Эх оронч үзэл гэж юу вэ? Танд үндэс угсаагаа хамгаалах, өмөөрөх зүрх сэтгэл, итгэл хэр их бий бол?

Та эх оронч хүн мөн үү? Эдгээр асуултанд хариу болгож Хөх Монгол бүлгэмийн удирдах зөвлөлийн гишүүн О.Сайнбаярын яриаг хүргэе. Түүнтэй ярилцсан багахан хоромд Монгол омогшил, газар нутаг, үндэстнээ хамгаалах үнэр нэвт үнэртэж байсан юм.

-Өнөөгийн залуусаас эх оронч үзэл үнэртэхээ больсон гэж ярих хөгшид олон байна. Үндэстний үзэл гэж яг юуг хэлээд байна вэ? Эх оронч үзэл өнөөгийн залуусаас үнэртэж байна уу?

-Үндэстний үзэлд Монгол үндэстнээ хайрлаж хамгаалах, уламжлал өв соёлоо дээдлэх гэх мэт олон зүйлийг дурдаж болно. Үүнийг зарим хэсэг нь үндсэрхэг үзэл гэж андуурах тохиолдол бий. Үндсэрхэг үзэл нь 1970-аад онд хамаарах зүйл. Харин үндэстний үзэлд Монгол гэдэг улсад хамаарах газар шороо, ёс заншил гээд эх орон бүхлээрээ багтдаг. Товчхондоо тэр бүхнээ хайрлах хамгаалах, түүнийхээ төлөө тэмцэх зүрх сэтгэлийг хэлээд байгаа юм.

-Хөх Монгол бүлгэм гэлтгүй иргэний нийгмийн хөдөлгөөн гэж ярих нөхдүүд мэдлэг боловсрол муутай, морь унаж, хас тэмдэг зүүсэн танхай этгээдүүд байдаг. Үнэндээ мэдлэг боловсролоор маруухан хэрнээ улс төр рүү хошуурцгаадаг гэх яриа бий. Яг өөрийн тань мэдлэг боловсролын хувьд?

-Миний хувьд эрх зүйч, хуульч мэргэжилтэй хүн. 2002 онд Түшээ дээд сургуулийг төгссөн. ХААИС-д сурч байгаад амьдралын шаардлагаар дундаас нь орхисон. Мэдлэг боловсролын хувьд өөрийгөө хангалттай сэхээтэн хүн  гэж хэлэх байна. Сэхээтэн хүн гэж диплом өвөртөлсөн хоосон толгойтой нөхдүүдийг хэлэх үү? Үгүй л дээ. Монгол уламжлал, түүх, өв соёл энэ бүхнийг мэддэг хүнийг л сэхээтэн хүн гэж хэлнэ. Түүнээс биш диплом гэдэг нь харийн соёлыг хүний ой тоонд тултал нь суулгаж өгөөд дээд боловсролтой сэхээтэн хүн гэж хэлэхгүй. Юуны өмнө эх түүхээ мэдэх хэрэгтэй. Эзэн Чингис хаанаа хэзээ төрөөд, хэзээ нас барсныг мэдэхгүй хүн өнөөдөр манай нийгэмд маш олон байна. Тэгсэн хэрнээ би Чингисийн Монгол гэж чээжээ дэлдэнэ.

Чингисийн хүүхдүүд, Монголын хаад, хатдыг мэдэхгүй, Чингисийн байлдан дагууллыг мэдэхгүй хүн наад захын түүхээ мэдэхгүй нь ойлгомжтой. Ийм хүнд эх орноо хамгаалах, эх орныхоо төлөө цохилох зүрх яаж байх юм бэ? Тиймээс залуучууд эхлээд түүхээ судлах ёстой. Яагаад гэвэл бидний гол зорилго, уриа маань түүхээ судалж, ирээдүй болсон хүүхдүүддээ ойлгуулж, түүх чигээр нь үлдээх, Монгол ёс заншил эрт дээр үеийн Монгол хүн гэж ямар хүн байсныг мэдрүүлэх. Энийг ойлгуулснаар бид омогших ёстой. Эрт дээр үеийн малчид дипломгүй л болохоос өчнөөн олон мэргэжил эзэмшсэн байсныг өнөөдөр мэдэх хүн алга. Гадаа гараад цаг уураа шинжиж, мал нь өвчин туслаа гэхэд эмчлэх аргыг нь мэддэг, өөрөө өвдсөн ч эмчлэх мэдлэг тэдэнд байсан. Тэгэхлээр диплом өвөртлөөд өөрийгөө сэхээтэн гэж ярих нь зүйд нийцэх үү гэдгийг бас бодох л хэрэгтэй.

-Та өөрөө хэр эх оронч хүн бэ?

-Үндэстний үзэл, Монгол омогшил гэдэг зүйл Монгол хүн бүрийн зүрхэнд нь байдаг. Гэвч тэр хүн өнөөдөр төрийн алба хашдаг бол төрийн албандаа захирагдаад тэр омогшлоо гаргаж чаддаггүй. Жишээлбэл формын хувцас өмссөн бол хувцсандаа захирагдаад омогшлоо илэрхийлж чаддаггүй. Тийм учраас хүн бүхний зүрхэнд байгаа тэр Монгол омогшлоо гаргах хэрэгтэй. Монголоо гэсэн зүрх сэтгэл хүн болгоны зүрхэнд байдаг гэдгийг гадагш дотогшоо явсан хүмүүс хэлдэг. Монголоосоо гараад өөр аль нэг улсад очлоо гэхэд тэр давчуу, бөглүү, агааргүй, тал байхгүй, онгон байгаль байхгүйд нь бачимддаг. Хүн бүрт байгаа тэр омогшил хэзээ ил гарах нь тухайн хүний оюун санааны асуудал. Бидний хувьд тэр омогшил нь аль эрт сэргэсэн. Миний НИТХ-ын төлөөлөгчид нэр дэвших болсон шалтгаан нь Монголоо гэсэн омогшил, эх орноо хамгаалах зүрх сэтгэлтэй холбоотой.

-Монголоо гэсэн омогшил, үндэстний үзэл хэзээнээс танд төлөвшсөн бэ?

-Би хоёр охинтой. Хоёр охиндоо орох оронг нь бэлдээд сайн сургуульд сургаад мундаг мэргэжил эзэмшүүлчихвэл эцэг хүний үүргээ биелүүлчихэж байгаа хэрэг гэж бодож явсан. Гэтэл эцэст нь би хүүхдүүддээ мянган сайхан орох орон, боловсролтой болголоо гэхэд Монгол эх орон, Монгол Улс гэж байхгүй болчихвол яах вэ. Миний хүүхдүүд яаж амьдрах вэ? Эх орон байхгүй бол байр сав , мөнгө байгаад ямар хэрэг байна гэсэн бодол төрсөн учраас хөрөнгө мөнгөний төлөө бус эх орон газар нутгаа харамлах болсон шалтгаантай.

Би жаахан байхдаа Сэлбийн голд шумбаж өссөн. Найзуудынхаа хамт голын эрэг дээр хэвтээд сайхан байдаг байлаа. Сэлбэ гол маш өргөн, гүнзгий ч байлаа. Туул гол руу очихоос айдаг байсан учраас захад нь очоод зулайгаа норгочихоод буцдаг байсан. Гэтэл өнөөдөр тэр үеийн Сэлбэ, Туул гол ямар болчихоод байгааг хүн болгон харж байгаа. Энэ бүхнийг харж өссөн учраас эх орон, байгалиа хамгаалах харамлах үзэл төлөвшсөн. Түүнээс биш хийх юмаа олж ядсандаа хятадуудыг зодъё гэж бид эвлэлдэн нэгдээгүй. Биднийг хүнээс очиж мөнгө дээрэмддэг гэж ярьдаг.

Гэвч дээрэмдэх байсан бол бидэнд чадал, хүч нь байна хэнийг ч дээрэмдэж чадна. Гагцхүү бидэнд тийм зүрх сэтгэл, уул ус газар шороогоо хайрлаж ч, харамлах сэтгэл бий. Энэ үйлсийн төлөө л бид боломжоороо тэмцэж байгаа юм. Миний өвөө Дугар гэж эх оронч хүн байсан. 1939, 1945 оны дайнд тагнуул хийж явсан. Миний өвөө юуны тулд тухайн үед эх орныхоо төлөө тагнуул хийж зовж, зүдэрч, хоригдож явсан юм бэ? Миний төлөө, бидний төлөө л байхгүй юу? Бид өвөг дээдсээсээ эх орноо бүрэн бүтэн хүлээгээд авчихсан.

Тэр сайхан байгалийг нь бид үзсэн харин дараагийн үедээ юугаа үзүүлэх юм бэ? Дараа үедээ үзүүлэх байгалийг л авч үлдэхийг бид хүссэн учраас ингээд тэмцээд л яваад байгаа юм. Бидний зорилго энэ. Миний өвөөгийн амьдралаар хийсэн “Маш нууц” гээд кино, жүжиг ч бий. Өвөөгийнхөө тэмцэж ирсэн гол зорилгыг л би биелүүлэх юмсан гэж хүсдэг. Эх орныхоо төлөө миний өвөө мэт хүмүүс төө газар, атга шорооны төлөө бүлээн цус халуун амиараа тэмцэж явсан. Тэмцэгч, улстөрч хүн гэдэг өөрийгөө эх орныхоо болон бусдынхаа төлөө зольж чаддаг байх ёстой.

-Танд эх орныхоо төлөө өөрийгөө золих зүрх зориг байгаа юу?

-Байна. Мэдээж үр хүүхэд эх орныхоо төлөө шаардлага гарвал амиа зольж чадна. Би зөвхөн амин хувиа хичээх байсан бол гудамжинд явж байгаа залуусын нэгэн адилаар хувийн бизнесээ хөөгөөд л явах байсан. Өдийг хүртэл зүтгэсний хүчинд миний амьдрал одоо тогтчихсон. Би өөрийн амьдралаа болгочихсон гэж боддог. Илүү юманд шунах шаардлагагүй. Заавал том баячууд шиг ихийг хүсэхгүй. Эх орон минь өнөөдөр эрүүл оршин тогтнож чадахгүй бол эд хөрөнгө хөөж гүйгээд яах юм бэ.

-Иргэний нийгмийн хөдөлгөөнүүд тэмцсээр л байгаа. Цаашид ч тэмцэх байх. Хөндлөнгөөс харахад хэтэрхий жижиг зүйлийн араас яваад байгаа хандлага ажиглагддаг. Хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах тал дээр та нарт хийж чадах ажил юу байна?

-Бид нэгдүгээрт байгаль орчинг сүйтгэж байгаа нөхдүүдэд хяналт тавина. Бүрэн гүйцэд хэрэгжихгүй байгаа урт нэртэй хуулийн хэрэгжилтийг хангах тал дээр ажиллана. Бид тэмцэж, шаардлага тавьсны хүчинд энэ хууль хэрэгжих тал руугаа явж байгаа гэж хэлэх байна. Биднийг мэдлэг, боловсрол муутай хэрнээ улс төр рүү зүтгэдэг гэж хэлж байгаа хүмүүст хандаж хэлэхэд бид хангалттай мэдлэг боловсролтой. Сая сонгуульд оролцох болсон шалтгаан нь бидний тэмцэл үр дүн муутай байгаатай холбоотой. Үр дүнтэй болгохын тулд эрх зүйн хэмжээнд нөлөөлөх хэмжээнд очиж байж хуулинд нөлөөлөх шаардлагатай байна.

Хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах засах, хуулийн цоорхойг байхгүй болгох нэн түрүүний асуудал. Би өөрөө хуульч хүн. Манай Хөх Монгол бүлгэмд олон хуульч бий. Бид шүүх, прокурор, цагдаад ажиллаж байсан хүмүүс. Хуулиа мэднэ. Хууль гэдэг маань өнөөдөр Монгол хүн газар нутагтаа амьдрах гэрээг хийж буй хэрэг. Энэ гэрээг зөв болгох тал дээр л ажиллахыг илүү анхаарч байна. Цаашдаа Монгол хүн, Монгол газар шорооныхоо төлөө УИХ, Засгийн газарт шаардлага хүргүүлнэ. Учиргүй засаж залруулдаггүй юм аа гэхэд хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, хуулийг эрүүл болгох тал дээр хийх ажил олон байгаа. Бид үүний төлөө явсаар л байх болно.

-Иргэний нийгмийн байгууллагууд гарч ирснээс хойш багагүй хугацаа өнгөрсөн байна. Нэг хэсэг идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж, олон асуудлуудыг шийдвэрлэхээр явсан ч хамгийн ихээр тэмцдэг хятадууд нь вагон вагоноороо орж ирсээр байна. Ер нь та бүхний шийдвэрлэж чадсан гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэхээр хийсэн зүйл, үр дүн юу байна вэ?

-Бид эх орон, иргэд, Монгол хүнийг хамгаалах зорилгын дагуу ажиллаж ирсэн. Хуулиас гажууд юм хийдэггүй. Хуулийн дагуу байгаль орчны нөхөн сэргээлтийг хийхийг шаарддаг. Гэвч тэртэй тэргүй төрийн томчууд нь өгчихөөд байгаа юман дээр бид мянга орилж хашгираад хязгаарлагдмал болчихоод байна. Үүний араас явж байгаа бид өөрсдөө буруутан болчихоод байна. Бидний үйл ажиллагаа явуулж байгаа компанийн үйл ажиллагаанд та нар саад боллоо гээд цагдаад өгөөд бид байсхийгээд л энд тэндхийн цагдаад дуудагддаг ажилтай болдог. Жишээлбэл, Сонгинохайрхан уулын урд үзүүрээс “Ихэр гурван цохио” гээд компани эзэмших зөвшөөрлийг нь авчихсан байгаа юм. Зөвшөөрлийг Ашигт малтмалын ерөнхий газар, Байгаль орчны яам, ЭБЭХ-ний хуучин сайд Д.Зоригт гээд бүх хүмүүсийн гарын үсэгтэй нь 2041 он хүртэл авчихсан байсан.

Тус компани уулыг нүхэлж байгаад дотор нь бөмбөг хийж дэлбэлээд  хайргыг нь авч байгаа. Энэ үйл ажиллагааг бид хэд хэдэн телевизийн хамт очин бичлэг хийн олон түмэнд хүргэж байсан. Харин дараагаар нь сая суудлаа өгсөн Байгаль орчны сайд Д.Цогтбаатар үйл ажиллагааг нь түр зогсоогоод Туул гол дагуу үйл ажиллагаа явуулж байсан 10 карьерийг хаасан. Бусад нь бүгд зөвшөөрөлтэй. 2041 оныг хүртэл дарга нар нь зөвшөөрөл өгөөд байгаа юмыг зогсоож дийлэхгүй л байна. Энэний цаана нь экологийн асар том хохирол учирч байдаг. Монгол хүн болгоны сүсэглэж идээ ундаагаа өргөж байдаг хайрхан энэ бусармаг халдлагад өртсөн учраас бид эсэргүүцсэн.

Гэтэл Сарантуяа гээд “Ихэр гурван цохио” компанийн захирал, Солонгос нөхөртэй эмэгтэй бидний эсрэг Хан-Уул дүүргийн Цагдаагийн хэсэгт өргөдөл өгсөн байсан. Өргөдөл дээрээ юу гэсэн байсан бэ гэхээр бидний үйл ажиллагаанд саад болсон. Мөн оффисын гадаа байсан машины дугуйны боолтыг тайлсан хэмээн худал мэдүүлсэн. Дараа нь Сүхбаатар дүүргийн цагдаа, прокурор, Солонгосын элчин сайдын яаманд хандаад тэндээсээ гадаадын элчин сайдын яам руу ноот бичгээр бичиг явуулсан байсан. Бид хайрхнаа өмгөөлж оччихоод адаг сүүлд нь ийм өндөр авахуулсан. Цагдаагийн ерөнхий газрын Сандаг-Очир генерал доошоогоо Хөх Монгол бүлгэмийнхнийг шалга гэж үүрэг өгсөн байна лээ. Энэ мэтчилэн биднийг дарах гэсэн нөхөд олон бий. Уг нь бид Монгол хүн, Монгол газар шорооныхоо төлөө л явдаг.

-Иргэний нийгмийн хөдөлгөөнүүд үйл ажиллагаа явуулахад хууль эрх зүйн орчин байхгүй байна гэсэн үг үү?

-Бидний хувьд Монгол Улсын иргэнийхээ хувьд хоёрдугаарт төрийн бус байгууллагынхаа хувьд, хяналт тавих үүрэгтэй. Төрийн бус байгууллагын тухай хуулинд ч энэ талаар тодорхой бий. Монгол Улсын иргэн хүнд ч хяналт тавих эрх нь бий. Гэтэл иргэн болон төрийн бус байгууллагад энэ эрх нь хаагдмал байна. Тиймээс эрх зүйн орчныг нь сайжруулах ёстой. Хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. Монголын хуулийг гууль болгоод байгаа ганц нэгэн цагдаагийн дарга нар ч юм уу, эсвэл ганц нэгэн дээр суудаг дарга нарыг таньдаг болчихсон тийм нөхөд л хуулийг гууль болгоод байгаа юм. Ийм тохиолдолд бид арга хэмжээ авдаг. Яаж арга хэмжээ авдаг вэ гэхээр очоод зүй ёсны шаардлага тавина. Телевизүүдийг дуудна, мөн зохих байгууллагуудыг дуудна. Цагдаа болон Мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудтай хамтарч ажилладаг. Цаашид илүү өргөн хүрээнд далайцтай ажиллахаар төлөвлөж байгаа.

-Шинэ Засгийн газар байгуулагдаад удаагүй байна. Энэ Засгийн газар өөрчлөлтийг авчрах магадлалтай гэсэн хүн итгэл хувьд байна уу?

-Бид нартай адилхан гудамжинд тэмцэж явсан Ж.Батзандан, Г.Уянга нар бүгд л УИХ-ын гишүүн болчихлоо. Тэд ч тэмцэж явсан хүний хувьд эргээд бидэнтэй хамтарч ажиллана гэсэн горьдлоготой явдаг. УИХ-ын гишүүн болохоороо л мартчихдаггүй юм бол бидний тэмцлийг хамгийн сайн мэдэхийн хувьд өөрчлөлт хийх болов уу гэж хүлээж байна.

-Иргэний нийгмийн байгууллагынхны хувьд одоогийн байдлаар хамгийн ихээр сэтгэл түгшээгээд байгаа зүйлийг нэрлээч гэвэл юуг онцлох вэ?

-Энэ магадгүй их гүрний бодлого байх. Удмын сангийн аюулгүй байдалд энэ маш аюултайгаар нөлөөлөх хэмжээнд хүрчихээд байна. БНХАУ-д эмэгтэйчүүд нь хүрэлцэхгүй учраас манайд ганц бие эрчүүд олноор орж ирж байгаа. Төр засаг нь иргэнээ гэж бодохгүй зөвхөн амин хувиа бодож явсаар монголчуудын амьдрал ихээр дордсон. Үүнээс үүдэлтэй охид биеэ үнэлэх байдал гаарч байна. Дээрээс нь хятад ажилчид ваган вагоноороо орж ирдэг. Бид хяналт тавьж хангалттай их баримт цуглуулсан. Хятад ажилчид одоо вокзал дээр буухаа болиод Амгалан цаашилбал Хонхор, Мааньт дээр буудаг болсон. Барилгын цэрэг гэж байсан. Барилгын цэргүүд байшин барилгаа бариад болоод л байсан. Гэтэл барилгын цэргийн ангийг татан буулгаж Хятад ажилчдыг оронд нь оруулж ирж байгаа нь эмгэнэлтэй асуудал болоод байна. Шинэ Засгийн газар үүнд хяналт тавьмаар байна.

-Та Чингэлтэй дүүргийн 17 дугаар хороонд НИТХ-д нэр дэвшиж байсан. Та энэ тойрогт гарч ирсэн бол нэн түрүүнд ямар ажил хийх байсан бэ?

-Би МУНН-аас нэр дэвшсэн. Миний хийх юмсан гэж бодож байсан зүйлийг АН-ынхан одоо хийж эхэлж байна. Миний хувьд хамгийн түрүүнд газрын маргааныг цэгцэлье гэж бодож байсан. Дээрээс нь НИТХ-ын төлөөлөгч гэдэг хүн ард түмний төлөөлөл байх учиртай. Тиймээс сонгогчидтойгоо уулзаж санал бодлыг нь сонсож байж тэднийхээ амьдралыг мэдэх учиртай. Сар болгон сонгогчидтойгоо уулзаж санал бодлыг нь дээш нь хүргэх ёстой гэж боддог. Харин манайхан сонгууль дөхөхөөр л учиргүй сонгогчдодоо хайр зарлаад гар бариад гүйдэг. Сонгуулийн маргааш танихаа байж дээгүүр хараад дисконд ороод явах учиргүй. Ард түмний төлөөлөл нь бодитой байх ёстой. Иргэдийн төлөөлөгч гэдэг хүн иргэд дундаа байж иргэдийн төлөө л ажилладаг байх учиртай. Гэтэл надтай нэг тойрогт өрсөлдөөд ялалт байгуулсан нөхөр иргэдтэйгээ уулзах нь бүү хэл газрыг нь зарахад гар бие оролцоод явж байх жишээтэй. Би сонгогдсон бол иргэдтэйгээ долоо хоног бүр уулзаж санал бодлыг нь Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаар шийдвэрлүүлэх ажлыг хамгийн түрүүнд хийх байсан. Гэхдээ би залуу хүн. Юм нэгээр дуусахгүй. Цаашид ч улс төрд хутгалдана гэсэн хүсэл эрмэлзэл надад бий.

-Хятад ажилчид Монгол иргэдийг нийлж зодсон, дайрч амь насыг нь хөнөөсөн хэрэг ойр ойрхон гарсан. Хятад ажилчдын хэрэгт эрүү үүсгэсэн гэж дуулдсан ч одоо таг чиг болсон. Үүнд та нар хяналт тавьсан уу?

-Нэг жишээ хэлэхэд Үндэсний соёл амралтын хүрээлэнд MCS компани хэд хэдэн барилга барьж байгаа. Тэдгээр барилгууд дээр 160 орчим хятад ажилчин ажиллаж байгаа. Тэдгээр хятад ажилчид тэнд ажиллаж байсан хоёр монгол иргэнийг зодсон. Бид тэнд очиход хэсэг Хятад ажилчид нэг Монгол залууг цустай нь хутгалдтал зодоод зам дээр хөөж гаргасан байсан. Бид хятадуудын дайралтыг зодоон цохион хийлгүй зогсоосон. Дараа нь цагдаа дуудан хятад ажилчдыг шалгуулсан. Гэтэл хэд хоногийн дараа зодуулсан хоёр Монгол иргэн биднийг цагдаагийн газар дуудаж байна хэмээн биднийг дуудсан. Бодит байдал дээр зодуулсан иргэд цагдаад дуудагдах хэмжээнд Монголын хуулийг гууль болгодог.
MCS мэтийн том компаниуд, дээрээс нь цагдаагийн ажлыг хийлгэдэггүй хөрөнгө мөнгөтэй олигархууд бидний ажилд их саад учруулдаг. Хятад ажилчдыг ганц худагт хорьсон ч долоо хоноод инээд алдан гараад явсан.

-Иргэний нийгмийн хөдөлгөөнүүдийн хамгийн их тэмцдэг хятад ажилчид цөөрөх биш харин ч олширсоор байна. Хятад ажилчдыг цөөлөх асуудал дээр одоог хүртэл аргаа олохгүй байх шиг. Цаашид хэрхэх бодолтой байна вэ?

-Мэдээж Хятад ажилчдыг цөөлөх, хязгаар тавих нь хамгийн түрүүнд хийх ёстой асуудал болоод байна. Монголын зэвсэгт хүчний тоо толгойноос давсан хагас цэрэгжилтийн байдалтай Хятад ажилчид өнөөдөр Монгол үүрлэчихээд байна. Бид есдүгээр сар гаргаад албан бичиг хүргүүлнэ.