УИХ-ын  гишүүн,  ХЗДХ-ийн  сайд  Ц.Нямдоржтой ярилцлаа. 

-Төрийг төвхнүүлэх  ажил на­­муудын төвшинд гацаанд ор­­чихлоо. Улс төрийн энэ байд­­­лыг та хэрхэн харж бай­на?   
-Сонгууль өнгөрөөд  сар  болж байна. Энэ хугацаанд УИХ-ын даргын томилгоо хүртэл 25  хоногийг өнгөрөөсөн. Тэр хоо­ронд Ардын намын  зүгээс ямар нэ­гэн  харилцаанд орох ямар  ч хуулийн үндэс байгаагүй шүү  дээ. Засагт эвсэх гээд бай­гаа нам эвслүүд, тухайлбал, Ард­чил­­­сан нам эхлээд дотроо фрак­­­­цуу­дынхаа сонирхлыг  зо­хи­­­­цуу­лах гэж баахан зүдрэх  шиг бол­лоо. Дараа нь эвсэл гээч юм­­­­тай сайд  нарынхаа суудлыг  то­хи­­рох гэж хэсэг хугацаа авах  шиг боллоо. Тэгээд өнгөр­сөн  до­лоо хоногийн дөрөв дэх өд­рийн орой дотоод асуудлаа бол­сон болоогүй тоон дээрээ то­­хирсон юм шиг байгаа юм. Өнөөх Зас­гийн газарт  ажиллах  харь­цаа нь  75:25  байна гэсэн  зар­чим.

Тэгж тохиронгуутаа УИХ-ын  ху­ралдаан зохион байгуулах үүрэг­тэй хүнд хэлэлгүйгээр чуул­ган зарлачихсан. Зүй нь  бол УИХ-ын насаар хамгийн  ах­мад  гишүүн хуралдаан зохион байгуулах  үүрэгтэй.  Үүнд  нь  зарлах, бэлтгэл хангуулах,  тов тог­тоох гээд хэд хэдэн шат­ны ажил байдаг. Тэр ажлаа ярил­гүй­гээр хуралдааныг баасан га­­рагт гэж зарлаад өөрсдөө га­­ц­аа үүсгэчихлээ.  Тэгчихээд  сүүлд  нь  бүх бурууг Ардын нам руу то­хох гэж оролдоод байх  шиг. Би хувьдаа УИХ хур­дан эмх­­лэг­дэж, засаг түргэн бай­гуу­лаг­даасай гэдэг байр суурь  дээр бай­гаа. Сонгуулийн санал  ху­раалт явагдаад “би  ялсан,  чи  ял­сан”  гэдэг  яриа гарч, СЕХ дээр намын  дарга нар очиж “би чи”-дээ тулж байхад Ардчилсан  на­мын  зарим хүнтэй би  утсаар ярьсан. “Аль нь ч олонхийн суу­дал авахааргүй болчихлоо, ганц хоёр  суудлаар танайхан  илүү гарч магадгүй, наадах чинь  ялалт  биш  хадаасан  дээр  суу­­чихлаа, их эмзэг парламент  бүрдэж байна, ялалтын баяр  тэм­­дэглэж ийш тийш гүйхээ бо­ли­вол яасан  юм бэ” гэдгийг  хэл­­сэн.  
-Ямар  учраас  та эмзэг  гэж тодорхойлсон  юм бэ?  

-Зургаа дахь удаагийн пар­ламентад аль нь ч олонхи бо­лоо­гүй. Тэгээд ганц хоёроор  илүү  суудал  авсан  нам  нь  арав  ор­чим хүний эвсэлтэй нийлж засаг байгуулах хувилбар бий бол­чихоод байна. 1992 онд 72:4, 1996 оных 50:25, 2000 он 70:6, 2004 оных 36:36, 2008 он 45:27 гэсэн харьцаатай бай­сан. Өөрөөр хэлбэл, нэг бол дан­гаараа засаг байгуулах олон­хи­той, эсвэл нийлэхээрээ 60-аас давсан тооны гишүүдтэй на­­мууд нийлж Засгийн газар  бай­гуулж байлаа. Гэтэл энэ удаа за­саг байгуулж байгаа хэсэг  нь 45 хүрэхгүй юм болчихоод бай­­на. Тэгээд цөөнхийн  байр  суурь  дээрээ очиж байгаа нам  нь  бараг  30  суудалтай. Нэг та­лаа­­саа ийм сонин улс төрийн  байдал үүссэн. Харин нөгөө та­лаасаа Ардчилсан намын нийлж байгаа арваад  хүний нэг  хэсэг  нь Ардчилсан нам, үлдсэн нь  Ардын намаас урваж явсан  хүмүүс байгаа. З.Баянсэлэнгийг  эс тооцвол. Нэг урвасан хүн хоёр дахь удаагаа урвадаг шүү дээ. Ийм бүрэлдэхүүнтэй Ард­чилсан нам  нийлж засаг бай­гуулж байгаа юм. Тиймээс бол­­гоомжтой хандаж, засгийн  бү­рэлдэхүүнд орохгүй намтай­гаа учир зүйгээ ол гэж ярьсаар байгаад өнөөдрийг  хүрч байна.  Баасан  гарагт бид З.Энхболд гишүүнтэй уулзъя гэж хэлээд,  18:30 цаг хүртэл  хүлээсэн,  орж ирээгүй. Бид Ардчилсан намын  өг­сөн бичигт  хариу өгөхөөр  бэлд­чихсэн  байсан. Тэр  өдрийн  16:00 цаг гэхэд тэр бичгийн хариу бэлэн  болчихсон байсан  шүү.

-Өмнөх өдөр нь танай на­мын ресепшнд орхиод яв­сан гэх бичгийн талаар яриад байна уу?  
-Тийм. Бичгийн хариуг  бэ­лэн болгочихоод, УИХ-ын дар­гад нэр дэвшиж байгаа хүн­тэй уулзан, манай бүлгийн  гишүүд ганц хоёр асуултад хариулт авъя гэж хүлээгээд 18:30  цаг  бол­гоод  тарсан  л  даа. Энэ бол  нэг дэх өдрийн  орой болсон про­­цесс. Харин хоёр дахь өд­рийн өглөө Ардын намын Бага ху­рал  ху­ралдсан. Түүний өмнө УИХ дахь бүлэг хуралдаад, гу­рав дахь өдрийн өглөө анх­ду­гаар чуул­ганыг эхлүүлнэ гэ­дэг  шийдвэр  гаргасан.  Тэгээд Д.Дэм­­бэрэл даргыг очоод “та хурлаа зарлачих” гэж хэлсэн. Д.Дэмбэрэл дарга ч УИХ-ын  Там­­­­­гын газрынхныг дуудан гу­рав дахь өдрийн 10:00 цагт анх­ду­­гаар чуулган хуралдана гэ­с­эн зар та­раачихаад Бага ху­­рал руу бу­цаад явсан. Тэр  хой­­­гуур хүчээр ху­­рал хийж, УИХ-ын даргыг, /үүнийг би ха­шилтан дотор  хэлж байна шүү/ сонгочихсон. Лхаг­­­­в­а га­рагт өдрийн цайгаар би Тө­­­рийн ордонд ирэхэд Тө­рийн бай­­гуулалтын байнгын хороо хү­­­чээр байгуулагдах ту­хай асуу­­­дал яригдаж байсан. Би Ард­чил­сан намын зарим ги­шүүн­тэй уул­заад “Та нар хоёр  дахь удаа хүчир­хийлэл хийж бо­лох­гүй. Да­хиад ярилц, эрх ба­ригч хүчин илүү  зөөлөн  байх ёс­той” гэд­гийг  хэлээд  гарахад л  УИХ-ын  чуулган хуралдаж Н.Бат­баяр ги­шүүн орж ирээд МҮДН-ын до­лоон гишүүний картыг су­га­лаад л гарсан байна билээ. Ингээд л  дахиад  хууль  бус  болчихдог. Уулзаад  юм ярихаар дандаа зөрдөг  хачин  нөхцөл  байдал УИХ дээр  бий болчихлоо. 

-З.Энхболд гишүүнийг УИХ-ын даргад нэр дэвшиж байгаатай нь  холбогдуулан Ардын намын  гишүүд бүлгийн хуралдаан дээр ирж, асуултад  хариул  гэж дуудсан. Танай бүлгийн  гишүүд  З.Энхболд  даргаас  чухам юу асуух гээд  байсан юм бэ? 

-Яамдын  тоог 20  хүргэхээр  засаг байгуулахаар ажлын хэсэг  ярьж байгаа гэж сонссон. Яамдынхаа тоог 20 хүргэхээр  тохиролцоод, сайд нарынхаа асуудлыг хувааж авна гэж байгаа. Үүнийг том зургаар  харах юм бол хоёр  гишүүний дунд  нэг яам байх зохион байгуул­алтыг хийхээр эд  зүтгээд  байгаа юм.  Энэ үнэн  үү, үгүй юу гэдгийг  л  би асуух  гээд  байгаа юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өмнөх  Их хурлын  үед “Засгийн газрын  тэргүүн нь УИХ-ын  гишүүн байж  болно,  үлдсэн  нь гаднаас  бүрдүүлэх ёстой”  гэсэн  хуулийн төсөл  боловсруулаад ­тавьчихсан  байна. Үүнийг хэлэлцүүлэх  үү  гэдгийг УИХ-ын даргад  нэр  дэвшиж байгаа тэр хүнээс  асуух  гэсэн  юм.  Дандаа 70  гарсан бүрэлдэхүүнтэй УИХ-ын  үед  арав  гаруй байсан  яамыг, 45-тай бүрэлдэхүүн яахаараа 20  хүргэдэг  юм. Энэ асуултыг  л  тавих  гээд  байна.  Үүнд  хариулт  хэлэх  хүн байхгүй болчихсон. 

Тэр карт  сугалж байгаа асуудал  зүгээр нэг  хүн уурандаа хийсэн  үйлдэл  биш. Ардчилсан  намын  эв  зүй ямар байгаа талаарх  шинж тэмдэг тэгж илэрдэг юм. Би Ардчилсан намын  гэдэс  ходоодыг  өөрийн  намынх  шиг  л мэднэ.  Миний мэдэхийн  1996  оны Засгийн газар  дөрвөн  удаа,  2004 оных нэг  удаа унасан. Мөн 2008 онд  Н.Алтанхуяг  гарснаар  бас нэг  удаа унасан байгаа. Сүүлийн  22  жилийн түүхэнд Засгийн газар  нийт зургаан  удаа хугацаанаасаа өмнө уначихаад  байгаа юм. Энэ уналтууд дандаа Ардчилсан намын хөдөлгөөнөөс  үүдэлтэй байсан. 1996  онд М.Энхсайхан Ерөнхий сайд  байхад Ардчилсан нам дээр  эвслийн  тэргүүн Ерөнхий сайд  байна гэсэн шийдвэр  гаргаад тэр  засгийг  унагаж байлаа.  Түүний дараа элсний 13  гэж гарч ирээд Сэргээн  босголт  банкин дээр  улс төрийн  тэмцэл  явагдаж байхад тэр  үеийн Ардын намынхантай нийлээд Ц.Элбэгдоржийн засгийг  унагасан. Ц.Элбэгдоржийн араас Ж.Наранцацралтын засаг  гарч ирсэн.

Ж.Наранцацралтын засаг унасан гол  шалтгаан  Эрдэнэтийн талаар  Москвагаас нэг  бичгийг  З.Энхболд  барьж ирээд,  тухайн үеийн Ардын намын дарга Н.Энхбаярт өгчихсөн юм. Тэр  бичигнээс л  болж Ж.Наранцацралтын Засгийн газар  унасан.  2004 оны Ц.Элбэгдоржийн  засагт ажиллаж байхад Эх орон эвслийг М.Энхсайхан, “Эрэл”-ийн Эрдэнэбат хоёр нийлээд тараачихсан. Ц.Элбэгдоржийг тэгж унагачихаад М.Энхсайхан  М.Энхболдын Засгийн газарт  шадар  сайд  болсон  байгаа.  Харин 2008 онд Ардчилсан нам засгаас  гарах  болсон  шалтгаан  нь Х.Баттулга намын дарга болж,  намаа удирдан  сонгуульд орох гэж зүтгэсээр  байгаад  Н.Алтанхуягийг  өрсч мэдэгдэл  хийхээс аргагүй байдалд  оруул­сан. Ингэж Ардчилсан намын хөдөлгөөнөөс  болж  Монголын үе үеийн Засгийн газар  зур­гаан  удаа унасан  түүхтэй.  Үүнийгээ Ардчилсан намынхан  мартчихсан юм байх даа.  Гэхдээ мартаж болохгүй түүх шүү. Дээрээс  нь өчигдөр  миний сонссоноор МАХН-МҮАН-ын  “Шударга ёс”  эвсэл Ардчилсан намд  тулган шаардалт  хийсэн  гэж би  ойлгосон. 

-Ямар асуудлаар тулган  шаардалт  хийсэн  гэж?    
-Шүүх дээр Н.Энхбаярын  хэргийг бидний хүсээгүй шийд­вэр гаргах юм бол  “Шударга ёс”  эвсэл  хамтарсан Засгийн газарт орохгүй шүү  гэж. Өнөөдрийн Ардчилал  сонинд яг  энэ тухай биччихсэн  байна. Ийм л  учир шалтгаанууд байгаа юм. Ардын нам сандал  ширээтэй зууралдаад, албан тушаал  гуйж, засгийн ажилд  садаа болох  гээд байгаа зүйл  ерөөсөө байхгүй. Харин хоёр,  гурван  суудал  илүү хэсэг нь хүчирхийлэл  хэрэглээд  байгаа учраас араасаа хариу үйлдэл дагуулаад байна шүү дээ. Жишээ нь Өвөрхангай аймагт гарсан сонгуулийн маргаан  байна. Хэргийн  болон  нутаг дэвсгэрийн харьяалал гэж байдаг.  Өвөрхангай аймагт  гарсан  хэргийг  тэнд  л шүүдэг. Гэтэл  хаа хамаагүй Хан-Уул  дүүргийн шүүх дээр авчирч ирээд  шийдчихэж байна шүү  дээ. Ингэж хуулийг завхруулан,  шүүхийг  улс төрийн  тэмцлийн хэрэгсэл болгон ашиглаад  байхаар Ардын нам болон  сонголтоо  хийсэн  ард  түмэн  зүгээр суугаад  байх  уу. Тэгэхээр зуурсан  бантангийнхаа учрыг  тэд  өөрсдөө л олох ёстой. 

-Шинэ УИХ бүрэлдсэнээс хойш 45 хоногийн дотор Засгийн газар  байгуулагдах  ёстой. Энэ хугацаанд  амжих­гүй бол яах вэ? 
-Үүнийг  эрх барих  гэж байгаа хэсэг нь  өөрсдөө л бодох асуудал. Хуралдаанаа хийгээд  асуудлаа шийдэцгээнэ л биз. Өнөөд­рийг хүр­тэл Ерөн­хий сайдад хэнийг нэр  дэв­шүүлж байгаа тухай албан ёсоор  мэдэгд­сэн зүйл  алга л  байна шүү  дээ. Н.Алтанхуяг гэдэг нэр  яригдаад  бай­гаа болохоос биш, тэдний зүгээс энэ тухай­гаа Ерөнхийлөгчид  бичиг өгсөн гэж дуулаа­гүй. Хуулиараа бол  саналыг Ерөнхийлөгчид өргөн  барих,  түүнтэй нь зөв­шил­цөх ёстой юм.  Тэр  ажиллагаа эхлээгүй байна. 
-Ардын нам  цаг  хожоод  байгаа юм биш  үү? 
-Бид цаг  хожоод яах  юм. Хожих  зүйл  юу ч байхгүй шүү дээ. Сонгууль болоод  дуусчихсан  байна. Жишээ нь  би  ч гэсэн энэ ажлаа хурдан  аваасай гэж хүсч байна. 

-Гацааг гаргахын тулд Ардын намын  зүгээс  ямар нэгэн  санаачилга гаргах  уу? 
-Бид  санал  тавьчихсан  байгаа.  Түүнд Ардчилсан намынхан  хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй. Элдэв  хүчирхийллээ зогсоох  хэрэгтэй шүү  дээ.  Харьяаллын  бус  асуудлыг  хаа холоос авчирч ирээд  шийдвэр  гаргадаг  шүүх нь нэг  хүчирхийлнэ.  Хэдхэн  цаг тэсчих  гэхээр  хүчирхийллийн  аргаар асуу­далд  хандана.  Ингэхээр яаж ажил  явдаг  юм бэ. Ардчилсан намынхан  үнэхээр албан тушаалд очиж, ажил хийх  сонир­хол  байгаа бол өөрсдөө л эв зүйгээ олох  хэрэгтэй шүү  дээ. Эд нар өөрсдөө цөөнх  байхдаа завсар­лага аваад  хэдэн сараар  гацаадаг  байсан нь  худлаа биш шүү дээ. Засагт хамтарч байхдаа хүртэл ажил явуулдаггүй гацаа­даг  л  байсан.  Одоо тэнгэр өөр  болчихоогүй,  хуулийн  орчин нь хэвээрээ л  байна.  Хамгийн  гол  нь Ардын нам руу дайрах  бус, дотоод  идээ бээрийнхээ учрыг  олох  хэрэгтэй. 

-Тэгэхээр Ардын намын тавьсан гурван  шаардлагыг  биелүүлэхээс  наана чуулганы хуралдаан болохгүй гэж ойлгож болох уу? 

-Бүгдийг нь гэхгүй л дээ. Зарим нэгэн асуудал, тухайлбал зайлшгүй хууль зөрчсөн  асуудал дээр  Ардчилсан нам байр  сууриа эргэж харахгүй бол  хэцүү.  Жишээ нь  тэр Өвөрхангайн асуудлыг  яахаараа Хан-Уул  дүүрэг дээр авч ирэн  ганцхан  өдрийн  дотор шийддэг юм.
-Шүүхийн  асуудал  Ардчилсан намд  ямар хамаатай юм бэ? 
-Ардчилсан  намынхан  яг  ингэж ярина л  даа.  Гэхдээ тэгдэггүй л  байхгүй юу. Улс төрийн  захиалга байсан  учраас Хан-Уул  дүүргийн  шүүх дээр  авчирч шийдвэр  гаргуулж байгаа юм. Ер нь  Хан-Уул дүүргийн  шүүх дандаа ийм  хууль  бус  зүйл  хийж гаршсан.  Би  тэр шүүхийн  шийдвэрийн нэг  хувийг  нь үзсэн.  Хариуцагч талаас  нь хэн  ч байхгүй. Зүгээр  л  нэг  хүн өргөдөл  өгөөд,  маргааш  нь  хуралдаан  хийж хариуцагчгүй,  харьяалал  зөрчсөн  хууль  бус  шийдвэр  гаргасан.  Үүндээ Ардчилсан нам  арга хэмжээ авахгүй бол  бид яаж тэвчээд  сууж байх  юм бэ. 

-Үндсэн хуулийн Цэц Ардын намын гомдлыг  үндэслэлгүй хэмээн үзвэл  УИХ-д  танай намын  бүлэг  гэж байхгүй болох юм биш үү. Энэ тохиолдолд танай намын дараагийн алхам юу байх вэ?
-МАН-ын бүлгийг байхгүй болголоо гээд  гишүүдийг  нь  яах юм. Бүлгийг нь  байхгүй болго  л доо.  УИХ-д  57  гишүүн байж эрх зүйн чадамжтай болдог  юм. Тэд  үсрээд л 40 гаруй байгаа биз  дээ. Эд нар  ойлголцох  л  хэрэгтэй шүү дээ. Би Ардын нам  гэхээс  илүү  төрд  зүтгэж байгаа хүн. Шаардлага гарвал  би Ардын  намынханд  ч гэсэн үг хэлж байдаг. Би хэзээ ч зөвхөн Ардчилсан нам руу юм яриад  байдаг хүн биш. Ардын намаас сонгогдсон Ерөнхийлөгч,  Ерөн­хий сайдтай шаардлагатай үед нь үгээ  хэлдэг  л байлаа.  Одоо  ч гэсэн би Ардын намынханд  хэлдэг.

-УИХ-ын даргыг сонгох процессыг эхнээс нь хийхийг шаардаад байгаа юм уу?
-Нэг хувилбар нь энэ. Өөр хувилбар байж болно. Ардчилсан намын тухайд Хан-Уулын шүүх дээр хийсэн балиар юмаа болиулах хэрэгтэй. Шүүхээр ингэж шийдвэр гаргуулахыг олигархижсан төр гэдэг юм.  Эцсийн дүндээ олигархи гэдгийг сонгодог утгаар нь бизнес, төр, шүүх гурав нийлээд нэг хүнд үйлчилж эхлэхээрээ жинхэнэ олигархи болдог. Монголд энэ байдал 100 хувь үүсээд байна.  Цаад АН-ынхан чинь есөн сайдын суудлынхаа тавыг Женкогийн бүлэглэлд өгөх гэж байгаа юм гэнэ лээ. Олигархийн засаглал гэж үүнийг хэлдэг. Монголд АН-ынхан хэдэн урвагчидтай нийлээд жинхэнэ олигархийн засаглалыг бий болгож байна.