- Баярлалаа. Ийм сайхан санал, санаачилга гаргаад хэрэгжүүлж байгаа танай хамт олонд ч гэсэн талархал илэрхийлэх нь зүйтэй байх. Түүх гэдэг хэзээд үнэн мөнөөрөө үлдэх учиртай. Үүнд “Төрийн захиргаа” сэтгүүл санаа тавьж байгаад баяртай байна.

- Баярлалаа. Та бол их өвөрмөц цаг үед Засгийн газрын тэргүүнээр ажиллаж байсан хүн. Хоёр нийгмийн дунд ч гэмээр. Бас их богинохон хугацаанд...

- Үнэхээр ч тийм шүү. Үндсэндээ би Ерөнхий сайдын албыг 180 хоног л хашсан юм. Зургаан сар 20 хоног гэсэн үг. Энэ үе бол социализмын үе биш. Социазмын үеэ халаад дараагийн нийгмийн тогтолцоо руу шилжих тэр даваан дээр гарч ирээд уруудаж эхэлж байсан үеийн засаг л даа. Хуучнаас шинэ үе рүү шилжих шилжилтийн эхний нэг алхмыг хийж цааш явах замынхаа эхний чулууг тавьсан. Хэдий богинохон хугацаанд ажилласан ч гэсэн чиний хэлсэнчлэн их өвөрмөц, бас их амаргүй үе байлаа л даа.

- Ийм цаг үед Засгийн газрын тэргүүнээр томилно гэдэг их л итгэл дээ?

- Одоо бас тийм л юм даа. Надад бол татгалзах эрх байгаагүй ээ. Би чинь тэр үед Засгийн газрын тэргүүнээс бусад бүх ажлыг хийгээд үзчихсэн байсан. Бас Сайд нарын Зөвлөлийн даргаар томилогдохоос өмнө болсон бүгд хурлын үеэр намын ерөнхий нарийн бичгийн даргын сонгууль болж миний нэрийг дэвшүүлэхэд нь нэрээ татчихсан юм. Тэгээд нөгөө “буурал” Очирбат болсон. Ийм юмнаас татгалзчихсан хүн чинь Сайд нарын Зөвлөлийн дарга бол гэхэд ямар ч татгалзах эрхгүй болчихож байгаа юм л даа.

- Энэ чинь нөгөө гуравдугаар сарын долоонд өлсгөлөн болоод Улс Төрийн Товчоо огцорсны дараа хуралдсан Төв Хорооны бүгд хурлын шийдвэр үү?

- Тийм ээ, тийм. 1990 оны гуравдугаар сарын 23-нд Төв Хорооны бүгд хурлаар П.Очирбатыг Ардын Их Хурлын даргаар, намайг Сайд нарын Зөвлөлийн даргаар тус тус томилсон юм. Тэгэхэд өлсгөлөн болоод Улс Төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорчихсон, би ч тэр үед Хүнс хөдөө аж ахуйн яамны сайд бөгөөд Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч даргаар дөрвөн жил ажиллачихаад байлаа. Өмнөх сайд Д.Содном гуайн орлогчоор шүү дээ. Ингэж л би Монгол улсын 15 дахь Ерөнхий сайд болсон юм даа.

- Ерөнхий сайдын томилгоо гэнэтийн байсан уу, эсвэл Та мэдэж байсан уу?

- Гэнэтийн байгаагүй ээ. Гэхдээ томилогдоно гэдгээ бол мэдээгүй. Харин хэн нэг нь болно гэдгийг мэдэж байсан. Би өөрөө боллоо гэж бодоход ямар бодлого чиглэл барих вэ гэдэг бол тодорхой. Төрийн зохицуулалт гэдэг юм л байсан [инээв].

- Монгол улсын 15 дахь Ерөнхий сайдын Засгийн газрын бүрэлдэхүүн бас их өвөрмөц. Бараг Д.Бямбасүрэн, К.Зардынхан хоёроос бусад нь шинэ хүмүүс байсан байх аа. Та Засгийн газраа бүрдүүлэхдээ ямар шалгуур баримталж байсан бэ?

- Хамгийн гол нь шинэ нийгмийн анхны чулууг өрөлцөх шинэ сэтгэлгээтэй боловсон хүчин чухал гэдгийг л чухалчилж байсан. Түүнээс биш танил тал, найз нөхөд, хамаатан садан гэж илүү дутуу үзээгүй ээ. Тийм ч учраас найруулагч Ж.Балжиннямыг шууд Соёлын яамны сайдаар, Багшийн дээд сургуулийн тэнхимийн эрхлэгч Н.Уртнасанг Гэгээрлийн яамны сайдаар, залуу эрдэмтэн П.Нямдавааг Эрүүл мэнд, нийгмийн яамны сайдаар, А.Базархүүг Сангийн яамны сайдаар, Д.Нямсамбууг Барилга, барилгын материалын үйлдвэрийн яамны сайдаар, орлогчоороо Д.Бямбасүрэн, К.Зардыхан, Д.Пүрэвдорж, Б.Шаравсамбуу нарыг шууд томилж байлаа. Эдний ихэнхтэй нь өмнө нь нүүр нүүрээ харалцаж яваагүй гээд бод доо [инээв]. Үүнд ямар ч гадны нөлөөлөл ороогүй юм шүү. Яах вэ, Төв Хороотой зөвлөнө. Би саналаа хэлнэ. Тэд баталж өгнө. Хэрэгтэй хүмүүсээ судална, судлуулна. Заримдаа өөрөө очиж биечлэн уулзаж ярилцана. Иймэрхүү маягаар боловсон хүчнийхээ 80 гаруй хувийг шинэчилсэн дээ. Харьцангуй залуу настай. Манай Засгийн газрын бүрэлдэхүүний дундаж нас 42 байсан санагдаж байна. Тэр үед чинь манайд нийтдээ 30-аад яам, улсын хороо байсныг эмхэтгэж 16 болгосон. Мөн хажуугаар нь Засгийн газрынхаа мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулах гээд ажил их байсан даа, их байсан.

- Мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулах гэж бас чамгүй цаг хугацаа зарцуулсан биз дээ? Танай Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийн гол санаа юу байсан бэ?

- Тэгэлгүй яах вэ. Хоёр сар гаран боловсруулсан. Манай Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр бол арай өөр. Зах зээлийн эдийн засагт шилжихэд төрийн зохицуулалт зайлшгүй чухал гэсэн гол үзэл баримтлалтай байсан л даа. Өөрөөр хэлбэл төрийн зохицуулалттай зах зээлийн эдийн засаг гэсэн үг. Тэгэхэд төрийн зохицуулалт гэдгийг манай ардчилсан хүчнийхэн их эсэргүүцэж бүр ор үндсээр нь авч хая гэж шахаж шаардаж байсан л даа. Тэгэхгүй л бол төр эргээд л бүх юманд оролцоно гээд л... Манай Засгийн газар бол энэ мөрийн хөтөлбөр дэх гол үзэл баримтлалаасаа ухраагүй. Тухайн үед чинь манай улс социализмын замаар бүхэл бүтэн 70 жил явчихсан. Хүссэн хүсээгүй бүгд л энэ үеийн бүтээгдэхүүнүүд байлаа шүү дээ. Социализмын оргилд тэмүүлж байснаас биш буцаад капиталзм руу шилжинэ гэсэн ойлголт хэнд ч байгаагүй. Капитализмыг бузар булай, хамаг муу муухайн үүр уурхай л гэх төсөөлөлтэй. Ийм байхад шилжилтийн эхний үед төр ямар нэгэн байдлаар зохицуулж жаахан ч гэсэн оролцохгүй бол улс орон жолоогоо алдана гэсэн үзэл баримтлал дээрээ бид хатуу зогсож байсан. Тэгээд ч шилжилтийн эхний алхмууд болох үнийн бодлого зэрэг бусад зүйлс дээр энэ үзлээ баримталж байсан л даа. Харамсалтай нь хугацаа их богинохон байсан учраас олон юм амжуулж чадаагүй. Олон намын оролцоотой анхны сонгуульд бэлтгэх, эрх зүйн баримт бичгүүдээ шинэчлэх гээд хажуугаар нь хийж амжуулах ажил дэндүү их байсан шүү дээ. Ёстой л цаг наргүй зүтгэцгээж байсан даа.

- Танай Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг эсэргүүцсэн жагсаал цуглаан, өлсгөлөн суулт бол тасраагүй. Энэ их эсэргүүцлийг яаж зохицуулж байсан бэ?

- Өө эсэргүүцэл бол их байсан л даа. Сүхбаатарын талбай дүүрэн хүн. Засгийн газрын ордны хоёр талыг хаачихсан. Долоо найман аймагт суулт өлсгөлөн зарлачихсан. Үргэлжийн огцор, түр хурал байгуул гэсэн шахалт шаардлагын дор ажиллаж байлаа. Асуудлыг шийдэх хамгийн гол арга тэр үед яриа хэлэлцээ. Сонгуулиа явуулъя, шинэ бүрдүүлье гээд л нүүр нүүрээ харж байгаад ярина, хэлэлцэнэ. Өдөрт бол над дээр зогсоо зайгүй хүн орж ирнэ. Одоо энэ Баабар эд чинь. Нэг сонин нь юу гэхээр тэд орж ирлээ гэж бодоход яг бид хоёр ингээд сууж байгаа шиг чин сэтгэлээсээ ажлаа ярилцана. Түүнээс биш юу юугүй дайрч давшлаад “Яв, гар, огцор” гэж байгаагүй. Зөвхөн ажлаа л ярина. Намуудад байр хэрэгтэй байна гэх мэтээр шаардлага тавиад л ороод ирнэ. Түүний дагуу Засгийн газар намуудыг байртай болгож байлаа. Харин ганц тохирдоггүй юм бол нөгөө алдарт төрийн зохицуулалт [инээв]. Тэд эсэргүүцсээр байгаад л дараагийн засгийн газарт тулгасан л даа. Тэгээд төрийн зохицуулалтыг ор үндсээр нь аваад хаячихсан. Энэ л маш том алдаа болсон гэж би харамсдаг даа.

- Таныг Засгийн газрын тэргүүнээр ажилласан тэр зурвас үе бол яах аргагүй хүнд хэцүү үе байсан. Гэхдээ тэр дундаас хамгийн хэцүү үе нь гэвэл?

- Дөрвөн сарын 26-наас таван сарын долоон хүртэлх арваад хоног бол үнэхээр хүнд байсан [толгой сэгсрэв]. Бид чинь ажил дээрээ хононо. Хоёр гурав хоног харихгүй нойр хоолгүй ажиллах бол хэвийн зүйл. Эхнэр хүүхдээ Их тэнгэрт аваачаад хаячихсан. Тэр үед чинь бас их жудаггүй. Багачууд залуус улаан номертой тэрэг харвал чулуу нүүлгэнэ. Сүхбаатарын талбай чинь хүн чөлөөтэй явахын аргагүй пиг дүүрэн. Цонхоор харахад чинь орилж хашгирсан улс. Одоогийнхоор бол Засгийн газрын ордныг шатаая гэхэд хангалттай л хүч байсан. Гэхдээ л Засгийн газрын ордонд 30 орчим метрээс илүү ойртоогүй. С.Зориг ингэхэд л [гараа өргөв] бүгд нам сууна. Тэр дотор чинь янз бүрийн улс байсан. Дандаа л нийгмийг өөрчлөх гэсэн чин сэтгэл, зүтгэлтэй улс байгаагүй шүү дээ. Оргодол, хоригдол янз бүрийн л улс байсан шүү дээ. Тэглээ ч гэсэн цонх руу ганц ч чулуу ирээгүй. Нэг ч алхам нааш ойртоогүй. Энэ бол маш том соёл. Тэр үед чинь дан яриа, хэлцэл л яваад байсан. Тэгээд л таван сарын долооноос хойш нэг л тайван болоод явчихсан даа. Гол нь долоон сарын сонгуулиас их эмээж байсан л даа. Энд янз бүрийн будлиан гарах вий гэж. Сонгууль бол маш тайван явагдсан. Улаанбаатарт нэг тойрог дээр 27 хүн өрсөлдөж байсныг санаж байна. Би ч яах вэ Өмнөговь аймгийн Баяндалай сумаас нэр дэвшсэн. Тэнд бол надад өрсөлдөгч байгаагүй ээ. Нэг онцлог нь сонгуулиар бие биеэ муулах, мөнгө төгрөг, эд хөрөнгө амлах гэх мэт өнөөгийнх шиг бохир юм байгаагүй. Ёстой үнэр нь ч байгаагүй. Бүгд юмаа яриад л болоо. Хүмүүс ч их цуглана. Юмаа л яриад байна. Тэр дундаас л ард түмэн сонгосон. Би одоо ч хэлдэг юм. Жинхэнэ олон намын оролцоотой, жинхэнэ ардчилсан сонгууль гэвэл тэр л байсан. Түүнээс хойш бол сонгууль утгаа алдсан шүү дээ. Сонгуулийн дараа юу болсныг мэдэж байгаа биз дээ [инээв]. Манай Засгийн газар тайлангаа тавиад л ажлаа хүлээлгэж өгсөн дөө.

- Хэдэнд ажлаа хүлээлгэж өгсөн бэ? Ажлаа хүлээлгэж өгч байхад ямар нэгэн асуудал гарч байсан уу? Засгийн газрын тань ажилд ямар үнэлгээ өгч байсан бэ?

- Би чинь 1990 оны гурван сарын 23-нд ажлаа хүлээж аваад л есөн сарын 15-20-нд хүлээлгэж өгсөн хүн шүү дээ. Ажлаа хүлээлгэж өгөхөд асуудал бол гараагүй ээ. Миний орлогч Д.Бямбасүрэн болсон. Тэр Ардын Их Хурлын чуулган чинь хэдэн өдөр болсон юм. Ерөнхийлөгчөө сонгоно, засаг төрөө байгуулна, дэд ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлнэ гээд цаг хугацаа ч их шаарддагдсан. Хажуугаар нь хуучин Засгийн газар ажлын тайлан энэ тэрээ тавиад л... Хүмүүс янз янзаар л үнэлж байсан. Ерөнхий нуруу нь бол энэ богино хугацаанд зохих ёсоор ажилласан гэдэг үнэлгээг авсан л даа.

- Сүүлийн үед төрийн бодлогын залгамж чанар гэж их ярих боллоо. Уул нь эртнээс ярьж байсан бол... Танай Засгийн газрын хувьд тийм бодлого байсан уу?

- Хоёр өөр нийгмийн дундах шилжилтийн үе болохоор баримтлах бодлого бол тэс өөр шүү дээ. Бидний гол барьж байсан зүйл бол ямар ч байсан шилжилтийн эхний үед төрийн оролцоо зайлшгүй чухал хатуу бодлого. Өнөөдөр эргээд харж байхад зөв л байсан л даа. Сонгодог эдийн засгийн онолоор бол энэ бол байж болохгүй зүйл л дээ. Онол бол онол, амьдрал бол өөр байсан. Тухайн үед Японы эрдэмтэн Хироно манай улсад ирж зөвлөгөө өгдөг байсан юм. Танайх бол Азийн орон, нүүдлийн соёл иргэншилтэй орон. Танайх тэр цочир эмчилгээний аргаар явж болохгүй ээ. Ардчилал зах зээлд шилжих ёстой юу гэвэл шилжих ёстой. Хуучин нийгмээсээ татгалзах нь зөв. Гэхдээ аажмаар шилжих хэрэгтэй гэж үргэлж зөвлөдөг байсан. Хироногийн лекц гэж одоо бий л дээ. Бид үүнийг ч бодолцсон.

Гол нь монгол төрийн бодлого, монгол ухаан үүн дээр ямар байх ёстой юм бэ гэж их бодсон л доо. Ер нь л цочир зүйл бол хэрэггүй гэдэг дээр манай Засгийн газар нэгдмэл байр суурьтай байсан. Тийм учраас бүх зүйл дээр аажуу шилжилт хийхийг чухалчилж байсан. Харамсалтай нь дараагийн Засгийн газар цочир эмчилгээ гээд л бүгдийг задлаад хаячихсан шүү дээ. Үндсэндээ 90, 91 оны Монгол улс бол сэлүүргүй завь далайд явж байгаа мэт болсон доо. Ардчиллынхаа мөн чанарыг ойлгоогүй, түүндээ суралцаагүй л хэрэг. Ардчиллыг анархи болгож болохгүй. Гэвч нэг хэсэг ардчилал маань үнэндээ анархи тал руугаа явлаа шүү дээ. Дүү нь ахдаа захирагдахгүй, цэрэг нь даргадаа захирагдахгүй. Даргаа шүүмжилж л байвал ардчилал гээд ойлгочихсон мэт. Энэ чинь биш шүү дээ. Удирдах удирдуулах зарчим гэж байдаг даа. Гэтэл манайд нэг хэсэгтээ замаа алдсан. Дураараа. Үнэндээ манайхан шилжилтэнд бэлэн байгаагүй. Зүгээр л социализмыг унагая л гэж бодсон. Эргээд гараад ирэх вий гэсэн айдас ч байсан байж мэдэх юм. Тиймээс бүгдийг нь задлаад хаячихсан. Ямар ч замбараагүй. Ерөнхий чиг бол зөв байсан л даа. Харамсалтай нь хэрэгжүүлэх замдаа их алдсан. Эхний хоёр гурван жилдээ төр оролцоод явсан бол гэж одоо ч би харамсдаг. Тэгсэн бол өдийд төрийн оролцоо бараг хэрэггүй болчих байсан ч байж мэднэ.

- Тийм байж болно л доо. Одоо Таны хувь хүний бодлогын залгамж чанарыг сонирхох гээд байна. Засгийн газрын тэргүүнээр томилогдохоос өмнө хийж байсан ажлуудын тань залгамж, үргэлжлэл байсан биз дээ? Гэрээ түрээс гээд л...

- Байлгүй дээ. 1986 онд Хөдөө аж ахуйн сайд байхдаа хийж байсан ажлууд байдаг юм. Үүний нэг нь гэрээ түрээс. Тухайн үед малчид тариаланчид бол их дэмжсэн. Гурван жил эрчимтэй хэрэгжүүлсэн. Энэ юу юм бэ гэхээр нэгдэл малчинтайгаа гэрээ байгуулаад “Чи 100 эхээс 80 төл авна. Илүү гарсан нь чинийх. Малаа чи хэчнээн кг таргалуулна. Илүү гарсан нь чинийх. Чи га-гаас тийм ургац авах ёстой. Илүү гарсан нь чинийх” гээд эхлэхээр хүмүүсийн урам их сэргэсэн. Үүнийг зүгээр нэг санаанаасаа зохиогоогүй. Хятад, Өвөрмонголд хэрэгжүүлж байсан зүйл л дээ. Бид санаа авсан. Гэхдээ бүгдийг хуулаагүй. Хөдөө аж ахуйн яам хагас жилийн дотор бүх аймгаараа явсан. Малчдаасаа санал авсан. Нэгдлийг устгах талаар яриагүй л дээ. Нэгдлээсээ чи авдаг бүхнээ авна. Харин малын чинь тоог хязгааргүй болгоё. Тэр үед 50, 75-аар хувийн малыг хязгаарлачихсан байсан юм. Та одоо идшээ чадлаараа бэлд, мөнгө төгрөг болгохоо болго. Ингээд бүгдийг тооцоод үзэхэд амьдралд яг хэдэн мал байхад хэрэгтэй вэ гэхэд “Нэгдлийнхээ малыг маллаж байгаа нөхцөлд бол 270-300 малтай байхад болно доо” гэж ихэнх малчид хэлсэн. Тэгээд үүнийг яам боловсруулаад Засгийн газар, Улс Төрийн Товчоонд оруулсан. Би чинь тэгэхэд Сайд нарын Зөвлөлийн даргын орлогч, сайд хүн. Ингээд хоёр жилийн дараа гэхэд амины мал асар хурдацтай өсөж эхэлсэн. Нөгөө хэлж ярьж байсан тооноосоо хэтрээд явчихсан. Хуучин илүү гарсныг эргүүлээд нийгэмчилчихдэг байсан учраас малчид маань эргэлзэж байсан. Гэвч бид итгүүлсэн л дээ. Хэрвээ хүч чадалтай л бол нэгдлийн малаасаа ч илүү малтай байж болно гэдгийг малчид маань ч ухаарсан. Харамсалтай нь Улс Төрийн Товчоонд энэ саналыг гурван удаа оруулаад батлуулж чадаагүй юм. Бүр би хатуу зэм аваад асуудал зогссон. Сүүлд ардчиллынхан “Малыг малчдад” гээд л тараагаад тараачихсан. Хэрвээ гэрээ түрээсээр явсан бол өнөөдөр хөдөө аж ахуй маань элгээрээ хэвтэхгүй байх боломжтой байсан юм. Зах зээлд шилжих Монгол хувилбар бол гэрээ түрээс байсан. Харамсалтай нь тийм орчныг нь бүрдүүлж чадаагүй. Хуучин бүрэлдсэн зарим оновчтой тогтолцоог зах зээлд нь зохицуулаад шилжүүлчих байсан юм.

Газар тариаланг ч гэсэн. Төр дотоод зах зээлээ хамгаалах талаар анхаараагүй. Гэрээ түрээсийг бүх л зүйлд нэвтрүүлж болох байсан. Энэ талаар манай Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тодорхой бий. Тэр үед үнэнийг хэлэхэд зах зээл гэдгээ, ардчилал гээч юмыг яг жинхэнэ утгаар нь мэддэг хэнбугай ч манайд байгаагүй шүү дээ. Барууны жаахан ном л үзсэн харсан байсан байх. Бүгдийг гаднаас импортолж байсан. Ер нь төрийн бодлогыг импортолно гэдэг бүтэлтэй зүйл авчрахгүй. Одоо ч би үүн дээр хатуу зогсдог. Импортын хөгжлийн бодлого гэдэг бол угаасаа урагштай зүйл биш. Уул нь Монгол төрийнхөө дэвсгэр бодлого дээр хэрэгтэй зүйлийг гадаадаас аваад шигтгэж бол болно. Гэтэл манайх импортын бодлого дээрээ өөрийнхийгөө шигтгээд байдаг. Өөрөөр хэлбэл гадаадын хэв загвар дээр өөрийн үндэсний шүр сувдыг суулгаад байна шүү дээ. Тэгээд таарч тохирохгүйг нь тэрхүү хэв загвартаа тааруулж засаж янзлаад байдаг. Энэ чинь бидний юм шүү дээ. Харин үүнийхээ оронд өөрийн үндэсний тэрхүү үнэт шигтгээнүүддээ тааруулж импортын хөгжлийн тэр бодлогуудаа хасаж танаж болмоор доо. Арга ядсан л хэрэг л дээ.

Улс орон хөгжиж байна уу гэвэл хөгжиж байна аа. Хамгийн наад зах нь жирийн малчин даваан дээрээ гараад дэлхийтэй холбоо барьж байна. Харин энэ төрийн тогтолцоог өөрчлөх хэрэгтэй. Энэ тогтолцоогоо өөрчлөхгүй бол болохгүй ээ. Парлемантаа сонгодог утгаар нь хөгжүүлэх хэрэгтэй. Их бага ч юм уу, дээд доод гэмээр ч юм уу хоёр танхимтай байвал зүгээр. Анх байгуулсан бидний тогтолцоо их зүгээр байсан юм. Мэдээж хөгжүүлэх зүйл бол түүн дээр их байсан л даа. Гэтэл манайх дэлхийн хаана ч байхгүй эрлийз тогтолцоотой. Улсын Их Хурал ард түмнээсээ сонгогддог. Ерөнхийлөгч нь ард түмнээсээ сонгогддог. Тэгээд хоёулаа ард түмнийхээ нэрийг бариад суучихдаг. Нэг газраас сонгогдсон хоёр юм чинь аргагүй. Энэ чигээрээ явбал бүтэхгүй ээ. Харин тэгж байхаар Ерөнхийлөгчөө Их хурлаасаа сонгоод Ерөнхийлөгч нь Засгийн газраа сонгодог байх хэрэгтэй байна.

- Ойлгомжтой. Засгийн газрын тэргүүн гэдэг хэн дуртай аавын хүүгийн хийх ажил биш. Бас хэн хүнд заяагаад байхгүй ховор хувь тавилан юм л даа. Энэ албыг нэр төртэй хашсан хүний удам судрыг сонирхохгүй өнгөрч боломгүй санагдана?

- Аав ээж маань хөдөөний хүмүүс ээ. Бүгд малчин. Миний аав бол нэг тийм лам, чойрын хийдийн маарамба хүн байсан. 1937-1938 оны үед хэлмэгдэлд орж баригдаад азаар 10 жилийн ял эдэлж гарч ирснийхээ дараа хоёр жил болоод л таалал төгссөн дөө. Шарав гэж хүн байлаа. Ер нь тэгээд сонин л доо. Ус уух тавилан байсан юм байлгүй. Тэр үед баригдсан хүмүүсийг буудахыг нь буудаад ер нь амьд гарах нь цөөхөн байсан юм байх. Аав маань баригдаад хотод хоёр гурван сар хоригдож байтал нэг шөнө дунд өнгөрөөгөөд хоригдлуудыг ачсан гэж байгаа юм. Том ч шорон байсан бололтой. Олон ч хүн байж. Хоёр хаалга зэрэг нээчихээд л ачаад байсан гэдэг. Тэгээд сүүлдээ багтахаа болилоо л гэж. Чихээд л байж. Бүр сүүлдээ багтахаа болиод Хэнтийн нэг ламтай аав маань хоёулаа үлдсэн юм гэнэ билээ. Тэгээд маргааш өглөө нь 10 жил хоригдох ялаар шийтгэгджээ. Юуны төлөө, яасан гэдэг нь тодорхойгүй. Багтсан бол яах ч байсан юм. Ингээд Зүүнхараад хорих ялаа яс эдлээд 1947 онд суллагдсан. Аавыг баригдахад би ой найман сартай байсан. Харин ах маань зургаан настай. Хоёр жоохон хүүхэд. Ээж маань эмээтэй үлдэж байсан. Хөөрхий ёстой гадаа гарч эр, гэрт орж эм болж биднийг өдий зэрэгтэй болгосон доо. Ижийгийн язгуур угсаа тайж гаралтай. Дэрээний долоон хүүхэн гэж байсны нэгээс нь л гарсан хүүхэд л дээ. Ах маань харин малчин болсон доо.

- Аавыгаа хоригдож байхад эргэж тойрч очиж байсан уу?

- Хоёр гурван ч удаа эргэсэн. Сүүлийнх нь дээр нь дөрөвдүгээр ангид орох жил Зүүнхараа руу ээж маань дагуулж явж байлаа. Тэгэхэд би дөнгөж жил орж байгаа хүүхэд аавтайгаа уулзсан. Яаж таних билээ дээ. Аав маань тэр Зүүнхараад Орхироо гэдэг газар хэсэг хоригдолтой ямтай адуу хариулж байж. Дорноговийн Иххэт сумаас бид мориор гараад бараг хориод хоног явж хүрсэн. Их л хэцүү байсан санагддаг юм. Тэгээд ижий уяан дээр очоод намайг аавыгаа тань гэсэн. Би яаж таних билээ дээ. дөнгөж ой найман сартай салсан хүүхэд [хоолой нь зангирав]. Хорь гучаад л хоригдол байсан байх. Тэд адуу барьж уяад л, би тэр олон адуун дундуур яваад л байсан, яваад л байсан. Явж явж хэлсэн гэж байгаа юм аа, би. Тэр хамгийн цаад талын бүр эцэст байгаа уяан дээр зогсож байгаа өндөр хөх хүн миний аав мөн бол мөн. Биш бол миний аав энэ дотор байхгүй гэж. Тэгээд тэр хүн аав маань байсан даа [нүдэнд нь нулимс цийлэлзэв]. Хүний элэг гэж байдаг юм шиг байгаа юм. Эцэг үрийн холбоо гэж байна л даа. Ингээд хэд хоног аавтайгаа хамт баж байгаад л буцсан. Тэгээд өвөл нь аав ирсэн дээ.

Бид эцэг эхээс хоёулаа. Уул нь дөрвүүлээ. Дээр нэг, доор нэг осолдсон юм гэнэ билээ, багадаа. Манай ижий аавыг үгүйд өртөө хүртэл хийж байсан [хоолой нь зангирав]. Бид чинь зун эмээтэйгээ голдуу. Аргал түлээ түүнэ. Ах маань хонь малаа эргүүлнэ. Нэг ийм жирийн л хөдөөний эгэл борхон амьдрал дунд төрж өссөн хүүхэд . 1954 онд Дундговийн арван жилийг онц төгсөөд тухайн үеийн ЗХУ-д Тимирязевийн академид агрономич мэргэжлээр суралцахаар хувиарлагдаж байлаа. Чойбалсангаас хойших бараг бүх ерөнхий сайдууд хойно боловсрол эзэмшсэн дээ. Тэгэхэд хойшоо 800-аад хүүхэд явж байсан санагдана. Хэдэн хүн хаана яаж бэлтгэх вэ гэдэг бодлого тодорхой байж л дээ. Боловсон хүчин бэлтгэдэг бүхэл бүтэн шаталсан тогтолцоо. Мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэдэг бүхэл бүтэн арми. Тимирязевийн академид тухайн үед 20-оод хүн суралцаж байсан. Гадагш явах хүүхэд бүр Төв Хороогоор орж байж шийдэгддэг байлаа шүү дээ.

- Тухайн үед лам хүний хүүхэд гадагш сургуульд явна гэдэг ховор биз?

- Үгүй яах вэ. Тэр үед чинь гадагшаа сургуульд явахад хөдөөний хүүхэд гээд ч дуртай байгаагүй шүү дээ. Ухаандаа манай арван жилийг таван хүүхэд онц төгссөн юм. Тэднээс зөвхөн онц төгссөнийг нь сургуульд явуулна. Орос хэл их сайнгүй байсан нь ч нөлөөлдөг байсан биз. Хотынхон бол бараг бүгд явж байж. Тиймээс сонголт их хийдэг. Манай сургуулийн таван онцоос санал өгсөн нь би ганцаархнаа. Бусад нь явахгүй гээд.

Намайг аймгийн сургуульд ороход тав зургаан бүлэг байсан. Тэгээд төгсөхөд 12 хүүхэд үлдсэн юм. Ихэнх нь долоо, наймдугаар ангидаа багшийн сургууль, техникумд элсээд, тэгээд ихэнх нь хөдөө гарч байлаа. Энэ гарсан сурагчид л манай мал аж ахуйг авч явлаа шүү дээ. Хөдөлмөрийн баатрууд, гавъяатууд гээд бүхий л сорууд чинь тэд нар л байж л дээ. Тэдний үе ерээд он хүрч ирээд л солигдож. Өнөөдөр бол шал өөр л дөө.

- Орост өнгөрүүлсэн он жилүүдэд онцгой сонин юу байв даа?

- Үгүй яахав дээ. Сайхан л байсан. Алтан Москва гэж ярьдаг байсан, тэр үед чинь. Их л сонин, хөдөөний бидэнд бол. Тэр үед чинь хотын хүүхдүүд их сахилгагүй. Их хөөгддөг. Архи ууна, зодолдоно. Тийм л үе байсан л даа. Хөдөөний хүүхэд бол яах вэ. Хичээл номоо хийгээд л, нөгөө хэлээ сурах гээд л, өвлийн амралтын 14 хоногийг чинь амрахгүй. Номын сандаа сууна. Хичээлдээ л их шаргуу. Тийм л үе байсан. Зүгээр яах вэ, тэр үед 1957 онд Дэлхийн залуучууд оюутны их наадам болсон юм. Би гуравдугаар курст байлаа. Яг энэ үеэр Орост чинь атар газар эзэмших их аян өрнөөд Казакстан руу оюутнууд их явна. Гэхдээ гадаадын оюутанг бол явуулахгүй. Гэтэл би явах гээд ректор дээрээ өргөдөл бичиж ороод [учиргүй инээв].

- Бүр Казакстан руу юу?

- Тийм ээ [инээв]. Ангийнхаа хүүхэдтэй явах гээд, зун нь их наадам болох гээд болох гээд байдаг. Манай монголчууд “Чи ямар дүүрчихсэн тэнэг амьтан бэ? Ийм том наадам болох гэж байхад. Хаа байсан Казакстан руу, юун атар” гээд [инээв]. Яагаад ч юм бэ намайг тийш нь явуулж байсан юм даа. Их сонин юм билээ. Тэр бол миний анх атартай золгож, агрономи болох уриа дуудлага байж дээ гэж бодогддог юм. Их сонин л доо. Тэнд гурав дөрвөн сар болсон. Хэмжээ хязгааргүй тал нутаг. Одоогийн энэ Астана байгаа газар шүү дээ. Тухайн үед Целиноград нэртэй байлаа. Их том муж л даа. Атрын аян чинь Казакстаны хойд хэдэн мужид л эрчимтэй өрнөж байсан юм шүү дээ. Хэмжээ хязгааргүй их талд нүд алдам тариа ургачихсан. Тэгээд Украйн энэ тэрээс комбайнчид ирж тариа хураадаг. Бид чинь өдөр нь комбайны чиргүүл “копнитель” дээр сууж сүрэл бухалдана. Нүүр, нүд ам гэж авах юм байхгүй. Бөөн шороо тоос болсон амьтад орой нь ирж хоолоо идчихээд шөнө нь “Кузбасс-2” машинаар будаа хатаана. Шуудайгаар үүрч зөөгөөд л... Хэцүү байсан л даа. Өлсөнө, хоол унд муутай. Тэгээд ангийнхаа хүүхэдтэй явж хамтралын талбайгаас төмс хулгай хийж ирээд шарж иднэ.

- Оросуудтайгаа л?

- Харин тийм. Оросуудтайгаа л... Сайхан бужигнаж байгаад л гурван сарын дараа ажлын хөлс хэдэн төгрөгтэй буцаж ирж байлаа. Өө нөгөө их наадам энэ тэр хэдийнээ болоод өнгөрчихсөн байсан [инээв].

- Өөрөө буцаж ирэв үү, эсвэл үлдсэн хэд нэхэл дагал болж авчирсан юм уу?

- Үгүй ээ, үгүй. Нэхэл дагал байхгүй. Ажлаа дуусаад, тариа хураачихаад л, хэдэн төгрөг аваад бүгдээрээ буцаж ирж байгаа юм. Таваарын вагонд Казакстанаас Москва хүртэл гурав хоног явна. Таваарын вагон гэдэг чинь зүгээр л нэг будаа ачдаг вагон шүү дээ. Тэр дотроо эсгий дэвсчихээд л, болоо ч үгүй дуулалдаад л [инээв]. Ийм нэг сонин үе байдаг юм. Манай академи чинь аргагүй л том газар л даа. Дэлхийд зартай, нэртэй эрдэмтэд лекц уншиж хичээл заана. Ёстой л амьдаар нь харж, амнаас нь алтан сургаал номыг нь сонсож байлаа даа. Тэр их эрдмийн далай дотроос чинь жинхэнэ шанагаар нь хутгаж авч байсандаа одоо ч их баярладаг юм.

- Сургуулиа ямар дүнтэй төгсөж байв даа?

- Өө онц дүнтэй төгсөлгүй яах вэ [инээв]. Академид байхад нэг сонин үе байсан нь Никита Хрущевийн их том хаалттай захидал гарч байлаа. Сталиныг ид шүүмжилж ингэж байсан үе л дээ. Тэгээд 1957 онд “анти партийный групп” [намын эсрэг бүлэг] гэж баахан хүнээ авч хаяж байсан юм. Яг биднийг атар явж байхад зарлаад л тэдэнд нь манайд элчин сайд байсан Молотов, Каганович нар орж байлаа. Бид чинь одоо тэр үед гуравдугаар курс. Тэгээд атраас ирээд дөрөвдүгээр курст ороход Хрущевийн хаалттай захидлыг багш оюутнуудад уншаад эхэлчихсэн. Гадаадын оюутнуудыг бас оруулахгүй ээ. Би бас яагаад ч юм ангийнхантайгаа шургаад орчихсон [инээв]. Хэл сайн мэдэхгүй ч сүрхий сонсоно. Тэр захидлыг бүхэл бүтэн дөрвөн цаг уншиж байсан юм. Хоёр багш ээлжлээд л уншина шүү дээ. Сталины үеийг л шүүмжилсэн утгатай. Тэгэхэд их л сонин сэрэл, сэтгэгдэл төрж байлаа. Манайд чинь “Сэхээтний төөрөгдөл” гээд нэг их айхтар юм болсон шүү дээ. Чи ч бараг мэдэхгүй байх аа даа?

- Уншиж дуулснаас цаашгүй ээ. Энэ чинь 1957-1958 оны үед болсон байх аа?

- Тийм ээ. Сэхээтнүүдийг ний нуугүй яриулах нэг ийм ажил явж байлаа шүү дээ. “За та нар минь одоо сэтгэлээ тэнийтэл нэг сайхан ярьж хөөрцгөө” гээд л. Бид чинь хойно очсон даруйдаа Москваг гайхан бишрээд байсан бол сүүлдээ гурав, дөрөвдүгээр курст ороод ирэхээрээ арай өөр болоод эхэлж байгаа юм л даа. Хоёр улсын хөгжлийг хооронд нь харьцуулахаас эхлээд л... Ах нар чинь манайхаас ноос ноолуур, арь шир гээд мал аж ахуйн хамаг л бүтээгдэхүүн, алт мөнгө гээд л ашигт малтмалыг бүгдийг л авдаг. Гэтэл хариуд нь юу өгч байгаа билээ. Яагаад заавал манай улс ингэдэг юм бэ гэж оюутнууд дундаа их ярилцана. Оюутнуудын хурал энэ тэр дээр бол байнга. Яг энэ үеэр тэр “Сэхээтний төөрөгдөл” болж байгаа юм. Гадна дотногүй л тэр ажлыг өрнүүлсэн юм билээ л дээ. Бид ч бүх юмаа л ярина. Улс орон хөгжихгүй, хөгжил удаан байна, наана цаана гээд л... Тэгээд яах вэ дээ дараа нь дансанд орж нүдлүүлээд л [инээв].

- Ер нь гадаадад байгаа хүмүүс их юм боддог юм уу даа?

- Ёстой үнэн. Харин тийм юм шиг байгаа юм. Арай илүү мэдрэмжтэй ч гэх юм уу даа. Тэгээд яах вэ ний нуугүй яриулаад юу болсныг бүгд мэдэж байгаа биз дээ [инээв]. Дотоодын оюутнуудаа бодвол гадаадын оюутнууд арай гайгүй өнгөрсөн л дөө.

- Сургуулиа төгсөж ирээд?

- Тэгээд яах вэ дээ ирээд л, би чинь онц төгссөн хүн. Цээж их том шүү дээ. Ховор мэргэжлээр гадаадад мэдлэг боловсрол эзэмшчихсэн. Ингээд л Хөдөө аж ахуй яамны нэгдүгээр орлогч сайд Л.Ринчин, Ц.Лоохууз хоёулан дээр нь ортол “За чи сангийн аж ахуй явна аа” л гэж байна. Би ёстой дотор пал гээд л явчихсан. Тэр их том сайдуудын өмнөөс юм ярих биш. Дотроо бол их л дургүй байгаа юм. Аминдаа өөрийгөө яаманд л орох ёстой гэж бодож байгаа юм шиг байгаа юм [инээв].

- Ингээд Амгалангийн сангийн аж ахуйд очсон байх аа?

- Тийм. Тэнд ерөнхий агрономичоор очоод нэг жил арай хүрээгүй, долоо найман сар ажиллаж байтал Сангийн аж ахуйг удирдах газар дууддаг юм . Овоо нэг ажилдаа дасаад, саальчид малчидтайгаа танилцаж нүүр хагараад, хөдөө гадаа яваад их өөрийн болж байтал шүү дээ. Тэр үед чинь атрын нэгдүгээр аяны шийдвэр гарчихсан байлаа. Ингээд дуудсан ёсоор боловсон хэлтсийн дарга “бүдүүн” Нанзад гэдэг хүн дээр яваад очтол “Сангийн аж ахуйг удирдах газарт, атрын штабт ажилла” гэж байна. Тэгэхээр нь “Чадахгүй ээ. Би үйлдвэр дээрээ ажиллана” гэчихээд буцаад яваад өгөхгүй юу [инээв] Тэр хүн ч надад юм хэлсэнгүй. Хориод хонож байтал дахиад дуудаж байна. Би дуугүй байгаад байхаар нь бүх юм болчихсон юм байх гэж бодоод очиж байгаа юм л даа. Юун түрүүнд нөгөө “бүдүүн” Нанзадтайгаа уулзтал “Өө би мэдэхгүй. Чи тэр дарга дээр ор” гэж байна. Одоо бодоход тэр хүн даргадаа л загнуулсан юм шиг байгаа юм. Надад их ёозгүй хандаж байна. Тэгээд дарга дээр нь орлоо доо. Одоо тэр Хүнс Хөдөө Аж Ахуй, Хөнгөн үйлдвэрийн яамны хоёр давхрын зүүн жигүүрт. Нүдэндээ шилтэй цагаан хүн байх юм. Тэр үед гуч нэлээд гараад дөч л дөхөж явсан болов уу даа?

- Нөгөө алдарт Лоохууз уу?

- Тийм. Нөгөө алдарт Лоохууз гуай. Тэгээд яах вэ ороод [инээв] “Сайн байн уу” гэтэл дуугарахгүй байна. Намайг ер нь хүн гэж тоож байгаа шинж ердөө ч алга. Ингээд арваад минут зогслоо. Юм бичээд л суугаад байх юм. Намайг нэг ёсондоо хашрааж л байгаа юм уу. Зориуд л тэгж байна л даа. Хүн орж ирчихээд байхад чинь [инээв].

- Мэдрүүлж байна аа?

- Нэг ёсондоо тэгж л байгаа юм л даа. Тэгж тэгж байснаа нэг сүрхий харснаа “Чи юу юм бэ” гэж байна. Би ч “Амгалангийн сангийн аж ахуйн ерөнхий агрономич. Таныг дуудаад байхаар ирлээ” гээд тавьчихлаа. Гэтэл “Чи муу яасан задарсан ...” гээд нэг их эвгүй муухай үг хэлсэн юм аа. Тэгээд “Чи одоо сургууль төгсөж ирчихээд “яв” гэхээр явахгүй. “Ир” гэхээр ирэхгүй гээд байдаг. Чи ер нь хаашаа амьтан бэ? Чиний тэр улаан ногоон диплом ямар хамаа байсан юм бэ? Намын том шийдвэр гарчихаад байхад яасан задарсан амьтан бэ?” гэж ирээд л авч байна. Тэгэхээр нь [инээснээ] “Би нэг үйлдвэр дээр жаахан ажиллах гэсэн юм” гээд толгойгоо маажлаа. Хорин дөрөвтэй л хүүхэд шүү дээ. Тэгсэн чинь “Үхсэн хатсаны чинь үйлдвэр. Үг дуугүй ирээд энд ажилла. Чамайг донгодлоо” гэж байна. Би тэр үед “донгодох” гэдэг лав л сайн юм биш байх гэж бодож байгаа юм [инээв]. Ингээд Сангийн аж ахуйг удирдах газар Лоохууз гуайтай хоёр жил ажилласан даа. Энэ хүнээс мөн их юм сурсан даа, хөөрхий.

- Тухайн үед шинэ мэргэжилтэнг эхлээд үйлдвэр дээр ажиллуулдаг боловсон хүчний бодлого байсан юм шиг байгаа юм даа?

- Харин тийм. Энэ зөв л дөө. Намайг хэсэг хугацаанд үйлдвэр дээр ажиллуулаад дараа жинхэнэ нь мэргэжлээр нь татаж аваад атрын аянд оруулж байхгүй юу. Гэтэл би бол өнөө залуугийн аагаар бодож байхгүй. Энэ бүхэн надад үнэхээр их юм өгсөн. Тэгээд хоёр жилийн дараа Лоохууз гуай маань хойшоо явах болоод Сангийн аж ахуйг удирдах газрын Газар тариалан эрхэлсэн орлогч даргаар сангийн аж ахуйн дарга Жамбал гэдэг хүнийг тавьдаг юм аа [инээв]. Уг нь сайн дарга л даа, зайлуул. Гэхдээ практик талын хүн. Тэгээд бид нэг хэсэг залуус, хэлтэст тав зургаан залуу л байгаа юм. Тэгээд нөгөө хүнтэйгээ таарахгүй ээ. Таарахгүй нь ч юу байх вэ хөөрхий, нөгөө хүн маань биднийг жаахан зарна. Арга барил нь хоцрогдсон ч гэх юм уу. Бидэнд бол нэг их мэргэжлийн чиглэлийн юм өгөхгүй л дээ. Түлхүүр энэ тэр авчир гэдэг ч юм уу, тэгээд бид “Монголд газар тариалангийн талаар анх удаа ийм том зорилт тавиад байхад энэ хүн яаж энэ бодлогыг явуулж чадах юм” гээд л хоорондоо их ярина. Бараг өөрсдөө л оронд нь очих ухааны юм ярих гээд байгаа ч юм уу даа [инээв].

Тэгээд өвөл нь ажилчдын зөвлөгөөний хурал болов оо. Би ч нөгөөдхөө шүүмжиллээ дээ. Тэр үед чинь даргаа шүүмжилнэ гэж бараг байхгүй шүү дээ [инээв]. Жинхэнэ авч өглөө. “Лоохууз гуайн толгой эргэсэн байна. Ийм том зорилт дэвшүүлж байхад сангийн аж ахуй, газар тариалан эрхэлсэн хүнээр сангийн аж ахуйн дарга төдий хоцрогдсон хүнийг тавиад байдаг” гээд л[инээв]. Тэгсэн сүүлд нь Лоохууз гуай, бурхан минь, биднийг “Та нар юу юм бэ? Муусайн амьтад. Жамбалын чигчий хурууны [эрхий хурууныхаа өндгийг харуулаад] үүний талын талд ч хүрэхгүй. Чи, Гунгаадорж юу юм бэ? Молокосос” гэж байгаа юм. [Бүр учиргүй инээв]. Түүнээс хойш “Молокосос” нэртэй болоод. Тэгж л ажиллаж байлаа даа, хөөрхий. Ингэж л атрын анхдугаар аяны ажилд гар бие оролцож байлаа. Түүнээс хойш атрын бүх л аяныг үзлээ дээ.

- Хөдөө аж ахуйн мэргэжил эзэмшсэн хүн яаж аваад нам, олон нийтийн ажил руу урвачихдаг билээ?

- Үгүй яахав дээ. Тэр үед чинь боловсон хүчнийг чинь ажил хэргийн чанараар нь сонгож авдаг байлаа шүү дээ. Тийм л үе байж л дээ. Тэгээд Ц.Лоохууз гуайгаа буцаад сургуульдаа яваад өгөхөөр нь Амгалангийн сангийн аж ахуй руугаа эргээд оччихлоо. 1963 онд л доо. Сангийн аж ахуйн үйлдвэр эрхэлсэн орлогч дарга, ерөнхий агрономи гээд 1967 он хүртэл ажиллахгүй юу. Ингээд ажиллаж байтал нэг өдөр Төв Хорооны хүн гээд халзан толгойтой хүн ирээд манай дээр бүтэн өдөр боллоо. Тэгэхэд чинь би бас ажлынхаа хажуугаар болоогүй ээ намын үүрийн даргын сэтэртэй [инээв]. Би чинь бүр оюутан байхдаа намд элсчихсэн хүн л дээ. Тэр үедээ л намын мундаг идэвхтэн байж. Нөгөө хүн чинь манай ажил дээр ирчихээд дарга нартай ч уулзаад л, хэдэн ажилчидтай маань ч уулзаад л, надаас ирж элдэв юм асуугаад л, би ч түүнд нь хариулаад иймэрхүү маягтай байж байгаад буцдаг юм. Би дотроо “Энэ Төв Хорооны хүн ингэж ногооны талбай дээр явж байх гэж байдаг юм байх даа” гэж гайхаад л өнгөрсөн. Тэгтэл удалгүй хоёр сарын дараа Төв Хороон дээр намайг дуудаж байна. Яваад очлоо. Тэгтэл “Чамайг Төв Хороонд авна аа. Хөдөө аж ахуйн хэлтэст мэргэжилтнээр ажилла” гэж байгаа юм.

- Тэр халзан нөхөр ингэхэд хэн байсан юм бэ?

- Аан тэр халзан нөхөр үү? [инээв] Төв Хорооны боловсон хүчний орлогч дарга Лувсанцэрэн гэдэг хүн. Тэр үед Төв хорооны боловсон хүчний орлогч тийм том дарга хүн сангийн аж ахуйн нэг муу агрономич “амьтан”-ыг өөрийн биеэр газар дээр нь очиж сонирхож байгаа байхгүй. Тийм нарийн бодлогоор хүнийг сонгож дэвшүүлдэг байж л дээ. Түүнээс биш надад ар өврийн хаалга, ах дүү, төрөл садан гэж тэнд юу байх билээ. Чухам эндээс л миний улс төрийн ажлын үндсэн замнал эхэлсэн юм даа. Тэнд нэг жил болоод л яамны орлогч сайд, аймгийн намын хорооны дарга, яамны сайд, Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, Ерөнхий сайд, дараа нь элчин сайд, УИХ-ын гишүүн гээд улс төрийн албан тушаалуудыг хашсан даа. Түүний нэг нь төр засгийн тэргүүн байх ховор хувь заяа надад оногдсон. Үүнд одоо төгссөн сургууль, алт шиг сайхан багш нарын маань сургаал номлол, түүнийг амьдралд хэрэгжүүлэх гэсэн миний зүтгэл хоёр л өдий дайтай болгосон юм биз дээ. Амьдралд өгсөж уруудаж л явлаа. Өөр юу гэх билээ дээ.

Жич: Энэхүү ярилцлагыг одоогоос хоёр жилийн өмнө хийж байжээ. Тухайн үед “Төрийн захиргаа” сэтгүүлийнхэн үүнийг тэрлэгч эгэл оюутныг гололгүй Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж асан эрхмүүдтэй цуврал ярилцлага хийх санал тавьж, тэргүүн ярилцлагаа хийж байсан нь энэ. Харамсалтай нь ажлын маань цаг заваас болж уг төслийн хүрээнд хийсэн эхний бөгөөд эцсийн ярилцлага болсон юм. Өнөө харин хичээлийн зав чөлөөнөө хуучин гар бичмэлүүдээ эмхэлж суутал гарт дайралдахаар нь олзуурхан, нэгд, нэгийн зэрэг хүмүүст хэрэгтэй болов уу, хоёрт, сэтгүүлтэй хийсэн гэрээнд хэвлэн нийтлэх талаар тухайлсан заалт үгүй тул харшлах зүйл үгүй болов уу хэмээн санаж Уншигч Танаа илгээв.

Дашрамд ярилцлага хийх бүхий л нөхцөлөөр хангаж өгсөн доктор, профессор Д.Батсүхэд гүнээ талархаж явдгаа цагийн хожуу, газрын хол гэлгүй уламжилъя.

Америкийн Монголчуудын Даяар Монгол онлайны Арлингтон хот дахь сурвалжлагч

Д. Нямдорж