттөй зээл гэх мэтээр удаан амьдрах нөхцлийг хангаж тодорхой хугацаанд ажилласны дараагаар цалинг нь нэмэх, үр хүүхдийг нь үнэгүй сургах, нөхцөл бүхий зээл бий болгох зэргээр хөдөөгийнхнийг дэмжвэл тэд буцаад л ирнэ. Энд хүний төлөө тавих санаа, халамж дутаад байгаа юм шиг.

Хөдөөгийн хүн гээд л орчин цагийн хөгжлөөс хоцрох учиртай бус харин түүнтэй мөр зэрэгцэн алхаж байх тийм боломж нөхцлийг л бий болгомоор юм. Тэр цагт хотод ирж жалгын мухар, оршуулгын газар амьдрахыг хэн ч хүсэхгүй нь мэдээж. Хөдөөгийнхэн маань өөрсдөө сонгуульд нэр дэвшигчидтэйгээ нутгийн хөгжилд шаардагдах тодорхой зүйл дээр ярьж, хариуцлага тооцож баймаар юм.

Та харьд байхдаа нутгаа санаж байв уу

Санахгүй яаж байх билээ. Нутгаа санасан хүн онгод орж, морь гүйдэг бус уу. “Газар тариалангийн аймаг” нэртэй анх бий болсон Сэлэнгийг тариалангүйгээр төсөөлөх нь төмөр зам галт тэрэггүйтэй л адил. Анх Түшээтхан уулын аймаг байхаас ч өмнө тариа тарьж байсан нь түүхэнд бий. Сайханы хөтлөөс Орхон, Сэлэнгийн билчэрийг харж, Цагаан нуур, Номгон, Хараа, Ерөө, Зараагийн хөндий дэх халиурсан тариа, Зэлтэр, Хонин нуга, Хүдэр, Уялага, Шаамар, Цагаан нуур, хавар болмогц цэцэгсийн өнгөөр галгиулдаг Арангатын даваа гээд л байгалын үзэсгэлэнг үзээгүй хүн Сэлэнгийг төсөөлөх аргагүй. Эзэн Чингисийн буудалласан Гурван мэргэдийн нутаг Буур хээрийн тал, Хондын горхийн хаялага дахь Гүнжийн нуур, Ивэнгийн ногоон хөндийд алсаас дээвэр нь гялалзан харагдах Амарбаясгалан хийд таны замыг тосч, Монголын анхдугаар Богд, Өндөр гэгээн, Занабазарын ууж байсан рашаан, бууж байсан буурь.... гээд л яривал их юм бий. Бөө онгододоо гэдэг. Надад онгод гээч нь байдаг бол нутаг минь байх. Бичиж тэрлэсэн бүхэн нутагтай минь холбоотой. Нутаг орноо эргэн санахаар онгод ороод байгаа юм болов уу.

Та хэзээнээс бичиж эхлэв?
Энд ирээд л. Залуу байхдаа яруу найраг сонирхдог, хаяа сонинд юм бичдэг л байсан гэхдээ засгийн ажилд зүтгэсээр өдгөө хүрчээ. Харин энд ирээд ганц нэг шүлэг, өгүүллэг бичсэн, голдуу л нутгийн тухай. Иймээс сонирхох хүрээ нь цомхон байх. Тэгээд ч би мэргэжлийн зохиолч биш л дээ. Зүгээр л сонирхогч. Харин Монголын чөлөөт ардчилсан сэтгүүлчдийн эвлэлийг анх байгуулахад нь оролцож явсан юм байна шүү.

Манай хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдийн талаар та юу хэлэхсэн бол?
Сайныг нь тоолоод байвал чадалтай сайн сэтгүүлчид бишгүйдээ бий л дээ. Гэхдээ л өнөөдөр монголын ихэнх хэвлэл мэдээллээс хүн өөрийн мэдлэг, нийгмийн байр суурь, амьдралдаа ашигтай зүйл олж үзэхэд хэцүү л болж дээ. Голдуу л элдэв хэрүүл эсвэл нөлөө бүхий хүмүүс өөрийгөө эрээ цээргүй магтуулдаг, тэдний хэрүүл, паян, тэргүүн нүүрэнд нь заларч байна. Сэтгүүлчид чөлөөт нэртэй боловч цаанаа ямар нэг хэлбэрээр хараат байдал нь ажиглагдсан хэвээр. Яагаад гэвэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл маань өөрөө улс төр, санхүүгийн аль нэг бүлэглэлийн эрхшээл дор амь зууж байна. Тэд ажлын байр, цалин мөнгөнд боогдож хэн нэгний эрхшээлд орж дарамтад өртөх нь олонтой. Үүний нэг тод жишээ бол саяын сонгуулиар зодуулсан залуу сэтгүүлчийн тухай Хөвсгөлийн ТВ-д гарсан гутамшигт үйл явдал. Сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийнхэн маань нийтлэг дүр төрх нь нэг иймэрхүү, хүндхэн байна даа. Төрийн дээд албан тушаалтны элдэв булхайг гаргая гэхээр нууцын зэрэглэлд орчихсон, хэрэв түүнийг нь илчилвэл шоронгийн тав болохоос өөр замгүйг амьдрал харууллаа шүү дээ. Иймээс сэтгүүлчид хуулийн дагуу мэдээлэл олох боломжгүй, эр зоригоороо олсон эх сурвалжаа нууцлах хуульчлагдсан эрхгүй, тааралдсан эрх мэдэлтний гарын дор байна шүү дээ. Одоо бүр улаан цайм нэвширтэл нь зоддог болж. Аливаа юм хоёр талтай болохоор зарим сэтгүүлчид маань хөлсгүй бол хөдөлдөггүй, хөлс өгвөл хүнийг ул мөргүй гүтгэж бичих ч юм уу, эсвэл сониныхоо нүүр дүүрэн ярилцлага хийхдээ хэн нэгнийг хэтэрхий дэвэргэн магтах, зарим нь цаад хүнийхээ санааг гаргахаасаа илүү өөрийгөө рекламдаж цэцэрхэх нь ч бас хааяа ажиглагддаг юм. Чөлөөт нэртэй ч боогдмол л байна даа сэтгүүлчид маань.Тэд эзнийхээ эрхэнд бүрмөсөн орж тэднийхээ үзэмжээр л бичиж тэрлэдэг болж. Үүнээс илүү санаа зовоож байгаа зүйл бол тэдний амь нас, эрх зүйн хамгаалалт болоод байна шүү дээ. Сэтгүүлчдэд өнөөдөр үг хэлснийхээ төлөө, эрж олсон мэдээллээ нийтэлснийхээ төлөө зодуулахгүй, яллуулахгүй гарах баталгаа алга. Тэдэнд авдаг цалингаасаа хураасан хуримтлал, үр хүүхдийнхээ баталгаат ирээдүй, боловсрол амьдралын талаар бүрдүүлсэн баялаг алга байна. Монголын чөлөөт ч бай, хувьсгалт ч бай сэтгүүлчдийн холбоо номинклатураасаа салж орчин цагын нээлттэй нийгмийн сэтгүүл зүйн шинэлэг өөрчлөлт хийх оюунлаг чадавх нь суларч улс төрийн урсгал хаашаа эргэхийг л ажиглан харж байна.
Сэтгүүлчид маань зөвхөн нэг газарт зараалын байж хэрэв өөр хэвлэл мэдээлэлд материалаа өх ч юмуу эзнийхээ санаанд таарахгүй юм бичвэл ажлаасаа хөөгдөж байна. Үнэхээр чөлөөт байж ганц сонинд боогдох бус олон хэвлэл мэдээлэлтэй зэрэг гэрээ хийж тэнд өөрийн бичсэнээ чөлөөтөй тавьж байх тийм үе ирэх байхаа. Нөгөө талаас өнөөдөр зарим сэтгүүлчдийн мэдлэг боловсрол дутмаг, үг үсэг, утга найруулгын алдаатай, авцалдаа муутай, нуршилт, давтан тодотголууд хааяагүй байгаа нь энгийн хүнд ч ажиглагдаж байна. Сэтгүүлчид бид анхнаасаа л хэтэрхий дуулгавартай, хэтэрхий хэнэггүй цайлган байсны гор нь одоо гарч байгаа юмаа.

Нууц нэртэй байв уу?
Үгүй дээ. Нэг үе сонинууд нууц нэртэй байхыг шаарддаг л байлаа. Тэр нь нууц нэрээ тавьчихаад л гүтгээд бай гэсэн үг биш л дээ. Миний нэр түгээмэл тэгээд ч би сенсаци олж шуугиулдаг нь биш болохоор намайг хэн тоохов гээд нууц нэр хэрэглээгүй. Улс төрчид, сэтгүүлч, зохиолч, зураачид содон чамин нэр бодож олоод үйл ажиллагаа, уран бүтээлдээ хэрэглэх нь цөөнгүй. Надад аавын минь нэрнээс өөр өмнөө тавих юмгүй, аавтайгаа гэж бодоод л нэрийнх үсгийг өмнөө тавьдаг. Гэхдээ өнөөдийн амьдралд хангалуунаас харамсуу нь элбэг болохоор зовох юм бас мундахгүй ээ. “Тойроод өнгөрөх гайг толгой дээрээ дуудав” гэгчээр хүн гэдэг амьтан үхэн үхтлээ заавал ямар нэг юманд санаа зовсоор дуусдаг бололтой.

Таны санааг зовоож буй гол зүйл гэвэл... ?
Монголын орны маань нийгэм, улс төрийн тогтворгүй байдал. Төрийн бодлогын дархлаа, үргэлжлэл үгүй болж сонгуулаас сонгууль хүртэл өөрчлөгдөж байна. Түшээдийнх нь хувийнх нь эрх ашгаас доогуур тавигдсан үндэсний эрх ашиг, төрийн албанд шургалсан зальтнууд, хээл хахуульд идэгдсээр өдрөөс өдөрт унаж буй төр засгийн нэр хүнд. Үүнтэй хамт нийгэм ёс суртахууныхаа чиг баримжааг алдсаар байна. Төрийн хүч хуулиндаа, түмний хүч эвэндээ гэдэг бус уу. Хууль үйлчлэхгүй бол төр төлөвшихгүй. Эцэст нь энэ бүхнээс үүсч тогтсон шалбаагт нийгмийн бүхэл бүтэн давхрага, хэсгийн амьдрал живсээр байна шүү дээ. Нийгмийг бүрдүүлэгч гол давхрага нь болсон ажилчид, сэхээтнүүд маань өөрсдөө ядуусын эгнээнд орж байна. Зарим нь ажил төрөлтэй л дээ тэхдээ л авч буй цалин нь гол зогоохоос цаашгүй, түүгээрээ хуримтлал бүрдүүлж өөрийгөө ч, үр хүүхдээ ч хөгжүүлэх боломжгүй. Ядуу баян хэн ч бай, сайн сайхан амьдралын төлөө л тэмүүлдэг шүү дээ. Амьдрал өөрөө ямагт ийм утга агуулж байдаг. Иргэдэд маань үнэнч шударгаар явж амьдрал ахуйгаа дээшлүүлж үр хүүхдийнхээ ирээдүйг баталгаажуулах боломж, төр нийгмийн зөв тогтолцоо, хууль зүйн таатай орчин бүрэлдэхгүй байсаар удлаа. Амьдралаа дээшүүлье гэхээр л их хурлын гишүүн, сайд дарга, хотын менежер, гааль, татварын байцаагч ч юм уу эсвэл лиценз, тендер олгодог болох хэрэгтэй гэж боддог ийм ойлголт нийтийн дунд бүрэлдчихэж. Жирийн хөдөлмөр эрхлээд сайхан амьдарч болно гэдэг итгэл үнэмшилгүй болчихож. Яагаад? Яагаад гэвэл дээрх байгууллагуудад улаан нүцгэн орсон хүмүүс лусын хаад шиг болж, худал амлалт өгч дээш төрийн эрхэнд орсон хүмүүсийн бизнес нь цэцэглэж эхэлдэг байна. Ийм үзэгдэл газар авчээ. Хүмүүс ямар ч замаар хамаагүй их хурлын, гишүүн, сайд дарга болохыг тэргүүн зорилт болгон түүнийхээ төлөө худал хуурмаг амлалт өгч шудрага бус бүхнийг тоохгүй хийдэг нь бүр дадал болчихож. Их хурал, Засгийн газар тэднийг бүгдийг нь яаж багтаах юм ямар малын хашаа биш.

Манай ирээдүйг та ямаршуухнаар төсөөлж байна?
“Ирээдүй өнөөдрөөс эхлэнэ” нэг суут хүн хэлсэн байдаг. Бид өнөөдөр л ирээдүйнхээ өнгө суурийг олж зөв тавих хэрэгтэй байх. Өнөөдөр бид өөрсдөө ямар шүү өнгө, төрхтөй байна түүнд л маргааш хөлбөрнө. Юуны өмнө дотроо эвлэрлийг олж төрөө төлөвшүүлэхийн тулд ажиллах нь л чухал. Намууд болон улс төрчдийн хооронд улс орны ирээдүйгээс илүү албан тушаал эрх мэдлийн төлөөх тулаан давамгайлж байна. Нэг талынх нь засаг унахад нөгөө талд нь найр эхэлж, төрийн эргэлтийг төр нь өөртөө хийн нэгэнт босгосон засгаа эргээд өөрсдөө унагаж байна. Нам нь дотроо албан тушаалын төлөө уралцаж байна.
Монголчууд яагаад Манжийн дарлалд олон зуунаар орсон юм бэ? Тэр үед ар халхын хаад ноёд яг одоогийнх шиг арсалдсаар бусдын эрхшээлд орсон юм. Тэдэнд зорьсондоо хүрэх нэгдмэл санаа байсангүй. Оросууд яагаад дэлхийн дайнд ялсан юм бэ? Тэд үндэснийхээ эрх ашгийг дээдэлсэн эх оронч үзэл, зорьсондоо хүрэх хатуу нэгдмэл санаатайгаар хүн бүр тэр дайнд биеээрээ, бүх зүрх сэтгэлээрээ оролцсон юм. Зорилгоосоо няцсан нь үхсэнтэй дүйж байлаа. Өнөө үед манайд эх орноо хамгаалах гэдэг нь зөвхөн албаны хэдэн хүн, ядуусын хэдэн хүүхдийн үүрэг мэт ойлгогдох болжээ. За уучлаарай, би асуултынхаа сэдвээс хальчихлаа.
Манай залуучууд дэлхийн өнцөг булан бүрт очиж эрдэм сурч, амьдрал үзэн нүдээ нээж оюунаа тэлж байна. Тэд Монголын ирээдүйд шинэ сонин санаа дэвшүүлэн, улс орныхоо хөгжлийн асуудалд санаа зовж байгаа нь ажиглагддаг. Залуу үе маань өндөр мэдлэг, улс төрийн мэдрэмжтэй байгаа нь бидний гол найдвар. Энэ бол өнөөгийн монгол залуусын ой ухаан, оюун санааны хөгжлийн чиг хандлага. Энд л Монголын ирээдүй бий гэж би итгэдэг юм. Ирээдүй хар бярыг бус оюуны чадавхыг л шүтнэ.

Манай хөгжилд нөлөөлөх зүйл гэвэл юу байх бол?
Хөгжлийн нэгдмэл баримтлалгүй орон дэлхийд жин татаж байсангүй. Тэгээд ч бид өөрсдөө олигтой юм хийсэнгүй харин бусдын бүтээсэн рүү өнгөлзөн түүнээс хувь хүртэхийг хичээж, хэн юу өгөх бол хаанаас ямар тусламж ирэх бол хэмээн толгойгоо гашилгаж байлаа. Бидэнд хэрэглээнийхээс гадна тууштай хөгжлийн хөтөлбөр хэрэгтэй байна. Юуны өмнө бид мэдлэг боловсролтой түүнийгээ амьдралд хэрэгжүүлэх чадвартай боловсон хүчин, иргэдтэй болмоор байна. Буурай оронд хөгжингүй улс гүрнүүд өөр өөрийн эрх ашгийн байр сууринаас ханддаг нь хэн бүхэнд ойлгомжтой. Энэ бол гэм бус зан. Бидний туулсан эвдэршгүй бат найрамдлын далбаа ч ямагт хүчирхэг гүрний ашиг сонирхолын аясаар л намирч байсан бус уу. Ашиг сонирхол нь барагдахаар эвдэршгүй бат найрамдал хаврын цас шиг нэг л өдөр хайлж урсаад дараа нь өр шир, өглөг авлагаар төгсдөгийг бид мэдэх билээ. Хэн нэгэн ачтан гарч ирээд ямарч ашиг сонирхолгүйгээр бидэнд тусалж дэмжээд л байна гэж найдвал гэвэл бас л үлгэр. Эрх ашгийн сонирхолтой нь л бидэнтэй харьцана. Тийм сонирхол үгүй бол тэр Монгол хөгжинө үү, байна уу, биднээс өөр хэнд ч ямар ч хамаагүй. Тэгээд ч хөгжингүй баян орнуудад Монгол улс хөгжилгүй, ядуу хүлцэнгүй байх тусмаа л ашигтай. Гаднынхны сонирхол нь Монголын хөрсөн доорхи баялаг гэдэг бол гарцаагүй бөгөөд үнэмлэхүй үнэн. Дэлхийн зах зээлд ашигт малтмалын хэрэгцээ нэмэгдэж, газрын баялаг сайтай Монгол орон өнөөдөр геополитикийн хувьд урьд өмнө хэзээ ч, хаана ч хүрч байгаагүй ханшин дээр дэнслүүлж байна. Энэ бол бидний хувьд цөөн тохиолдох боломж, хөгжилд тулах нэг цэг нь. Ийм чухал үед л төрийн толгой мэдээлэл, мэдлэгтэй, ухаалаг байж авхаалжтай сайн ажиллах ёстой юм. Монгол орныхоо хөгжил, үндэсний эрх ашгийн төлөө шүү дээ. Энэ сэжим бол манай хөгжилд бодитойгоор нөлөөлж болох нэг зам гэж би боддог
Гадныхан манай баялагийг аль болох хямдаар авахыг л бодох нь мэдээж, гэхдээ бусад орон бас авна гээд өрсөлдвөл тэд үнээ хэдэн зуу дахин ч өсгөж чадна. Бид хөрсөн доорхи баялагаа зөв эзэмшиж сурваас хөгжингүй улсын эн зэрэгт хүрч тэдний гарын үзүүрт хууртдаг баньд ч бус, үйлдвэрлэлийнх нь хямд түүхий эдийн бааз ч бус, энэ тэнцүү эрхтэй түнш, итгэл даах нөхөр нь болох ёстой. Ямар ч авхаалж арчаагүй, өнөөдөр идэж уухаас цааш сэтгэхгүй бол хичнээн юм гуйлгаар олоод ч хөгжихгүй. Монгол төр хэдий чинээ л ухаалаг, хүчирхэг, хөгжилтэй болвоос төдий чинээ л бусдын хүндэтгэлийг хүлээх болно. Улс орны баялаг, хөгжил дэвшил, үр хүүхдийн маань ирээдүй энэ бүхэн чинь л бидний эх орон шүү дээ. Гашуун ч гэсэн үнэнийг олж алдсанаа засах нь Монголоо гэсэн хүн бүрийн үүрэг гэж би боддог. Иймээс гэгээтэй үг хэлээгүйг минь уучлах бизээ.

Оюу толгой, Таван толгойн, орд газруудын гэрээг л та хэлэх гээд байна уу?
Би уул уурхайн мэргэжлийн бус жирийн л иргэн хүн. Тодорхой цогц дүгнэлт өгч, нууцлаг гэрээ хэлцлийг ил гаргах тийм мэдээлэл надад алга учраас мэдэхгүй юмныхаа тухай мэдэмхийрээд яахав. Би зөвхөн өөрийнхөө үзэл бодлыг л хэлье. Таван толгой 100 хувь төрийн өмч байх ёстой яагаад гэвэл төрийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон гэдэг. “Энержи ресурс” бол төрийн өмчин дээр суусан дээдсийн компани чухам яаж тэр хувьцааг авсныг мэдэхгүй юм. Тухайн үед монголчууд Таван толгойгоос хувьцаа авч болох эсэх тухай мэдрэгдээгүй энэ үйл ажилгаа явагдсан гэдэг. Ерөөс хувьцаа арилжих зарчим нь тодорхойгүй учраас жирийн хүмүүст тийм боломж олдоогүй байх.
Оюу толгой арай өөр байх л даа энд 16, 34, 50 хувийг би эзэмшинэ, чи эзэмшинэ гээд л олон хувь нэрлэгдээд байсны дараа бөөн хэрүүл маргаан, хэл ам дагуулсан “манан” дундаас л эхэлсэн. Ерөөс энэ бүх баялаг бүхэлдээ Монголын ард түмний өмч гэдэг тодорхойлолтоос л бүх юм эхлэх ёстой гэж би боддог. Энэ бол бидний баримтлах гол суурь зарчим. Миний хэлэх үг ердөө л энэ. Гаднынхан өөрсдийнхөө танил нөлөө бүхий хүмүүст өндөр цалин шагнал амлаж зүйл бүрээр яриулж, бичүүлж сурталчилж манайхыг эдийн засаг, санхүүгийн шахалтад оруулахын тулд ажиллана. Одоо ч тийм л байна. Бүү бууж өг гэж хэлмээр байна. Өнөөдөртөө монголчууд арай турж үхэхдээ тулаагүй байна. Нүүрсний үнэ унах үе байхад өсөх үе гэж бас байдгиймаа. Бүх юм нэгээр дуусахгүй. Нэг удаа хариуцлагагүй хийсэн гэрээний горыг бид амсч, үүнээс ямар үр дагавар гардгийг яс махандаа тултал ойлгож байгаа бусуу. Иймд бид хатуужил тэсвэртэй байж энэ ажлыг эцсийг нь хүртэл байр сууриндаа баттай зогсох хэрэгтэй. Ирэх цаг хугацааны явцад илрэх эх оронч үзлийн шалгуур, эх орныхоо баялагыг эзэмшихэд юуны өмнө хувийнхийгаа тавьдаг эрх мэдэлтнүүдийн бүр дадал туршлага болчихсон арга барилыг өөрчилж үндэсний эрх ашигт үнэнч, эх оронч байхын эхлэл болно би боддог. Энэ бол монголчуудын хувьд үзэл ухамсраа төлөвшүүлж цэгцлэх, нэгдмэл байхын суурь, үндэсний тунхаглал болно. Харин тэр үзэл, ухамсар гээч нь хүний сэтгэхүйд ургадаг болохоор түүнийг газар ухаад л нүүрснээс гаргаад ирдэг бус ой ухаандаа л бүрэлдүүлэх ёстой зүйл л дээ.

Таван толгойн хувьцааг тэдгээр хууль бусаар авсан юм уу?
Энэ талаар бишгүйдээ шуугилдсан тэгээд л чимээгүй болдог. Дахин шуугиж тэнд хэн хэн байгааг нэрлэсэн. Компаниуд түүний эздийн нэрсийг гаргасан шүү дээ. Дундаас нь таслаж аваад өгчихөж, зарчихаж л гэсэн. Тэнд нь нөгөө л бидний мэддэг томчууд орчихсон байсан. Дээрх бүх асуудлаар байнга хатуухан шүүмжилдэг байсан хүмүүс одоо төрийн яаманд нь очилоо. Тэд ард олондоо ашигтайгаар эдгээрийн үйл ажиллагааг явуулна гэж амлаж байсан байхаа би андуураагүй бол

Иргэн нь хууль ёсоор авсан өмчийг төр нь хууль бусаар хурааж болохгүй биздээ?
Хувийн өмч бол ардчилсан нийгмийн үнэт зүйл, үүнийг хуулиар хамгаалж байдаг. Үндсэн зарчим нь хувийн өмч халдашгүй, түүнийг хуулиар хамгаалана гэж. Хуулиар хамгаалана гэдэг нь анхнаасаа л хуулийн дагуу бүх юм явагдана гэсэн үг. Тэрнээс бус анхнаасаа хууль бусаар явуулчихаад дараа нь хуулиар хамгаалах тухай ойлголт биш л дээ. Энд энэ хувьчлал хуулийн дагуу болсон уу гэдэгт л эргэлзээд байгаа шүү дээ. Ямар орлогоор авсан юм бэ? Хувьчлах тухай олон нийтэд мэдэгсэн үү? Ямар гэрээ болзлын дагуу дээрх хүмүүст эдгээр хувьцааг өмчлөх эрх олгов? Энэ нь үндэсний эрх ашигт нийцэж байна уу? гэх зэрэг. Иймэрхүү эргэлзээ төрүүлсэн асуудлыг төр дор нь шалгаж, үнэн худлыг нь тогтоож ил тод болгох хэрэгтэй шүү дээ. Олныг төөрөгдүүлсэн зарчмын асуудал дээр төр өөрөө дүлэгнээд байж яавч таарахгүй. Тэд чинь Монголын нэр нүүр бүхий, урдаа барьдаг том компаниуд шүү дээ. Анхнаасаа хууль бусаар явсаар ирсэн зөвшөөрөлгүй барилга барьдаг асуудал одоо дийлдэхээ больж ил гарч ирж байна.

Үүнээс гадна манай ихэнх уурхайнуудад хууль бус зүйл маш их байна шүү дээ.
Засаг үүнийг цэгцлэх цаг болсон. Одоо ч бас зах зухаас нь хийж л байна л даа. Гэхдээ л шуурхай шийдэмгий бус. Ард олонд хандсан хууль хатуу мөртлөө олигархууда хандсан нь зөөлөн болчихдог. Энд цаг их алдсанаас нөхөж баршгүй хохирол гарч буйг бид цөхөртлөө үзэж байгаа бус уу. Хувьчлал шудрага бус болсон, эсвэл нөөц нь тогтоогдсон орд газарт хайгуулийн эрх олгосон тухай байсхийгээд л маргаан үүсдэг. Манай хуулийнхан ийм зөрчлийг маш удаан шийддэг. Үүнийг дор дор нь шалгаж хэрэв хууль бус бол зохих хариуцлага тооцох хэрэгтэй шүү дээ. Тэхгүйгээр бид энэ төрийг төлөвшүүлж дийлэхгүй. Бусад орнууд газрын тос ч юм уу, зэс ч юм уу ганц л юман дээр дөрөөлж, зарим бүр юу ч үгүй байж бусад орны баялагыг зуучлаад хөгжиж байна. Монголд алт, мөнгө, зэс, жонш, төмрийн хүдэр, нүүрс, цайр, газрын тос бүгд байна. Мал нь өсөөд 50 сая хүрч бүх баялагаа ухаж аваад байхад л улс нь хөгждөггүй, өөрсдөө дэлхийн ядуусийн тоонд орчихоод явж байна. Энэ юуг хэлээд байна вэ? Энэ баялаг улсын хөгжил ч, ард түмний амьдралд ч нялзахгүй байна гэсэн үг. Газар нутаг маань гангийн тойром болж гол горхи нь ширгэж ухаж төнхсөн уурхайн нүх сүв, хордуулсан хүн ам, газар ус, мал сүрэг маань л үлдэж байна. Усгүй бол хичнээн алт байгаад ч амьдрахгүй. Эзэд нь эрдэнэсээ авч иргэд нь хотлоороо сумаараа хорт бодист нь тахлагдаж байхад төр нь хордоогүй, зүгээр л хамуу байншдээ гээд тоодоггүй. Үүнтэй тэмцэх гэж Монголчууд юуг эс үзэв. Энд хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй өнгөрсөн. Нөгөө л дээрээ хариуцлагын тогтолцоо алдагдсны бас нэг илрэл. Бид хэтэрхий үрэлгэн, улс орныхоо баялагт хэтэрхий хүйтнээр хандаж байна. Айлд эцэг эхийнхээ бүх насаараа хураасан буянг нь өсгөж аривжуулдаг үр хүүхэд байхын зэрэгцээ сэгсэрдэг нь ч бас байдаг. Төрд ч мөн сэгсэрдэг хүүхдүүд төрдөг ажээ.

Иргэдэд маань хувийн өмч гэж ер нь байна уу?
Өнөөдрийн манай нийгэм лусын хаан шиг баяжсан олигархууд, туйлдаа хүрсэн ядуус тэдгээрийн дундах ангалын ирмэгээс зууралдаж буй олноос бүрэлдэж байна. Бид анх Ардын хувьсгал мандуулсан үеэсээ л хувийн өмчтөнг үзэн ядаж, өмч хөрөнгийг нь хураан өөрсдийг нь хөрөнгөтөн, урвагч, ардын дайсан хэмээн хатуу шийтгэж бүр цаазлаж байлаа. Энэ нь хүмүүсийн ухамсар сэтгэлгээнд ямаршүү гүнзгий шингэснийг түүх, уран зохиол, энгийн хар амьдралаас ч харж болно. Арай гэж барьсан модон хашаа, ганц шавар байшинг нь газарт оруулан хөөж дахиад өөр нэг газар очиход өмнөх байдал мөн давтагдах аястай. Хэдэн малаа нэгдэлд өгч өөртөө үлдээсэн хэдийгээ өсгөөд хувьд байх хэмжээнээс давуулвал дахин нийгэмчлэх нэрийн дор улс хураагаад авчихна. Тэхээр тэдэнд дахин суурин тохилог сууц, удаан хугацааны өмч бий болгож малаа өсгөх сонирхол яаж байхав дээ. Арай гэж нэг юм босгочихлоор түүнийг нь төр нь эргүүлж хурааж нураагаад байхад ямар ч тэнэг хүн халшрана биздээ. Иймээс нүүдлийн хөнгөн маягийн амьдрал сонгож шилжсэн хэрэг. Гэтэл өнөөдөр Газрын хууль маань өөрөө учир дутагдалтай, иргэний газар эзэмшиж өмчлөх асуудал эрсдэл ихтэй, байнга гомдол хэл ам дагуулсан хэвээр байна. Тэхээр бид энэ асуудлаар өөдтөй ахиц гаргаж чадаагүй гэсэн үг. Бид хувийн өмчийг хуулиар хамгаална гэж Үндсэн хуулиндаа тунхагласан. Эндээс л бүх юм эхэлж баталгаажих ёстой байв. Анхнаасаа л үүнийг хэрэгжүүлэх аргачлал, журмыг нарийн боловсуулах хэрэгтэй байсан ч ихэнх нь цаасан дээр үлдсэн. Өнөөдөр Монголд жирийн иргэдийнхээ хувийн өмч хадгаламжийг шамшигдуулах явдал дээд цэгтээ тулж түүнээс хамгаалах найдвартай тогтолцоо алга. Иймээс эд хөрөнгийн талаар ямар нэг маргаантай асуудал гарахад төр засгийн хууль нь иргэдээ баттай хамгаалж чадна гэсэн итгэлгүй. Манай иргэд өмч хувьчлалийн талаар тодорхой мэдлэггүй, хувьцаа авах орлогогүй, хувьцааны данс байхгүй, нээлгэх арга ухаанаа олдоггүй бусдад хууртан бүх амьдралдаа хураасан хадгаламж, эд хөрөнгөө алдсан хэвээрээ л байгаа шүү дээ. Орон байрны чинь дэргэдэх хүүхдийн тоглоомын талбайд эздээс нь асуух ч үгүй гарааж, таны сууцны цонхтой тулган зочид буудал, малын билчээрийг нь сэндийлж, уудаг булаг шандийг нь хордуулж зусланд гардаг амыг нь бүхэлд нь хашиж эзэмшээд ойртснийг буудна гэж байнаа жирийн иргэдээ. Эзэмшсэн газраас нь хөөж, хамаг баялагыг нь ухаж эд хөрөнгийг чинь идэж ууж байхад бүгд хараад л биднийг хэн ч хамгаалахгүй нь хэмээн сууж байна даа.

Ер нь өмч хувьчлал анхнаасаа л маапаантай явагдсан шүү дээ.
1992-1995 онуудад Монгол Улс зах зээлийн эдийн засагт шилжин улсын үйлдвэрүүдийг хувьцаат компани болгох эхлэл тавьж улсын үйлдвэрүүдийн 90 гаруй сая хувьцааг хөрөнгийн биржээр дамжуулан нийтэд арилжаалахаар хүн бүрт 7000 төгрөгийн үнэ бүхий цэнхэр, 3000 төгрөгийн яагаан тасалбар тарааж байв шүү. Ингэж “Ардын хувьсгал” нэрийн дор улс хурааж авсан өмчөө эргүүлээд “Ардчилсан хувьсгал” нэрийн дор хувьд олгохоор болсон юм. Үүнээс л ардчилсан засаглал эхэлдэг аж. Цэнхэр тасалбараараа биржид бүртгэлтэй компанийн хувьцааг эзэмшин ногдол ашгийг нь хүртчихээд л ягаанаараа биржид наймаа хийгээд суухад л хангалуун амьдрана гэж номлож байлаа. Хувьцаа тараасан компаниуд санхүүгийнхээ тайланг жилд хоёр удаа танилцуулж ашгаа хувиарлаж байна гээд л... Ажил хийгээд ч хэрэггүй юм шиг. Сайхан цаг ирлээ, одоо л нэг хүн шиг амьдарна даа хэмээн Богд хааны сунтаг атгасан мэт их додигор байлаа бид чинь. Гэсэнч бид тэр үед нилээд зүйлийг ойлгоогүй байсан юм билээ.

Сунтаг гэнээ?
Богд хааныг амьд сэрүүн байх үед Да хүрээ орох хүмүүсийн зайлшгүй бүтээх нэг чухал үйл бол хааны мутраас адис авах байж. Богд хүн болгоныг өрийн биеэр адислах боломжгүй тул сунтаг гээч урт уяаны нэг үзүүрийг өөрийн биеэс торгоож нөгөөг нь гадгаш гарган хүрдний голоос уяж түүнээс нь сүсэгтэн олон барьсаар урт цуваа үүсгэдэг байжээ. Сунтагаас барьсан хэн боловч тэр уяагаар амьд бурхантай шууд холбогдох агаад түүгээр дамжин буян хурааж түүний ажил үйлс бүтэмжтэй болдог хэмээн шүтдэг байж. Амьд бурхантай холбогдож мутраас нь адис авсныг гэрчлэн хүзүүнд нь улаан утас уяж өгнө. Тэгээд л хүмүүс “Богдын мутраас адис авчихлаа. Одоо ч би ажрахгүй боллоо” гээд л их додигор нутаг буцдаг байжээ. Өмч хувьчлалын энэ үйл явц Богдын сунтагтай төстөй санагдаад байдаг юм.
Өмч хувьчлалын номлол нь сайн болсон ч хэрэгжүүлэх явцад нь олон алдаа завхрал гарч хүмүүсийн гар дээрх тасалбар хоосон цаас болж хувирсан. Хувьчлалын ягаан тасалбар яалаа даа? Ашиг хувиарлах зарчим хаачив? Хувьцаа эзэмшигч маань ашиг авахаас өмнө компанийн ашгийн татвар, дараа нь ногдол ашгаас авах татвар төлөх хэрэг болдог. Хувьцаа эзэмшигчийн өмч нь эзэндээ мэдрэгдээгүй, хэзээ ч ашиг өгөөгүй, хэзээ ч олдохгүйгээр нэг л мэдэхэд алга болчихсон. Хувьчлагдсан гэх 300 гаруй томоохон өмч тэр чигээрээ хэдхэн зальтан, эрхтэн дархтны гарт орсон гэдэг нь ч ортой л бус уу. Ардчилсан засаглал хэрэгжиж буйн гол шалгуурын нэг бол өмч хувьчлалаас энгийн иргэдэд юу оногдов гэдэгт байгаа юм. Гэтэл тэдэнд юу үлдсэн билээ? Эндээс хувьчлалыг шударгаар явуулж чадсангүй гэдэг дүгнэлт гарч байгаа юм. Энэ бол ноцтой зүйл. Хүмүүсийн дунд хөрөнгө чинээний асар их ялгаа гарч түүнийг дагаад ухамсар сэтгэлгээний зөрчил үүснэ. Энэ нь төр нийгмийн хоорондийн итгэлцлэлд нөлөөлөх гээд дараа дараагийн уршигууд цувна. Өнөөдөр иргэдэд хувьцаагаар хөлжих боломж бүрдсэн үү? Тэдэнд хувьцаа авах орлого бий юу? Иргэдийн оруулсан хөрөнгийг /хувьцааг/ эрсдэлд оруулахгүй баталгаатай байлгахад хариуцлага хүлээх чадвар Хөрөнгийн биржид бий юу? гэх мэт олон асуулт хариу нэхэж байна.

Та өөрийнхөө хувьцаагаа хаана өгсөн бэ?

Тэр үеийн “НИК” компанид өгсөн. Анх “НИК” 80 хувь төрийн өмч байхаар тогтож 20 хувийн хувьцаагаа тарааж эхэлсэн. “НИК” бол манай хамгийн ирээдүйтэй гэгдэж байсан үндэсний томоохон компаниудын нэг тул олон хүн энэ компанийг түшиж хувьцаагаа өгсөн байх. Манай гэр бүл ч мөн адил. Удалгүй “НИК”-ийн 20 хувийг хувь хүмүүс авсан гэж дуулдаж байсан. Мэдээж хүмүүсийн гар дээрх хувьцааг тэд олж авсан байх. Ингэж “Петровис” гэдэг хувьцаат компани Монгол улсын хамгийн ирээдүйтэй компанийн суурин дээр анх байгуулагдсан юм билээ.

“Петровис” хувьцаат компани болоод хувьцаа эзэмшигчиддээ ашиг хувиарлаагүй боловч өөрөө өргөжсөөр орон даяар олон салбартай болж шатахуун түлшний үнийг улс оронд барьж тогтоож байдаг монополь компани болсон. Үүний дараа төрийн өмчийн 80 хувийг тэд авч хязгаарлагдмал хувьцаат компани болсон гэж дуулдсан. Хязгаарлагдмал хувьцаат компани болохоор ашиг хувиарладаггүй хуультай юм байна л даа. Ингэж “НИК”-д хувьцаагаа өгсөн олон мянган иргэдээс “Петровис” амархан яс салж авсан даа. Бүх юм хуулийн дагуу болсоон л гэцгээдэг юм билээ. Би тэгж боддоггүй. Жирийн иргэд бид үргэлж түшиж найдан хувьцаагаа өгсөн компаниуддаа хууртаж ирсэн байдаг. Монгол оронд хүмүүс сэтгэлээрээ амьдрах ёстой. Хуулийг хэсэг бүлэг хүмүүс л зохиодог. Харин тэр зохиодог хүмүүс нь янз янз. Тэгэхлээр энд бүх юм хуулийн дагуу явагдсан юм бол муу хууль гэж бас байдаг аж.

Хээл хахууль, авилгыг яаж дарах вэ?
Түүнийг дарах эрлэг нь шудрага шүүх. Шүүх шудрага бус нөхцөлд улам өснө. Төрийн албан тушаалыг өнгө, мөнгөөр авдаг болсон нь нууц биш. Энэ талаар сонин хэвлэлд залхтал бичдэг ч үүнийг хэн ч тоохоо болисон. Өмнө нь олонд ил шахам байсан хэрэг шүүгдээд эхлэхлээр бүр олдохоо байгаад нууц болчихдог. Хувьсгалаас өмнө Монголд янхан байсан хувьсгалаас хойш үгүй болсон гэдэг шиг. Манайхан авилга байна, хахууль байна, гээд л нэг юм болохоо байхлаар байсхийгээд л нэг комисс гаргадаг тэр нь сүржигнэж сүржигнэж нэг бол хав дараад нэг бол будлиантуулж замруулаад өнгөрдөг. Шүүх цагдаа түүнийг илрүүлэх нь улс нийгмийнхээ өмнө хариуцах үүрэг нь бусуу. Өмнөө тависан зорилтоо төр өөрөө хэрэгжүүлэхгүй бол улс орон маань хэрхэн урагшлах билээ.

Манайд ашиг сонирхолын бүлэглэлүүд бий болчихсон юм биш үү?
Энэ бол корупци буюу авилга. Корупци бол төрийн байгууллагын хүнд суртлын үр дагавараас үүсэн хорт хавдар гээд л эрдэмтэн мэргэд тодорхойлсон байдаг. Авилга эрх мэдэл, төрд нөлөө бүхий дээдсийн дунд л гарч байдаг зүйл, жирийн иргэдэд тийм боломжгүй. Жирийн иргэд нь өөрийнхөө эдлэх ёстой эрх, авах ёстой үйлчилгээг авахын тулд төрийн албан хаагчдад сөгдөн мөргөж, хахууль өгч байж л бүтээж байх жишээтэй.
Бүлэглэлүүд ноёрхолоо тогтоохын төлөөх өрсөлдөөн бол авилга цэцэглэх нөхцөл нь. Том өмч хувьчлал мөн л иймэрхүү. Хууль бусаар оруулсан спирт, виски, шатахуун гаргасан ноолуур, самар, амьтан жигүүртэн, эвэр туурай бусад өвс ургамал, дипломатуудын зөөсөн тамхи тариа гээд л яривал эрүү чилэх биз, Тэнд жинхэн эзэд нь зүв зүгээр ард нь үлдэж улс орон нэр нүүрээ бараад л өнгөрч байдаг. Том том банкуудыг дампууруулж заримыг нь бүр төрийн оролцоотой татан буулгаад шинээр байгуулж тэндээ өөрсдийн нөлөөллийг буй болгох жишээтэй. Энэ хуйвалдааны эцэст эх орон, иргэд, хадалгаламж эзэмшигчид хэрхэн хохирч байгааг бид амьдралдаа нэвширтэл мэдэрлээ. Хаана мөнгө хөрөнгө үнэртэж байна тэнд эрх мэдэл, ашиг сонирхолын төлөө бүлэглэлүүд арсалдаж тэр дунд манай төрийн томчууд хэзээний л орчихсон байдаг бус уу.
Эцэст нь хэлэхэд МАХН, МАН намуудын задрал, Н.Энхбаярын хэрэг энэ бүгд эрх мэдлийн төлөөх бүлэглэлүүдийн тэмцэл ил тод, бүр ээрээ цээргүй болж буйн нэг илрэл.

Бид хосгүй баян мөртлөө хөгжлөөс хавьгүй хоцорч явааг юу гэх вэ?
Дэлхий ертөнц хөгжингүй, ядуу гэж хоёр туйлд хуваагдаж дунд нь том ангал үүсч. Бид ямартай ч эхнийхд нь алга. Ядуу буурай орноос хөгжингүйд шилжих зам нь өөрөө маш их бэрхшээлтэй. Гуравдагч орнууд нийгмийн хамгаалал, амьдрал, эрүүл мэнд, ялангуяа боловсрол, техникийн түвшнээс ямагт хоцорч явдаг. Тэд ямарч хямд зардлаар бүтээгдэхүүн гаргасан ч тэр нь дэлхийн зах зээлд орох зай завсаргүй. Хөгжингүй орон үүнээс илүү чанар, техникийн дэвшил, тохилог шинэлэг зүйлийг богино хугацаанд гаргаж байна. Өнөөдөр нэг шинэ юм гаргахад маргааш нь бусад орнууд нэвтрүүлж үүнийг даган үйлдвэрлэл, ажиллах хүчний үнэлгээ өөрчлөгдөн, ямагт хурдан шуурхай өөрчлөн шинэчилж болох үйлдвэрүүд, хурдацтай шинэ технологи түүний программыг олон хувирлаар хийх мэдлэгтэй мэргэжилтнүүдийг хайж эхэллээ.
Манайд тийм нөхцөл бүрэлдсэн билүү. Энэ нь дэлхийн хөгжил дэвшилтэй зэрэгцэх шалгуур болох байх. Орчин үеийн үйлдвэрлэлээс хоцорсон орны иргэдэд угааж цэвэрлэх, өргөж зөөх гэх мэт хар ажлын талбар оногдох хэрэг. Монголд газар доорхи баялаг нь мөнгө их өгдөгч нарийн мэргэжлийн боловсон хүчин олноор шаардахгүй, учир нь бүх боловсон хүчнийг тэнд шингээх багтаамж, оюуны хэрэглээ байхгүй. Манай ихэнх мэргэжилтэй боловсон хүчин амьдрал хөөж гадаадад гарснаар шинэлэг сэтгэлгээтэй хүмүүс засаг төрийн үйл ажиллагаанд оролцох боломжийг хомсдуулсан байх. Төр ч тэдгээрийг оруулах бодлого баримтлаагүй. Гэтэл өдгөө шинээр сэтгэж, ирээдүйг харах, ёс суртахуун, өндөр мэдлэгтэй, улс төрийн шинэ уур амьсгалыг нийгэм өөрөө шаардаад эхэллээ. Энэ захиасыг умартвал монголчууд намдаа хандив өгдөг мөнхийн хэдэн сайдтай гадаадын тусламж зээлд дулдуйдсан гадил орон болж иргэд нь бөх, морь, бөө цамаа үзүүлж жанжин малгайдаа гадныхны өглөгийг тосч суух болно. Хүн нь хөгжихгүй бол төр нь яаж төлөвшиж, улс яаж хөгжих билээ. Хөгжлийг хүн л дагуулана.
Огт хөгжөөгүй биш хөгжиж л байгаа шүү дээ.
Хөгжил гэдэг эд баялагыг цуглуулахын нэр биш юмаа. Эхлэл нь хүний ухамсар сэтгэхүйд ургах ёстой юм. Хөгжиж л байна л даа. Гэхдээ аливаа юманд чанар гэж бас бий. Хөгжилд ч мөн адил. Улс орны хөгжилд эдийн засаг нь нөлөөлдөгч гол үндэс нь хүн юм. Үндэсгүй бол үхэшгүй мөнхийн цэцэг ч, халгай шарилж ч ургахгүй. Тэгэхлээр алтанд нь хичнээн шижир , хотын утаанд хичээн цэвэр агаар бий вэ? гэх мэтээр төрийн дээдэст нь ямар чанар, тархинд нь ямар мэдлэг бий вэ? гэх зайлшгүй шаардлагатай болж байгаа юм.

Газрын баялаг үндэсний эрх ашигт үйлчилвэл байдал сайжрана гэлээ. Энд болохгүй нь юусан билээ?
Мэдээж сайжрана. Гэхдээ тийм эдийн засгийн тогтолцоо механизм, ухамсар, сэтгэлгээний орон зай бүрдээгүй. Нийгэмд чиглэсэн төслүүд жинхэнэ эзэндээ хүрдэггүй замаасаа замхарч ор сураггүй алга болчихдог. Манайд олон төслүүд бий л дээ. Түүнийг хэрэгжүүлэх үндэс нь Мянганы зам барих уу? Хүн бүрт тэтгэмж өгөх үү? гэдэгт бус асуудал өөр зүйлд, хүний дотоод сэтгэхүйд байгаа юм. Өнөөдөр монголчууд айх аюулгүй, амьдрал хүрэлцээтэй, төр засаг маань чухам юу хийх гээд байгааг мэдэж түүнд нь итгэл үнэмшилтэй, өөрөөр хэлбэл, төр засгаасаа айх бус итгэсэн байх естой юм. Тэдний өмч хөрөнгийг хэн ч ямар ч арга залиар булаахгүй, аливаа шудрага бус үйлдлээс төр нь баттай хамгаалж чадна гэсэн бат найдвартай байх ёстой гэж бодож явдаг. Ийм тогтолцоо, нөхцлийг төр бүрэлдүүлэх хэрэгтэй байх л даа. Иймээс бид энэхүү тогтолцоог өөрчлөх хэрэгтэй юм болов уу.
Үүнээс өмнө нэг бус зорилтыг хэрэгжүүлж л байсан шүү дээ.
Тийм л дээ. Нэгэн үед бид хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэрийн орон болно гэж зорилт тавиад багагүй зүйлийг бүтээж байлаа шүү дээ. Тэгэхэд бид чинь ядаж өмнөө зорилт тавьж байж шүү дээ бас чиг гэж. Тэр их итгэл тэмүүлэл, монгол хүн сансарт нисгэж, монгол газрын хөрснөөс арвин ургац авч, монгол үйлдвэрт, монгол түүхий эдээрээ үйлдвэрлэл явуулж байсан тэр үе бүх эрч хүч яав? Хичнээн олон үйлдвэр, цэцэрлэг, сургууль, ТМС-ууд, ХАА-н фермууд түүний тоног төхөөрөмж, үр тарианы элеватор агуулах тэр сайхан барилгууд алга болсон. Үүнтэй хамт бүх оюун санааны нөөц, эд баялаг устаж үгүй болсон. Энэ бүгд төрийн эрхэнд гарсан хуйвалдагчид зальтнуудын гараар хэрэгжсэн.
Оросууд явахдаа байшин барилга, үл хөдлөх хөрөнгө, бүрэн ажиллагаатай, тоног өхөөрөмжтөй үйлвэрлэл, үйлчилгээ, төмөр, засмал замтайгаа, тохилог орон сууцтай, цэцэрлэг сургуультай нь үлдээгээд явсан, бүгд бүрэн бүтэн байсан гэж би хэлэхгүй ээ. Гэхдээ л.. Тэднийгээ явсны дараа бид энэ бүхнийгээ ядаж хэвэнд нь байлгаж ажиллуулж чадсан билүү? Үгүй шүү дээ. Үлдсэн барилга нь балгас болж тоног төхөөрөмжүүдийг нь бушуухан хаягдал төмөрт тушаах ухаан л үлдсэн байх. Ингэж болдоггүйг бид ойлголоо. Үйлдвэр заводоос илүү орчин үеийн хөгжилтөй харьцаж шинэ юм бүтээж чадах үндэсний боловсон хүчин ус агаар мэт хэрэгтэй. Дээд удирдлагад ч мөн адил. Энэ бол нэг удаа товчлуур дараад л шийдчихдэг зүйл биш, ганц удаа сайн хүн сонгоод бүтэхгүй, хугацаа шаардана. Ингэж л байж энэ хээл хахуульд автсан тогтолцоог задалж чадна. Төр төлөвшвөл бусад сөрөг үзэгдлүүд арилах болно. Ер нь бол бид хувьчлал нэрийн дор монголчуудын олон жилийн нөр их хүч хөдөлмөр, хөлс хүчээ шингээсэн тэр баялагаа устгаж авсан хүмүүс шүү дээ. Монгол орон тэр үед бараг л аж үйлдвэр хөдөө аж ахуйн орон болчихсон байсан.

Зээл, буцалтгүй тусламж маягаар улс орон хөгжиж, амьдрал дээшилнэ гэж үү?
Зээл тусламж авахгүйгээр өөрсдөө бие даан хөгжих чадвартай бол хэн түүнийг авч эцэст нь хүүтэйгээр эргүүлж төлөх гэж зүтгэж байх билээ. Буцалтгүй тусламж ч мөн адил тодорхой нөхцөлтөй шүү дээ. Зүгээр л ямарч сонирхолгүйгээр өгөөд байдаг юм энэ хорвоод байхгүй.
Харин манайхан болохоор зүгээр л түүнийг хувьдаа ашиг унагаах нэг сэжүүр хэмээн завших тохиолдол байнга л гарч байдаг. Иймэрхүү байдлаар олон зээл, тусламж буруу замаар үрэгдсэнийг хэн ч тоодоггүй. Харин нөгөө өгсөн эзэн нь л алдсан хүн арван тамтай гэж араас нь хөөцөлдөж үйл тамаа эдлэж явдаг.
Эдийн засаг, улс төрийн тэнцэлд жин дарахгүй жижиг буурай орон хөгжилд хүрэхэд зээлээс илүү өгөөжтэй хүчин зүйл одоогоор алга байна. Хөгжлөөр дэлхийд цөмрөн орж буй бидний хөрш, тив нэгт өмнөд Азийн ихэнх улс орон зээл тусламжаар л хөгжилд хүрсэн байдаг. Бид Азийн зүрхэнд хувьсгал мандуулж, энэ тивд анхны соц-орон болж байхад тэд ой шугуйдаа өвс дэвсэж унтчихаад самар жимс түүж идэж явсан бус уу. Тэхэд бид тэдэнд тусалж хүн малын эмнэлэг байгуулж мэргэжлийн хүмүүсээ илгээж байлаа шүү дээ. Одоо бид ард нь хоцорчдээ. Бид бас зээл авсан уу? Авсан. Тэгээд яагаад хөгжддөггүй билээ? гэхэд хариулт нь авсан зээлээ юунд зарцуулсан бэ? гэдэгт л байгаа гэж хэлмээр байна. Улс дотроо бол иргэд нь зээлийн бодлогыг ул суурьтай ойлгож түүнийг ашиглаж сурмаар. Манайхан зээлтэй харьцаж сураагүй, зээлээр амьдралаа дээшлүүлэх туршлагагүй байна шүү дээ. Зээл олгогч зээлдэгч хоёрыг ойртуулах таатай нөхцлийг тавьж өгөх нь төрийн үүрэг. Зээл авч ашигтайгаар зарцуулж сурах нь өнөөгийн хүн бүрт ашигтай амь зуулгын нэг хэрэглүүр болчихож. Дэлхийд хамгийн өндөр хөгжилтэй Америкийн иргэд бүгд л зээл дээр амьдардаг. Тэд зээлээр бизнес эхэлж, байшин сав, хувцас хунар, автомашин авч, сургуульд сурч олон жилээр цувуулж төлсөөр байдаг нь нууц биш.
Монголчууд маань болохоор зээлийн тухай ердөө л өр гээд л бодчихсон. Зээл авсан хүн шоронд ордог, эсвэл танил талтай нь аваад л хүчингүй болгуулдаг мэт ойлголт давамгайлдаг бололтой. Гаднын байгууллагуудаас Монголд ядуурлыг бууруулах зорилгоор ирүүлсэн хүүгүй зээл, буцалтгүй тусламжууд ор сураггүй алга болсон, нэрийнх нь дор зээл аваад л дампууруулсан байгуулага, компани, иргэдийн мөнгөн хадгаламжийг аваад л “дампуурчихсан” банкууд гээд л тоочвол олон зүйл бий байх. Энэ бүхний эцэст хүний итгэл алдарч иргэд нь ч төр засагтаа итгэдэггүй, төр засаг нь ч иргэдээ тоохгүй болдог. Зээлийг танил тал, арга залиар бус тогтсон нөхцлийн дагуу хүн бүр авдаг болсон цагт л зээл бол өр биш, амьдрал ахуйгаа дээшлүүлэх боломж. Иргэд зээлтэй харьцаж сурвал арилжааны банкууд зээл олгохоор хүүгээрээ өрсөлдөн өөрсдөө Тань руу ирцгээнэ. Зээлтэй харьцаж зөв ашиглах чадварыг иргэдэдээ эзэмшүүлэх шаардлагатай. Тэхэд л зээл таны хэрэгцээтэй үед чинь ямагт гараа сунгаж байх болно.

Ядуу хүмүүс барьцаалах хөрөнгөгүй тул зээл авах боломжгүй шүү дээ.
Өнөөдөр ядуу байгаад маргааш зээл аваад л баяжихгүй л дээ. Тийм юм зөвхөн үлгэрт л гардаг байх. Өглөө босоход л оосор бүчгүй орд цагаан өргөө, эмээл, хазаартай морь нь уяан дээр нь ...гээд л. Хүмүүс олон жил хөдөлмөрлөж байж амьдралд хөлөө олж өөрийн бүтээсэн бага ч гэсэн хөрөнгөн дээр түшиглэн өндийж байна шүү дээ. Өнөөдөр ядуу бол маргааш ажилтай болж амьдралаа сайжруулан цаашид улам дээшлэх болно. Ийм үед л зээл хэрэг болно. Энд харж байхад хөдөөд бизнес хийж өөрсдөө ч дээшлэн нутаг орноо ч хөгжүүлж байгаа нь ажиглагддаг. Энэ боломж бол манай оронд бүр ч илүү байгаа. Манай хөдөө чинь бас чиг гэж дэд бүтэцтэй, газар нутаг нь чөлөөтөй, байгалийн баялаг бусад орноос хамаагүй илүү шүү дээ.
Гаднынхан сайхан амьдрал хаана байна түүнийг дагаад л ийш тийш яваад байдаггүй, өөрийн төрөлх орон нутгаа л хөгжүүлэхийг л эрхэм зорилт болгодогоороо биднээс ялгаатай. Энэ бүхнийг тэд зээлээр л хийж байна шүү дээ. Харин угаас ажил хийх дургүй, бусдын хийж бүтээсэн зүйлээс хувь хүртэхийг хичээгчдэд зээл жинхэн өр болно гэж би ойлгодог.

Хүмүүсийг төр засагт яаж итгүүлэх вэ?
Төр засаг маань өнөөдөр чухам юу хийж, цаашдаа юу хийх гээд байгаа тухайгаа мэдээлэл өгдөггүй. Байсхийгээд л түмнийг сэрт хийлгэсэн нэг том асуудал гэнэт гарч ирдэг. Гэтэл тэр нь аль хэдийнээ болоод өнгөрчихсэн түүнд нь төрийн томчууд хэзээний л орооцолдчихсон байх жишээтэй. Ил тод байхаас гадна төрийн түшээд худал хэлэхгүй, хахуул авахгүй, шудрага, зарчимч, мэдлэг чадвартай хүмүүс байх ёстой. Ам ажил хоёр нь зөрөхгүй байх. Төрийн хуулийг зөрчин алдаа гаргах, улсын нэр сүрийг гутаах, улсын хөрөнгийг идэж шамшигдуулах, олон түмнийг хамарсан буруу үйл ажиллагаа явуулсан бол хариуцлага хүлээж огцорч байх. Ингэж л итгэлийг авна. Мөн төрийн дээд албанд аль болох мэргэжлийн шинэлэг хүнийг хамруулах хэрэгтэй. Төрийн сайд огцорлоо гэж би л лав дуулаагүй юм байна. Огцруулах гэсээр огцордуулахгүй явсаар бүр болохгүй бол өөрийнх хүсэлтээр гаргадаг. Төрийн түшээд шинэ хүчнээр солигдож сэлбэгдэж байх нь зүйтэй болов уу. Тэрнээс хэн нэгэн нь албан тушаалдаа мөнхийн хадаастай, хааяа нэг курс сургуульд явсан шигээ сууж байдаг зүйл биш. Төрийн түшээ нарт маань ил тод үйл ажиллагаа, орчин цагийн мэдрэмж, улс төрийн өндөр мэдлэг шаардагдаж байна шүү дээ. Үүнийг оны, зууны гээд л нэр цол магнайдаа наах бус тархи оюундаа шингээх нь л чухал.

Төрийн албан хаагчид гадаадад сурахаар заримдаа бүр амрахаар үргэлж явж л байдаг
УИХ-ын зарим гишүүд Амеркид ажиллахаар, курст суухаар ирлээ гэж мэдээ сэлтээр гарч л байдаг. Дараа нь тэгж амжилттай ажиллаа гээд л бас гарч л байдаг. Гэтэл тэд Вашингтонд буугаад л шууд Чарлтон гэдэг суурин руу явчихдаг юм билээ. Яагаад гээч. Яагаад гэвэл замын ойр тэнд л ганцхан казино байдаг газар. Тэр сууринд УИХ-ын эрхэм гишүүд очиж шөнөжин казино-д байдгийг тэндхийнхэн мэддэг. Зарим нь бүр Гавайн арал хүрчихсэн байдаг юм. Ямар ажлаар тэнд очидог юм бол гээд би бодоод бодоод олдоггүй юм.
Төрийн дээд албаны хүн ажлаа л хийж байх ёстой. сайд болчихоод л курст сурдаг нь манайхаас өөр газар байдаггүй байх. Суралцах бол алба ажлаасаа гарах л хэрэгтэй. Тэгээд ч сайд болсон хойноо бус, өмнө нь бүх талаар бэлтгэгдсэн, энэ ажлын өндөр мэдлэг туршлагатай, төрд шалгагдаж итгэл хүлээсэн төр, нийгмийн өмнө үүрэг, хариуцлага хүлээхээр өөрсдөө тодордог. Түүнийг сайд болгохын тулд улсын албыг таслуулаад л курс явуулж байдаг юм байхгүй, тэр тусмаа намдаа тэдэн саяыг хандивласан, түрүүчийн засгийг унагахад онцгой “гавъяа” байгуулсан гээд л сайд болгох ёсгүй. Төрийн түшээд үүгээрээ л жирийн хүвгүүд охидоос ялгарах учиртай. Нээлттэй нийгэмд ийм л байдаг.
Манай дипломатууд хулгайн наймаа хийдэг, эмх замбараагүй байдал газар авчээ.
Гадаадад суугаа манай дипломатуудын дунд аливаа нэг өндөр тушаалтны ивээл захиас очиж байдаг нь ердийн үзэгдэл. Сүүлийн үед бүр ил тод бүр дадал болсон гэхэд хилсдэхгүй.
Одоо манай элчин консулын зарим ажилтнууд ямар шүү хүмүүс байна? Байсхийгээд л хэрэг төвөгт орооцолдож улсынхаа нэрийг гутааж байдаг. Зарим нь хугацаа нь дуусан ч ирдэггүй үхсэн амьд нь ч мэдэгдэхгүй ор сураггүй алга болчихдог. Ер нь иймэрхүү явдал их гарч буй нь энэ байгуулагын ажиллах зарчим, төрөөс дипломат албаныхантайгаа харьцах арга барилыг шинэчлэх болсныг хэлээд байгаа юм биш үү. Гэтэл очиж байгаа эрхмүүд маань “Намайг хэн хэлэхэв, нохойг хэн саахав” гэж алба ажлаа олзны золионд тавьж дипломат эрх, албаны машинаа ашиглан дамын наймаа хийдэг нь хилийн шалгалтаар байнга илрэн, хэвлэлд нь эх орныхоо нүүр лүү нулимуулсаар байна. Тэд өөрсдөө л ашиг олвол үүнийг юман чинээ боддоггүй, одоо байсаар бүр хар тамхи зөөдөг болж. Иймэрхүү хэрэгт тэд дипломатын халдашгүй эрхээр бамбай хийж хамаг муу муухайгаа эх орныхоо нуруунд нь тохож өгөөд өөрсдөө ард нь мултарч үлддэг юм. Ил болсон зөрчлүүдийг жагсаавал манай гадаад яамны нилээдгүй түшмэлүүд орох байхаа. Ийм байж болох уу даа?
Эцсийн эцэст Монгол гэдэг нэрийг төлөөлж буй хүний тарсан балгийг нөгөө л улс орон маань үүрч нүүр рүүгээ нулимуулж байдаг. Сайн хүний нэрийг саар нь гутаана, сайхан сүмийн оройг шаазгай нь баастнаа гэж Төрийн ивээлд өлгийдүүлж, танил талаараа дулдайдсан тэд эх орныхоо нэрийг боддоггүй юмаа гэхэд ядаж доромжилж гутаахгүй баймаар юм. Заримдаа надад “Дипломатууд минь дээ, яахлаараа та бүхэн бүхий л мэдлэг чадвараа эх орон, ард түмнийхээ төлөө зориулна гэж төрийнхөө сүлдний өмнө өргөсөн тангарагаа умартаж орхив доо. Улс орон, ард түмэн чинь юу болж байгааг та нар ер нь харж байна уу, үгүй юу? Эх орны чинь нэр хүнд одоо та нарт огт падгүй болсон хэрэг үү? Аль эсвэл амь зуухын тулд гадаадад гараад үхсэн амьд нь мэдэгдэхээ больсон иргэдийн чинь хувь заяа шиг болчихсон юм уу ?” гэж асуумаар санагдаад байдаг юм.

Монгол дайчид гадаадад энхийн үйлст явж байгаа талаар...

Хувийн бодлоо хэлье. Үзэл суртлын өрсөлдөөний хүнд үед Монгол өөрийн нутагтаа бусдын цэргийн хүчийг байрлуулж өөрийгөө гадны нөлөөллөөс хамгаалж байсан шүү дээ. Өнөөдөр дэлхийн хүчирхэг орнууд зөвхөн зэвсгийн хүчийг бус өөрийн улс төрийн бодлого, үзэл баримтлалаа олон улсын тавцанд тавьж дэмжих хамсаатнуудаа хайж байна. Энд ч гэсэн бодох юм бий. Монголчууд энхийн үйлст явж буй нь манай цэрэг армийн үйл ажиллагаанд гарч буй шинэлэг зүйл гэж би боддог. Бид хуарангаасаа гарахгүй бол энэ салбартаа шинэчлэл хийх боломжгүй. Юм үзэж, нүд тайлж энэ чиглэлээр орчин үетэй нь танилцаг. Ядаж хилийн шалгалт хийх нарийн багж хэрэгслэл, байлдааны зэвсэг техникээ тэндээс олж шинэчилж авмаар байна шүү дээ. Яагаад гэвэл эргэн тойронд хүн амаа багтааж шингээж ядсан, хүчирхэг гүрнүүд байхад, бид улам задгайрч байна. Олон зуунаар бусдын дарлалд явснаа хэзээ ч мартаж боломгүй. Тэр тусмаа гаднын албадынхан, бизнесууд, шашны номлогчид, доншуур наймаачид хууль бус олон хүний хөл, хилийн будилаан тасрахгүй байгаа өнөө үед. Эдгээр цөм энхийн үйлтэй яваа гэдэгт итгэхэд хэцүү.

Гадаадад хийсэн албан ёсны айлчлалууд...
Гадаадад хийсэн албан ёсны айлчлал мөн адил. Монголд Ардчилсан засаглал тогтсоноос хойш манай төрийн 3 өндөрлөг гадаадад зуу хол давсан дээд хэмжээний уулзалт хийсэн гээд л хэвлэлд гарсан байдаг. Үргүй зардал ч гаргадаг л байх. Үүний зардлыг тооцвол ядуу монголчуудын сонсоогүй тоо гарах байх л даа. Гэхдээ би энэ тухай ярих гээгүй. Томчууд нь гадаадад явж ерөнхий асуудлаар чиг баримжаа яриад, араас нь дараах шатны хүмүүс хөөцөлдөж хэрэгжүүлэхгүй болохоор үргүй зардал болоод өнгөрдөг. Үүнийг ажил болгоё гэвэл зохих албаныхан араас нь уйгагүй хөөцөлдөх хэрэгтэй. Бид өөрсдөө ажлаа хөөцөлдөж хийхгүй бол хэн ч бидний өмнөөс зовохгүй.

Монголчууд гадаадад гарах болсны гол шалтгаан юунд байна гэж та бодож байна?
Монголчуудын маань цалин, тэтгэвэр тэтгэмж нь амьдралынх баталгаа болж чадахгүйн дээр ажлын байргүй тул гадаадад гарахаас өөр аргагүй болж байна. Залуучууд дээд сургууль төгсөөд л шууд ажилгүйчүүдийн эгнээнд орж байна шүү дээ. Тэд нутагтаа хэрэггүй, хэрэв хэрэгтэй, хүмүүст үнэлэгдэж байдаг бол хэн харь орон руу зүтгээд байх билээ. Сонгуулиар зарим нь би тэдэн хүнийг гадаадад гаргана гээд л төрд сонгогдож байна шүү дээ. Нийгмийн хамгаалал, ажлын байр бол өнөөгийн монголчуудын амин чухал асуудал. Монгол хараал идсэн тэр социализмийн үед ч ийм барцгүй, ийм ядуу, хэзээ ийм хамгаалалтгүй байлаа. Хуулиар баталдаг цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмжийн доод хязгаар гэж бий л дээ. Байсхийгээд л нэмэгдэвч үнийн өсөлт, инфляцаа давдаггүй. Үнийн өсөлт иргэдэд нь маш хүндээр тусч бид зөвхөн өлбөрч үхэхгүйн тулд л амьдрах ёстой болж. Хэзээ үр хүүхдийнхээ ирээдүйг бодож хэзээ өөрсдөө дэвжиж амьдралаа дээшлүүлэх билээ.

Үнийн өсөлт зохиомлоор уу, эсвэл мөнгөний ханшнаас үнэ нэмэгдэж байна уу?
Үнийн өсөлтөд нөлөөлөх зүйл олон байдаг байх л даа. Энэ талаар мэргэжлийн бус би юу ярихав. Гол нь бид баялаг бүтээх үйлдвэрлэл явуулах хэрэгтэй байна ямарч юм бүтээхгүй хоосон цаасан мөнгө үйлдвэрлээд байвал мөнгөний ханш унаж, үнэ нэмэгдэж л таараа. Төрийн албан хаагч, төсвийн байгууллагын цалинг нэмээд л байдаг. Төсвийн бус нь яах юм?.Тариаланчид, малчдын авдаг цалин нь гурил будаа, малынх нь ашиг шим бус уу. Тэхээр тэд амь зогоохын тулд мах, гурил, ноолуур болон бусад бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмнэ биздээ. Бусад хэвшлийнхэн ч мөн адил. Төрийнхөн цалингаа нэмээд баялаг бүтээдэг нь хоосон үлдчихээд төрөө тэжээх гэж үйлээ үзэж байж таарахгүй шүү дээ. Орлого нэмэгдвэл татвар нэмэгдэнэ. Төсвийн алдагдлаа нөхөх бүх гарц нь эргээд л бидний нуруун ирж байгаа юм. Инфляцийн дарамтад орсон нөгөө л олон эргээд л бүх ачааг үүрч байдаг ийм дүр зураг давтагдаж дандаа л ингэж явсаар ирсэн.
Тэхээр бид байгаа юмандаа л тооцоотой хөдлөх хэрэгтэй байх. Тэрнээс нэг сайхан эр гарч ирээд л “За хөө өнөөдөр би та нарын цалинг нэмнээ” гээд л болдог зүйл биш байхаа. Баялаг бүтээх, үйлдвэрлэл явуулахад хөрөнгө оруулах хэрэгтэй бус уу. Засгийн газар үргүй зардлаа зоригтой хасах хэрэгтэй. Бүтээдэг хүнгүй зөвхөн ууж идэгчээр улсаа дүүргэвэл Монгол лусын орон байгаад ч тэднийг тэжээж барахгүй.

Тэднийг бид өөрсдөө л сонгосон бус уу?
Бид тэдэнд хүн гэхээсээ илүү сонгогчид, санал өгөгчид л харагдаад байгаа юм шиг. Худал амлаж, амалсан зүйлээ хэрэгжүүлэхгүй байхад ямарч хариуцлага хүлээдэггүй. Төр засаг маань нийгмийнхээ захиалгыг олж харахаа больчихож, ийм байдлаар удаан амьдрахыг ард түмэн хэзээ ч тэвчихгүй. Би энд төрийн албыг шудрагаар хашиж яваа олныг хамруулах гээгүйг хэлэх ёстой байх. Ер нь Монголд төрийн дээд албаны хуульд нэмэлт оруулж, дээдсийнх нь сахилга бат, ёс суртахуун, унах албаны унаа, цалингаас гадуурх орлого гэх мэт зүйлийг тусган зөрчсөн тохиолдолд дахин энэ албанд оруулахгүй байх нь төр төлөвших эхлэл болох бизээ.Энд нь нөгөө л хариуцлагын тогтолцоо,түүнгүйгээр цааш явах гарц алга.
Гадаадад суугаа иргэдийг зөвхөн намуудын төлөө санал өгүүлэхээр шийдсэн байгаа нь их сонин юм. Тэгсэн мөртлөө намын жагсаалтад чухам хэн хэн байгаа нь мэдэгдэж өгдөггүй. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ. Ямар хүүхэд хуурч байгаа бишдээ. Өөх ч биш булчирхай ч биш ийм системийг хэн бий болгосон юм. Урд өмнө гадаадын иргэдээ сонгуульд оролцох эрхийг бүрэн хангахын тулд төр засаг юу ч хийгээгүй. Сонгуулын ерөнхий хороо хоёр гурван сонгууль дамжсан хугацаанд энэ асуудлаар юу ч санаачилж хийгээгүй. Тэд улсаар тэжээлгэн зүгээр суусныхаа хувьд энэ бүхнийг хийж болох байсан уу? Болох байсаан. Ядаж нэг мандаттай Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар туршиж болох байсан уу? Болох байсан. Тэд зүгээр л суугаад байсан.
Намууд анхандаа сонгуульд оролцоод ялаагүй хүмүүсийг нэрсийн жагсаалт руу “гулгуулна” гээд л байсан. Түүнийг ҮХЦ арай гэж зогсоосон байх. Холимог систем гаргасан явдал бол олны өмнө илээр сонгогдох нэр нүүргүй болсон хүмүүсийн арга заль. Энэ сонгуулийн дараа харахад нөгөө л яаж салъя даа гэсэн хүмүүс эргээд л бас “гулгаад” л ороод ирсэн л байсан. Ингэж л бид өөрсдөө нөгөө хүмүүсээ өөрёдөө сонгосон болж байгаа юм. Ерөөс сонгогчид амалсан тодорхой зүйл дээр л ярьж хариуцлага тооцож амалсанаа биелүүлээгүй бол эргүүлэн татаж баймаар.

Монголчуудадаа хандаж юу хэлмээр байна?

Улс орон маань өөрчлөгдөж дээшилж буйг дурдалгүй баахан өнгө аяс мууг нь тоочиж орхилоо доо. Гэсэн ч “Хүн хэдий сайн ч хэлэхээс наашгүй” гэдэг болохоор уншигч олон маань мэргэн ухаандаа тунгаах буй хэмээн хүлцэл өчье.

Бид өнөөдөр хөгжлийн босгон дээр ирж байна. Босгон дээрээ гараа алдлаад зогсох уу яахав. Эцэг өвгөд маань босгон дээр зогсож, гараа алдлахыг муу ёр гэдэг байлаа. Би бол бүү зогс урагшаа алхаад ор, тэгээд хөгжлийн манлайд хүрэхийн тулд баялаг бүтээж, хоёр нарны хооронд гурван гараар ажилцгаая л гэнэ. Гуравдахь гар нь уу? Сэтгэх түүнийгээ хэрэгжүүлэх чадвар нь.

Миний хувьд бол амьдрал хөөж явсаар төрж өссөн нутаг ус, эх орноос минь илүү түшигтэй зүйл надад үгүй гэдгийг яс махандаа тултал ойлголоо. Энэ бол туулсан амьдрал минь надад үлдээсэн нэг том ухаарал. Насны эцэст хийж бүтээснээ эргэн харж даанч шалихгүй өнгөрөөснөө ухаарахад ийм л өндөр үнэ төлдөг юм байна.
Эцэс төгсгөлгүй эд баялагт шунаж хойноос нь хөөцөлдөх нь бидэнд жаргалаас илүү зовлон авчирдаг тал бий. Аз жаргал хүний сэтгэхүйд ургадаг. Амьдралдаа сэтгэл хангалуун байж “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” хэмээх язгуур монгол үгээ санаж хөгжлийн төлөө ажиллах эерэг сэтгэгдэл, бодолтой байгаарай хэмээн ерөөе.

Ярилцсан Б.Номинчимэд