туун нутгаасаа хөөгдөх дээрээ тулжээ. Магадгүй зарим нэгэнд нь энэ үг танил сонсогдож байж болох юм. Учир нь ашигт малтмал, олборлолт, тээвэрлэлт аль ч аймагт явагдсаар хордсон мал, өвсгүй газар нутаг олширч байгаа. Сая гаруй хүн амтай нийслэл хотод цэцэрлэг барих газар олдохгүй бужигнаж байх зуур Монголын урд хил дээр нэг аймгийн хэмжээтэй сумын зургаан мянга гаруй иргэн 130 мянган мал ашигт малтмал олборлолтоос үүдэн амьдрах орчингүй болоод байна.

Энэ бол Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сум. Өмнөговь аймгийн Гурвантэс суманд өнөөдрийн байдлаар нутаг дэвсгэрийнх нь 70 гаруй хувь нь буюу хайгуул, ашиглалт олборлолтын 66 лиценз орсон байна. Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сум Монгол Улсын хэмжээнд хамгийн том нутаг дэвсгэртэй улсын урд хилийн хамгийн том сум юм. Үлдсэн 30 хүрэхгүй хувь нь улсын тусгай хамгаалалттай газар нутагт ордог. Одоогийн байдлаар Гурвантэс суманд 16 томоохон компани олборлолт хийж байгаа юм. Эдний дунд 14 жил олборлолт хийсэн компани ч байгаа гэх.

Эндээс гурван том уурхайн 120- 140 тоннын даацтай 1500 орчим машин тус нутгийн баялгийг өдөр шөнөгүй Хятад руу зөөж байна. Эрдэнэсийн энэ хараал, уул уурхайн хор уршгаас болж тус сумын 1350 өрх, 6000 гаруй хүн ам 130000 гаруй толгой мал өнөөдөр уух ус, гишгэх газар бэлчих бэлчээргүйд хүрэх аюул аль хэдийнэ нүүрлэжээ. Малчид нутгийн ард иргэд эрх ашгаа хамгаалахаар хөдөлгөөн байгуулан тэмцэж байгаа ч олборлолтын компаниуд иргэдийн тэмцэлийг нохой хуцах чинээ ч тоохгүй өдийг хүрчээ. Гурван том уурхай энд 10 гаруй жил ашиглалт явуулжээ.

Зөвхөн өнгөрсөн жил гэхэд л ганцхан “МАК” компани зургаан сая тонн нүүрс Хятад руу гаргажээ. Хүн амын хувьд хийгээд мал амьдрах эрүүл ахуйн баталгаа 100 хувь алдагдсан байна. Уул уурхайгаас дүрвээд энэ нутагт байсан хавтгай, хулан, хар сүүлт мазаалай, аргаль, янгир, ирвэс зэрэг дархан цаазтай амьтан, ёл, хойлог, тас, бүргэд, ятуу, ногтруу, хулан жороо зэрэг жигүүртнүүд нутгийн хойд хэсэг рүү гарчээ. Харин одоо тэр хойд хэсгийг нь ухах гээд компаниуд бэлдчихсэн, том том техник оруулаад ирчихсэн байна. Хөөрхий талаар нэг тарсан малчдын үгийг тэд нохой хуцсан дайны бодохгүй.

Дээрээс зөвшөөрөл авсан гэж хүч түрэн ухсаар байна. Тэр бүү хэл таван жилийн дараа огт усгүй болно. Эртхэн нүү, эсвэл малаа зарж сургуульд яваад манай компанид ажилд ор гэх мэтээр малчдыг үг хэлээр дарамтлах болжээ. Тэнд амьдардаг хятадууд үнэгэнд хор өгч галзууруулсан тухай нутгийн малчин эр шүүрс алдан ярих нь энүүхэнд. Хятадуудын тэжээсэн нохой нь малчдын малаас барьж иддэг тухай уурхайн удирдлагад хэлэхэд “Малаа харж байгаагүй хохь чинь” гэсэн хариу сонсжээ. Нүүгээгүй малчдын хотыг тойруулж ухсаар гэрт 200 метр тулж ирсэн байв.

Бүр хотонд нь хүртэл өрөм тавьсан байна. Цаашилбал эрх мэдэлтнүүд дархан цаазтай газрыг нь дархан цаазнаас нь гаргаж байгаад ухаж эхэлжээ. Дархан цаазтай газар ямар учраас хэн гэдэг эрх мэдэдтан энэ хуулийг өөрчилсөн болох өнөөг хүртэл тодорхойгүй байсаар байгаа юм.Түүнчлэн “SGS” компани нь Нарийн сухайтын ордыг Монголын стратегийн орд газарт хамааруулахгүйн тулд лицензийг нь “Сауд гоби коэл транс”, “Мен ши куа ние”, “Жавхлант орд”, “Зэлэм” компанид худалдан шилжүүлжээ.

Тус суманд 14 жил ашигт малтмалыг нь авсан компани орон нутагт оруулсан хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалт хийгээгүй байна. Уурхайн ухсан цооногт нэг айлын хоёр хүүхэд унаж нас барсан харамсалтай хэрэг ч гарчээ. Бас нэгэн аюул нь тэсрэх дэлбэрэх бодис ачсан машинууд сумын төвөөр хөндлөн гулд сүлжилдэж иргэдийг айлгах болсны сацуу тэсэлгээ хийсэн цооногт тэмээ хүртэл унаж үхэх нь элбэгшжээ.

Гурвантэс сумын экологийн сүйрэл

Хонгор сумын аймшигт хөнөөл өнөөг хүртэл арилаагүй байхад Гурвантэс суманд Хонгор сумын түүх эхнээсээ давтагдаж эхэлсэн байна. Тухайлбал төрөх эмэгтэйчүүд дутуу төрөлт, уушгины өвчтэй хүн, бүтэлттэй хүүхэд төрөх явдал цөөнгүй гарсан байна. Мөн малын уушги нь устсан, өнгө нь өөр болсон гэдгийг малчид ярих болжээ.
Гурвантэс сум Ноён, Сэрвээ, хойт талаараа Баянхонгор аймгийн Баянлиг, Баянговь, Шинэ жинст өмнө талаараа Өвөр Монголын Эзнээ хошуутай хиллэдэг. 100 гаруй булаг, шанд, рашаантай, говийн сумд дундаа хамгийн олон голтой сум юм.

Энд Монголын үзэсгэлэнт газрын нэг болох “Хэрмэн цав” оршдог. Энэ нутгийг 50-80 сая жилийн өмнө нуур тэнгис, ой мод бүхий “Үлэг гүрвэлийн” орон байсан тухай судлаачид бичсэн байдаг. Түүнчлэн эртний хөхтөн, нялцгай биет, дун, хавч, яст мэлхий, матар, чулуужсан өндөг зэрэг олон төрлийн амьтан, ургамлын үлдэгддийг эрдэмтэд энэ нутгаас олж, нээсэн байдаг. Гурвантэс сумын нутаг Нэмэгт, Гилбэнт, Ханын хэц, Тостын ууланд хадны сүг зураг ч элбэг байдаг.

Түүнээс гадна заг, жигд, хайлаас, тоорой, сухай, яргай, харгана, буйлс зэрэг мод бут, улаан гоёо, чихэр өвс, лидэр, хулангийн ундаа, морин шарилж, алтан гагнуур, хятангар, загсгал, арц зэрэг эмийн ургамал цулхир, хүмүүл, таана, сонгино, бажуун зэрэг хүнсний ургамал, заг бударгана, шаваг, дэрс, зэгс зэрэг бэлчээрийн олон төрлийн ургамал ургадаг газар. Энэ бүхэн уурхайгаас болоод устаж үгүй болоод байгаа аж.

Байгалийн зохицлоор ургадаг энэ сайхан ургамлыг ямар ч нөхөн сэргээлт хииж чадахгүй нь үнэн. Овъёос тариад ногоон болгож харагдуулах жинхэнэ ургамал хоёрын хооронд тэнгэр газар шиг зай бий.Хятад иргэн хүссэнээрээ газар өмчлөн барилга барьж байхад Монголын иргэн тугалын зэлний дайтай газар авах гэж уулзвал зохих бүх дарга даамалтай уулзаад таван жил болоход газар авч чадаагүй байх жишээтэй. Нутаг дэвсгэрийнхээ хэмжээгээр Сэлэнгэ аймагтай дүйцэхүйц газар нутагтай. 1500 орчим хүнд даацын машины тоос тортог гэж их хэмжээгээр ялгардаг.

Мэргэжлийн хяналтын шалгалтаар хэдэн байцаагч нар очдог боловч нүүрс ухаж буй компанийн дарга нартай уулзаад хүлээн авалт цайллаганд нь орчихоод үйл ажиллагаа хэвийн гэж үзээд сайн дүн тавьчихаад ирдэг гэнэ. Сая гаруй хүн амтай нийслэлчүүд багтах шингэхээ олж ядан ганц хашааны газар булаацалдаж байхад бүх л бүтэн Сэлэнгэ аймгийн хэмжээтэй Гурвантэс суманд хайгуулын компаниуд дураараа дургиж, нутгийн зон олон, амьтан ургамлыг сүйдлэн байна.

Хойд туйлын цагаан баавгайг мөснөөс нь салгаж говьд амьдруулж болохгүйтэй адил Гурвантэс суман дахь говийн нөхцөлд л дасан зохицож амьдардаг мал амьтдын газар нутгийг нь булаан нутаг сэлгэхийг олборлолтын компаниуд шаарддаг байна. Таван жилийн дараагаар энд ямар ч усгүй болно. Энэ нь мал маллан амьдрах боломжгүй болно гэсэн үг. Тиймээс та нар хангай газар бараад. Эсвэл манай компанид ажилд ор хэмээн олборлолтын компаниуд шаардах болжээ.

Гурвантэсийн дэд бүтэц

10 гаруй жилийн турш газраа сэндийчүүлж, хүн малаа ундаалах ёстой байсан усаа ашиглуулсныхаа төлөө Гурвантэсийнхэн юу олж долоосон бэ?
Гэрэл цахилгааны хувьд Гурвантэс сум БНХАУ-аас 100 хувь хараат байдалтайгаар өнөөг хүрчээ. Монголын талаас өчүүхэн төдий дургүйцлээ илэрхийлэхэд л лаанаас өөр гэрэлгүй болно гэсэн үг.

Хил гаалиар нүүрс гаргах дээрээ тулбал өдөрт 1500 хүнд даацын машин хоёр замаар зэрэг гардаг. Харин Монгол иргэн урд хөршөөс наашаа гарахдаа ганц шуудай будааг үүрч гарахаас өөр зам байдаггүй аж. Газар доорх баялгийг нь л авч байвал бусад нь хамаагүй гэж үзэн өдөр шөнөгүй урд хөрш рүү ашигт малтмал зөөх олборлолтын компаниудаас үүдсэн энэ бүх сөрөг нөлөөг хянадаг шалгадаг газар гэж үнэндээ алга. Байгалийн нөхөн сэргээлт хийх талаар энд яриад ч хэрэггүй. Учир нь олборлолтын компаниуд таван жилийн дараагаар бүх усыг нь шавхаж дуусгана. Үүнээс үүдэн амьд амьтан битгий хэл өвс ногоо ч ургахгүй хөмөрсөн тогоо шиг л газар үлдэнэ. Энд дэд бүтэц хөгжил энэ тэр гэж ярихын ч хэрэггүй биз. Харин үүнд хэн буруутай вэ. Үүний хор уршгийг хэн хүлээх вэ?

С.Мөнх-Од
Эх сурвалж:”Улаанбаатар Таймс”