2012-09-13Проф. Л.Дашням
Монголчууд эрт дээр цагаас ураг холбох ёсыг машид эрхэмлэж, урагаа сонгох, удмаа таниулах, ургийн баяр хийх, ургийн бичиг хөтлөх гэхчилэн нийгмийн амьдралын нэгэн уламжлалт соёл, ёс заншлыг бий болгосон байна.
Их төлөв язгууртнаас гарвалтай, язгууртны эрхэмлэл болж ирсэн ураг холбох соёл нь нийт монголчуудын соёл болж, улмаар монгол мэдлэгийн нэг салшгүй хэсэг болсон түүхтэй.
Гэр бүлийн амьдрал үүсэх, ханилах, монголчуудын ярьдгаар “тоонотой гэрт толгой холбож, тостой тогоонд хошуу холбох” соёлыг бүр ураг, удмын төвшинд ойлгож ухаарч ирсэн нь танин мэдэхүй, нийгмийн соёлын хувьд анзаарч, судлууштай зүйл юм. Хоёр хүний хайр сэтгэлийн тухай, гэр бүл болох тухай, аж амьдралаа хөтлөн явуулах тухай газар газрын хүмүүс ярьсан, бичиж тэмдэглэсэн зүйл сурган, сэтгэлзүйн ухааны болон гэр бүл судлалын хэрэглэгдэхүүн болгосон нь бишгүй л байдаг. Гэвч монголчууд шиг ургийн тухай ойлголтоос эхэлсэн нь тийм ч элбэг биш гэж үзмээр байдаг.
Ураг гэдэг нь эхийн хэвлийд бий болсон үр хөврөлийг хэлдэг. Дэлхий нийтийн хэлээр бол эмбрио гэдэг үгээр дамжуулан ойлгох болов уу. Толь бичгүүдээс үзэхэд биологийн нэр нь fetus (fē'tas → fόеtus → fetus) гэсэн үг харагддаг. Үүнийг оросоор: утробный плод, зародыш, эмбрион, хятадаар: 胎儿, 胚 японоор: 胚 [はい] [хаи] гэж хөрвүүлдэг бололтой юм билээ.
Монгол уламжлалт амьдралд хоёр залуугийн амьдралын ирээдүйд аав ээж нь зөвлөж, нөлөөлж, зааж зурж, чиглүүлэхээс гадна лам нар зурхайн ухаанд тулгуурлан гэрлэх залуусын сэтгэл санаа, бие махбодийн ямар зохицол, нийлэмжтэй болохыг болон ер нь хувь заяаг нь төлөгдөн хэлдэг. Нийлэмж зохицол муутай гэж үзвэл сэтгэлзүйн нөлөөлөл үзүүлж ном, тарнийн хүчээр засал хийх ч ёсон бий.
Оршихуйн буюу нийгмийн соёлын үүднээс авч үзвэл тэр бүхэн нь сайн хүн бүтээж бий болгох онол үзэлд нь нийцсэн үйл ажиллагаа гэж үзэж ч болмоор байдаг. Ялангуяа Монголын язгууртнууд тэр тухайд маш их онцгойлон анхаардаг байжээ гэж ойлгогддог. Хүүхэн хулгайлах, булаах тохиолдлууд ч зарим талаар түүнтэй холбоотой юм.
Монгол хүний ургийн эрхэмлэл, ураг барилдах ёсон түүхч, судлаачдын анхааралд ч бишгүй өртсөн байдаг. Энэ тухайд онцлон тэмдэглэсэн хүн бол Персийн түүхч, “Судрын чуулган” хэмээх алдарт бүтээлийг туурвисан Рашид-ад-Дин юм1.
Монголын эртний гайхамшигт сурвалж бичиг болох “Нууц товчоо”-нд ч ураг удмын тухайд тов тодорхой дурьдсан нь бий.
Эдүгээ ч гэсэн монгол хүн өөрийн удам судар, алдар нэрээрээ бахархдаг. Хамгийн үнэ цэнэт зүйл, нандин өвийн нэг нь тэр юм. Тийм ч учраас “Нэр хугарахаар яс хугар!” гэдэг аль ч үндэстний хэлдэггүй утга учиртай үгийг монгол хүн бүр үр хүүхдэдээ захиж хэлдэг.
“Удам угсаагаа мэддэггүй хүн бол ойд төрсөн сармагчнаас дор” гэдэг үгийг Монголын олон олон сурвалж бичгийн хуудаснаа харж болно. Жишээ нь: дээр нэр дурьдсан Рашид-ад-Диний “Судрын чуулган”-д эдүгээ бидний огт хэрэглэдэггүй, тэгж нэрлэдэг байсныг нь ч мэддэггүй овгийн олон нэр дурьдагддаг. Тэр нь хэрэгтээ зөвхөн нэр төдий зүйл биш юм. Монгол ухаарал, ойлголтын эртний баримт гэж үзсэн ч болохоор зүйл гэж бодож байна.
“Судрын чуулган”-д дурьдаж байгаагаар монгол хүн өөрийн биеэс дээш
гэж найман үе нэрлэдэг. Тэд 9 дахь үеэ Элэгдсэн өвөг, 8 дахь үеэ Буденжарь буюу Буданшар (Энэ нь хожим хүний оноосон нэр ч болсон байж магад. /Бодоншар гэх мэт/ Будан, манан уруу татсан ухаарал ч байж болно), 7 дахь үеэ Дутсан хүн, 6 дахь үеэ Юүрхий (зүрх гэж буулгах нь ч бий) буюу юүрч бутарсан, 5 дэх үеэ Бод үхэр (том үхэр), 4 дахь үеэ Бод тур буюу том тур (Тураг, том гэсэн утгатай. Энэ үгийг голцуу буганд хамаатуулдаг), 3 дахь үеэ Өвөг, 2 дэх үеийг Эцэг хэмээн нэрлэдэг байжээ гэдгийг эндээс анзаарч болно.
Одоо өвөг, дээдсээ нэрлэж авгайлах нь ч, нэрсэнд нь оногоож буй утга агуулга нь ч өөр болсон байна. Бид өөрсдийн өвөг дээдэсээ:
үр удмаа:
гэж нэрлэдэг нь нийтлэгдүү байна. Тэгэхээр “би” гэдэг нь юутай ч энэхүү дээшхи, доошхи 9 үеийн солбицлолын төв, гүн ухааны утгаар хэлбэл онч цэг, орчил нь юм байна гэж ойлгогдоно.
Ном, бүтээл туурвигчид, эрт эдүгээгийн судлаачдын санаа оноог (мэдлэгийг) цомтгож үзвээс монголчууд эдүгээ өөрсдийн удам судрыг дээш, доош нэрлэдэг нь дараах байдалтай байна.
Одоо аль газрын монголчууд дотор ч ийм олон үеэ мэддэг хүн цөөхөн болсон. Монгол нутагт буриадууд, баруун монголчууд арай олон үеэ мэддэг (энэ бас анзаарууштай зүйл!), бусад нь өвөөгөөсөө дээшхийг бараг мэддэггүй, сайндаа л 4-5 үеэ нэрлэдэг бололтой. Бодот нөхцөл байдлаас, магадгүй чухамхүү захиргаадал, албадлага гэгчээс нь болж ийм байдалд хүрсэн тал бий байх.
1925 оноос Монголд ургийн овгоо хэрэглэхийг таслан зогсоож, эцгийн нэрээр овоглон, хэнээс, хаанаас уг шаг, угсаатай болохоо тун товчхон тодорхойлон хэлдэг, өөрөөр хэлбэл зөвхөн хоёр үеэ л мэддэг болгожээ. Гэхдээ албан хэрэгт хамаатай түүх намтараа бичихдээ гурван үеийн түүхээ бич! гэдэг нь одоо ч хэвээрээ байгаа.
Энэ өөрчлөлт Чингисийн алтан ургийнхныг “төөрүүлэх”, нууж хаадаг болгох, тэр нь цаанаа эрхэмлэл үгүй болгох зорилготой байсан гэж зарим түүхч үздэг юм. Юутай ч, тэр өөрчлөлт тухайн цаг үеийн ойлголт ухаарал, үзэл баримтлалтай холбоотой байсан нь тодорхой.
Ардчилалын жилүүдээс эхлээд, тухайлбал 1991 оноос монголчууд бид ургийн овгоо сэргээн хэрэглэх болсон. “Хүн амзүйн талаар баримтлах үндсэн чиглэл”-ийг тогтоон батлаж, “ургийн бичиг”-ийг айл өрх бүрт хөтлүүлж хэвшүүлэх, иргэдийн овгийг сэргээн тогтоох явдлыг чухалд тооцно” хэмээн үзэж, тэрхүү “Чиглэл”-ийг Ерөнхийлөгчийн зарлигаар зөвшөөрсөн нь ураг овогоо сэргээх, ургийн түүхээ бичиж, хөтөлдөг “шинэ ажлын” эхлэл болсон юм. /Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн 1991 оны 115 тоот зарлиг/ 2
Одоо монгол хүн бүр ураг овогоо мэддэг, албан бүртгэл сэлтэд хэрэглэдэг болсон. Овоо ч хэвшиж байгаа.
Овогоо авахдаа уламжлалт овогоо мэддэг байсан бол түүнээ авах, түүнээс гадна эртний монгол овгуудаас сонгож авах, шинээр овогтой болох зэргээр “чөлөөт”-өөр сонгож, өөрийн хүслээр тогтоохоор журамласан.
Овогоо хэрэглэж байгаа талаар янз бүрийн л үг яриа байдаг. Хүн амын 70-80 хувь нь боржигон овогтой болчихлоо гэдэг шүүмж ч бий. Тийм байдал нийт хүн амын хувьд биш, аль нэг сум, баг, газар оронд байж болох юм.
Монгол улсын Иргэний бүртгэлийн Газрын мэдээгээр, эдүгээ Монголд 95000 шахам овог хэрэглэгдэж байгаа бөгөөд хүн амын 14 хувь нь л боржигон овогтой болсон байна.3
Боржигон овогтон зөвхөн Монголд ч биш, Буриадад, Өвөрмонголд, Казакт (Төре овог), Хятадад (Бо овог), Дундад Азийн орнуудад (илханид, шайбанид, астраханид) хэрэглэгдэж байгаа мэдээ бий.
Англи, Хятад, Узбекстан гурван орны эрдэмтдийн 1994-2002 онд хийсэн нэгэн судлагаанаас үзэхэд: Номхон далайгаас Каспийн тэнгис хүртлэх уудам нутагт амьдарч буй эрчүүдийн 8 хувь нь одоогоос 700-1300 жилийн өмнө амьдарч асан нэгэн эрийн үр удам болох нь тогтоогджээ. Монгол, казак, хазар эрчүүдийн 60 хувьд байдаг С-3 бүлгийн ген тэр хүнд байдаг гэнэ. Судлаачид тэр нэгэн удам угшил сайт эрийг Чингис хаан гэдэгт санал нэгтэй байдаг юмсанж.4
Монголчууд их төлөв есөн үеэ хүртэл төрөлсдөг бөгөөд есөн үе өнгөрмөгц яс хагалахуй хэмээх ёслол үйлдэн, түүнээс хойш төрөл сунжирсан гэж үзэж хоорондоо ураг холбохыг зөвшөөрдөг. Үүнээс ч үзсэн судлаачдын яриад байгаа тэрхүү удам сайт түүхэн эртэй бидний төрөлсөх нь ихэнх тохиолдолд сунжирчээ гэж үзэхээс аргагүй болно.
Эдүгээ манай судлаачид удмын сан /генфонд/ бүрдүүлэх, ургийн бичиг хөтлөх, Чингисийн алтан ургийнхны удамшил, үе залгамжлалд генетикийн судлагаа хийх шаардлагатай гэдгийг бичсээр байгаа юм. Ялангуяа ургийн бичгийн ач холбогдлыг онцгойд үзэж хүнийг хөгжүүлэхэд удам угсааг анхаарах, хүний удмын санг хамгаалах, түүнд шинжлэх ухаанчаар хандахын чухлыг ч ярьж, бичсэн нь нэлээд бий.5
Монголчууд угийн бичгийг “Гэрийн үеийн бичмэл”, “Гэрийн түүх”, “Уг эх”, “Гэрийн зураг”, “Угийн дараа”, “Язгуурын үүсгэх бичиг”, “Үе залгамжилсан бичиг”, “Төрлийн угийн бичмэл”, “Угийн цэс”, “Угийн зураг”, “Угийн түүх бичиг”, “Угийн хэлхээ”, “үе үеийн явдлын илтгэл” гэх мэтээр олон янзаар нэрлэж ирсэн байна. Энэ олон нэр, уламжлалт бичлэг дотроос “угийн бичиг” гэж нэрлэж ирсэн нь нэлээд хэвшмэл байна.
Дээр үеэс угийн бичиг хөтлөхдөө:
а. Үе залгамжлалыг зургаар дүрслэн үзүүлэх
б. Түүхчлэн бичих хоёр аргыг хэрэглэдэг байсан бөгөөд хослон хэрэглэх тохиолдол ч бишгүй байсан бололтой. Эхнийхийг нь угийн зураг, дараагийнхыг нь угийн шашдир гэж хүндэтгэлтэйеэ нэрлэдэг байсан нь ажиглагддаг.
Бид доорх бүдүүвч зургаас Боржигон Отгоны Баатарын угийн зургийг харая.
О.Баатарын элэн эцэг Дорж нь халх хүн учир хэдийгээр элэн эмэг Бадам /баяд/, хулан эмэг Сүнжидмаа /торгууд/, элэнц эмэг Цэндмаа /захчин/, эмэг эх Ням /хотгойд/, эх Жаргал /сартуул/ боловч аав Отгоныхоо халх удмыг даган халх хүн болно.
Монголчууд угийн бичгээ хөтлөхдөө зөвхөн эцгийн тал буюу ясан төрлийн үе залгамжийг гаргаж бичээд эхийн тал буюу цусан төрлийн залгамж хийгээд охин хүүхдээ орхигдуулдаг дутагдал байсан тул одоо түүнийг эрхбиш залруулах учиртай юм. “Угийн зураг”-т эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдүүдийг адилхан хамран зураглах бөгөөд “Угийн шаштир”-т удам судрынхаа аль аль талын үүх түүхийг аль болохоор дэлгэрэнгүй бичдэг, ялангуяа онцгой үйл явдал, удмаа “гайхуулах” үйлийг бүр ч товойлгон дурдах хэрэгтэй гэж бодож байна.
Монголчууд шиг өөрийн удам судрыг дээш, доош улбаалан нэрлэж чаддаг, төрөл саднаа үе үеэр ялган нэрлэдэг үндэстэн тийм ч олонгүй. Ураг төрөл холбосон хүмүүсээ худ /хүргэний тал/, худгуй /хүүхний тал/ гэх мэтчилэн нэрлэдэг, ах дүүгийн эхнэрүүд авьсан /нөхрийн ахын эхнэр/, ажин /нөхрийн дүүгийн эхнэр/ хэмээн бие биенээ авгайлдаг, ах дүүгийн хүүхдүүд бие биенээ үеэл, хаяал, үеэлд, хаяалд /үеэл, хаяалын хүүхдүүд/ гэх юмуу бөл /эгч дүүгийн хүүхдүүд/, бөл зээ /нагац талын эгч, дүүгийн хүүхэд/, бөл ач /бөл ахын болон дүүгийн хүүхдүүд/, бөлөнцөр /эхийн эгч, охин дүүгийн хүүхэд/ гэж нэрлэдэг эрхэм сайхан уламжлал тийм ч олон газар байхгүй байж мэднэ.
Даян хааны отгон хүү Гэрсэнзийн жич Сэцэн хан Шолойн угийн зураглалыг тойрог хэлбэрээр зураглан үзүүлсэн нь Улсын номын санд хадгалагдаж байдаг. Энэхүү ургийн бичиг бол 25 метр урт цагаан цууямбуу даавуун дээр, хятад хар бэхээр бичсэн таван ханатай гэрийн буурийн чинээ том тойроглосон зураглал юм. 1920-иод оны дунд үед орон нутагт архивын материал цуглуулж явахдаа олсон гэдэг.
Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн удам Аминдуралын ач Шолой нь 1577 онд төржээ. 1627 онд эцгийн орыг залгаж, Сэцэн ханы хошууг захирсан тэрбээр Мацгир, Цэвдэн, Чивури, Лавурид, Баву, Чосгив, Бумба, Сардаш, Далай жонон, Бадамдаш, Буджав нэртэй 11 хөвүүнтэй байж. Түүний 11 хөвгүүний үр хүүхэд, ач, гуч нийлсэн 12 үеийн 13.000 эрэгтэйн нэр дээрх угийн бичигт тэмдэглээстэй байгаа бөгөөд 1577 оноос 1905 он хүртэл бичигдсэн байдаг.
Монголчуудын үндэсний ухамсар сэргэж, түүх, уламжлал, ялангуяа эзэн Чингисийн удам угсааг мэдэхийг хүсэгчид олшрон, зарим нь тэрхүү аугаа хүнтэй төрөл садан болохыг хичээн, их хаадын удам угсааг зураглан үйлдэх, зураглалын зохиомжуудыг шинээр “бүтээх” нь элбэгшиж байна. Тийм нэг зураглал, бүр зохиогчийн эрх (патент) авсан нэгэн бүтээлийг харцгаая.
Энэ зураглалаас харахад Чингисийн алтан урагууд хаан ширээ залгамжлахдаа “ямар зам”, “ямар тэмцэлдээн” туулсан нь бас давхар ажиглагдаж байгаа юм.
Ном сударт бичигдсэнээс үзэхэд:
1. Үр хүүхдүүд нь хаан ширээнд хэнийгээ суулгахаа тохирч санал нийлээгүй бол
2. Хаан ширээ залгамжлагч өөрөө эрэгтэй хүүхэдгүй бол
3. Олон хатдын /хэдийгээр эш хатан илүү эрхтэй ч/ хөвгүүд хаан суудлын төлөө тэмцэлдээнтэй байсан бол
4. Хаан нас барах үед хатадын өрсөлдөөн даамжирч, дайн дажиндаа хүрсэн тохиолдолд
Хаан ор залгамжлах асуудалд чамгүй төвөг чирэг гардаг байсан бололтой байдаг.
Түүхээс үзэхэд, хатад болон ордоны шадар түшмэдүүдийн “хуйвалдаан” гэгч айхтар “зүйл” ер нь дэлхий дахины бүх оронд байдаг байжээ. Одоо тийм “баримт” уранзохиол, кино бүтээлийн сайхан “түүхий эд” болох болсон.
Эдүгээ бол Монголд Хаадын шууд удмынхан бараг байхгүй. Чингисийн удмынхан гэж яригддаг хүмүүс нь голдуу эмэгтэй талын төрөл төрөгсөд байгаа нь мэдэгддэг. Харин Өвөрмонгол болон бусад монгол угшилт зон олонтой газруудад байдал арай өөр байж мэднэ. Чин үнэндээ, Чингисийн удмыг таслахад коммунист дэглэм л их үүрэг гүйцэтгэснийг түүх үгүүлэх нь лав. Гэхдээ монголчуудын түүх үргэлжилсээр л байна.
Монголын язгууртнууд дээр нэгэн цагт үүдэж үүсгэсэн угийн бичгээ хөтлөх удам судраа мэдэх, сайн хүн бүтээхийн төлөө тэмцэх хүсэл эрмэлзлэл уламжлагдсаар л байгаа юм. Энэ бол бидний уламжлалт нэгэн соёл, эрхэм өв юм.
Угийн бичгийг хөтлөснөөр:
1. Өөрсдийн удам угсаагаар бахархах, уламжлалт соёл, өв уламжлалаа хадгалж хамгаалах, эрхэмлэх сайхан эрмэлзлэл бий болохоос гадна төд дэх, эд дэх үеийнхээ ч гэдэг юмуу, аль нэг түүхт ой, дурсгалыг тэмдэглэх боломж, тийм заншил бий болно.
2. Түүхт ой, алдар цуутан, дуурьсалт явдлуудыг тэмдэглэдэг соёл, зан үйлээ сэргээн түүгээр уламжлан үр хойчоо хүмүүжүүлэх, сургаж ухааруулах үлгэр загвар, боломж нээгдэнэ.
3. Алдар нэр ялгарч тодрох, түүний утга учрыг ухааран дээдлэх соёл, эрхэмлэл, өргөмжлөл бий болно.
4. Овог, удам угсаагаа мэддэггүйгээс цус ойртох үзэгдэл газар авч байгааг судлаачид тэмдэглэсээр байна. Энэ нь улс үндэстний мөхөх сүйрэх томоохон аюулын нэг юм.
Судлаачдын тэмдэглэснээр эдүгээ дэлхийд удамшлын өвчин 2000 орчимд хүрч цаашид нэмэгдэх хандлагатай байгаа гэнэ. Дээрх өвчний дотор 800 орчим нь цус ойртсоноос шалтгаалсан өвчин байдаг юм байна. Угийн бичиг хөтлөхийн нэг том учир холбогдол үүнд юм.
Ийнхүү удам угсаагаа мэддэг болох нь зөвхөн хувь хүнд ач тустайгаар үл барам нийгмийн өргөн ач холбогдолтой болох нь тодорхой байна.
2012.09.07
Ашигласан ном, материал:
1. Рашид-ад-Дин “Судрын чуулган” I боть. УБ., 2002. х.163.
2. Л.Дашням. “Хүнлиг соёл иргэншил” УБ., 2003. х.19.
3. http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1198476
4. http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/2012-03-05-04-11-02/83-news/research/1839-archive-story-1659
5. А.Самбуу “Монгoлчууд генээрээ дэлхийд гайхагдах боломж бий” “ШУА” сэтгүүл 2012., №2 79-83 тал
.jpg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
.png "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
