тухай маргаан дэгдээд байна. Уг асуудлаар иргэн Б.Лхагважав Үндсэн хуулийн Цэцэд ханджээ. Ардчилсан намынхан асуудалд яарч хандсан эсэх нь гол биш хууль тогтоох дээд байгууллага нь Үндсэн хуулиа зөрчиж, төрийн эрх барих, дээд байгууллагыг тахир дутуу байдлаар бүрдүүлж буйг буруутгасан иргэн Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-УИХ-ын чуулганы хоёр тоот тогтоолыг Та буруушаан Үндсэн хуулийн Цэцэд ханджээ дээ?

-З.Энхболдыг УИХ-ын даргаар баталсан, түүнийг баталгаажуулсан тогтоол нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзээд Цэцэд хандсан. Үндсэн хуулийнхаа дагуу ард түмэн сонголтоо хийсэн. Эндээс сонгогдож байгаа түшээдийн төрөө байгуулах процесс нь мөн л Үндсэн хууль дахь төр байгуулах хуулийн дагуу явах ёстой.
Монгол Улс парламентын засаглалтай учраас парламентынхаа даргыг батлах асуудалд алдаа гаргаж болохгүй. Сая УИХ-ын даргыг баталсан явдал бол яах аргагүй Үндсэн хуулийн хэд хэдэн заалтыг ноцтой зөрчлөө. 1990-ээд оны эхээр гаргасан хуулиудыг альтернатив бусаар, ганцхан чиглэлээр гаргасны сөрөг үр дагавар бас одоо гарч байна. Ер нь бол ард түмэн парламентаа сонгочихсон.

Сонгогдсон парламент нь өөрөө өөрийнхөө бүтцийг байгуулдаг эрхтэй. Өөрийнхөө бүтцийг өөрөө байгуулдаг эрх парламентад л байдаг. Ийм бүтцээ тахир дутуу байдлаар бүрдүүлчихээд дараагийн асуудал руугаа буюу Засгийн газар байгуулахаар яарч байна. Зүй нь, тангараг өргөсөн 69 гишүүн даргаа сонгож, байнгын хороодоо байгуулах учиртай.

Ингэж байж зөв механизм хөдөлж эхлэхийг баталгаажуулсан хууль байхад зөрчин байж УИХ-ын даргаа сонгоно гэдэг нь сонголт хийсэн ард түмний 40 гаруй хувийг ард түмэн гэж үзэхгүй, тэдний төлөөллийг төрд байх эрхийг үл ойшааж байгаа явдал.
Сонгосон ард түмний, сонгогдсон буюу одоогоор Монгол Ардын Намаас тангараг өргөчихсөн хүчин төгөлдөр эрхтэй 25 гишүүний эрхийг бүрэн хаагаад хэсэг бусаг нөхөд дураараа дарга сонгоод явчихаж байна л даа. Олонх болоогүй олонтой нам нь бусад нам эвсэлтэй зөвшилцөж, УИХ-ын чуулганы танхимаас л дарга сонгох ёстой.

-Хуулийн яг хэдийн хэддүгээр заалт хэрхэн зөрчигдөөд байгааг Та тодорхой хэлж өгнө үү?

-Энэ болж байгаа асуудлыг би яагаад ингэж ажиглаад, Цэцэд өгсөн бэ гэж хүмүүс асууна л даа. Би өмнө нь 2009 оны есдүгээр сард мөн Үндсэн хуулийн цэцэд асуудал өгөөд хоёр сарын дараа буюу арваннэгдүгээр сард дунд суудлын хуралдаан болсон. Өөрөөр хэлбэл, тэр хүртэл манайд УИХ-ын даргаа сонгох хуулийн дагуу процесс нь зөвхөн олонхиос л хүн сонгож батлуулахаар байдаг.

Сүүлийн 20 шахам жил тэгээд явчихсан болохоор гишүүд ч буруу ойлголттой болчихсон. УИХын тухай хуулийн 9.1, 9.4 дэх заалт л даа. Гэтэл УИХ-ын тухай хуулийн 7.1.2-т УИХ-ын дарга, байнгын хорооны даргад УИХ-ын гишүүн нэрээ дэвшүүлэх, сонгогдох эрхтэйг заасан байгаа. Яг эдгээр асуудалтай хамааралтай Үндсэн хууль дахь зүйл заалт буюу 24.1-т УИХ-ын дарга, дэд даргыг илээр сонгоно гэсэн байгаа. Тиймээс Цэцийн дүгнэлт нь УИХын тухай хуулийн 7.1.2-ийн эрхийг 9 дүгээр заалт дахь процессууд хязгаарлаж чадахгүй гэсэн үндэслэл гаргасан.

Тэгэхээр Монгол Ардын Намын 25 гишүүн 25-уулаа нэр дэвшүүлэх эрхтэй. Нийт ард түмний төлөөлөл болж сонгогдсон гишүүн гэдэг утгаараа тийм эрх дархтай юм л даа. УИХ-ын дарга бол бусдаасаа, жирийн гишүүдээсээ 30 шахам тооны давуу эрх эдэлдэг.
Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн гишүүн мэтчилэн төрийн гол асуудал шийдэхэд оролцдог субъект. Өөрөөр хэлбэл, парламентын засаглалтай оронд парламентын дарга бол хамгийн том албан тушаал. Тэгэхээр ийм албан тушаалынхаа хүнийг хууль бусаар сонгочихоод цаашид бүх зүйл хууль бусаар үргэлжилнэ гэдэг том асуудал, хямрал л даа.

-Яагаад хуулийн ийм тодорхой заалтуудыг зөрчөөд Ардчилсан намынхан шургуу дайрав аа?

-Энд нэг юмыг ярих ёстой. Олонхгүй парламент. Монгол Ардын Намын суудал Ардчилсан намынхаас ч хол зөрүүгүй. Тэгэхээр энэ сонгуулиар энэ хоёр улстөрийн хүчнийг “хоорондоо зөвшилц” гэсэн дүн гарсан байна. Энэ бол ард түмний гайхалтай сонголт. Ард түмэн “зөвшилц” гэж сонголт хийсэн байхад бүх эрхийг Ардчилсан нам дангаараа эдэлж болохгүй. Ардчилсан нам 31 суудалтай ч сонгогчдын 40 хувийн санал буюу Монгол Ардын Намын 25 суудал байна.
Хэрвээ УИХ дотор Монгол Ардын Намын 25 дээр нэмэгдэж санал өгөгсөд нийлээд 38 хүрвэл Ардчилсан намын санал болгоод буй З.Энхболдоос өөр хүн УИХ-ын дарга болох боломжтой. Үүнийг Ардчилсан намынхан мэдэж байгаа болохоор л болоогүй процессыг амлаж Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүнийг ярьсаар байгаад олонх болоогүй оронгоо гүйцээж, улмаар хүч хэрэглэн УИХ-ын даргаа батлуулж байна.

-УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдын суудлыг Ардчилсан нам ямар ч хамаагүй аргаар авахын төлөө ийм юм хийсэн гэхээр бас Ерөнхий сайдын асуудал тэднийхээс хамааралгүй байх боломжтой гэсэн үг үү?

-Ерөнхий сайдын асуудалд Үндсэн хууль жинхэнэ яригдана. Тэртэй, тэргүй парламентад хэн нь ч олонх болоогүй намууд хэрвээ зөвшилцөж чадахгүй бол танхим дотроосоо хүн сонгож, ерөнхий сайдаар санал оруулах боломжтой. Ийм л нөхцөлийг Ардчилсан нам албаар өөрсдөдөө ашигтай тайлбарлаж, “Шударга ёс” эвсэл, ИЗНН-д өгөөш тавьж, Засгийн газарт суудал амласаар байгаад УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдыг авах зорилгоор ажилласан.
Тэгээд тэр Засгийн газартаа сайд болно гээд бүгдээрээ урд, хойноо ороод жагсчихсан. Ганцхан сарын өмнө шударгын тухай ярьж байсан хүмүүсийн үнэн нүүр царай ийм л байна. Яг манай өнөө жилийнх шиг сонгуулийн дүн гарсан тохиолдолд маш ухаалгаар, сонгодгоор шийдээд явсан орнуудын жишээ байдаг.

-Ямар жишээ?

-Тухайлбал, Польш Улс хоёр танхимтай. Дээд танхимынхаа 100 гишүүнийг мажоритар, доод танхимынхаа 460 гишүүнийг пропорционалиар сонгодог. Гэтэл 2008 оны үед дээд танхимын 100 гишүүн нь гол хоёр намдаа хуваагдаж сонгогдоод, гурван бие даагчтай танхим бүрдсэн л дээ.
Тэр үед улс эх орныхоо нийтлэг эрх ашиг, тогтвортой байдал, эв нэгдлийг хангах үүднээс гурван бие даагчаар дээд танхимынхаа дарга болон хоёр орлогчийг хийлгэсэн. Тэр бие даагчид хоёр том намын алийг нь ч илүү, дутуу, хүчтэй болгохгүйгээр ажиллахад л зөвшилцсөн үр дүн л дээ. Үүн шиг л ард түмний “зөвшилц” гэсэн сонголтын дагуу зөвөөр төр засгаа байгуулах ёстой юм.

-Ард түмэн “зөвшилц” гэсэн сонголт хийсэн гэж Та яриад байна. Тийм тэнцүү шахам суудал авсан хоёр намын нэгийг нь онцлоод, саймширч гүйгээд байгаа Ерөнхийлөгч үндэсний эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг болж чадахгүй байгаа шиг санагдах юм. Өөрийг нь сонгуульд сойсон нам, дахиад ч сонгуульд нэр дэвшүүлэх намд ингэж үйлчлэх бус төр засгаа зөв байгуулчихдаг жишигтэй, соёлтой үндэсний хэмжээний эрх ашгийг л харах ёстой байх?

-Ардчилсан нам Монгол Ардын Нам руу зөвшилцөх бичиг хүргүүлсэн гэсэн. Зөвшилцөх бичиг хүргүүлэхээс өмнө Монгол Ардын Нам Бага хурлынхаа товыг зарласан байсан. Ардчилсан нам УИХ-ын чуулган эхлүүлэх гэж хүч хэрэглэхээс өмнө Бага хурал эхэлсэн байсан. Бага хурал эхэлснээр энэ нам удирдлагагүй болчихсон.
Бага хурлын шийдвэрлэх гол асуудал бол удирдлагадаа хариуцлага тооцох ажил байсан шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-д олон суудалтай нам шинэ удирдлагаа солихоор хуучин удирдлагаа буулгачихаад хуралдаж байхад, энэ намыг төлөөлөх хүнгүй байхад Ардчилсан нам чуулган хуралдуулахаар зүтгэсэн нь увайгүй, арга ядсан үйлдэл л дээ.
Тэр үед зөвшилцье гээд ч Монгол Ардын Намыг төлөөлөх хүчин төгөлдөр удирдлага байхгүй. Ардчилсан намынхан ч, Ерөнхийлөгч ч монгол төрийг ингэж дутуу байгуулж байгаа нь их нүгэл. Сураг сонсох нь ээ, УИХын даргаа батлаад хоёр ч Байнгын хороог Монгол Ардын Намгүйгээр, байгаа хүмүүсээрээ бүрдүүлчихжээ. Ийм тахир дутуу парламентаараа дахиад тахир дутуу Засгийн газар байгуулах гэж байна.
Ийм хууль бус явдлыг Таны хэлж буйгаар үндэсний эрх ашгийн үүднээс харж Ерөнхийлөгч л таслан зогсоох ёстой байлаа. Ерөнхийлөгч бол нэг намыг хаяад эсвэл УИХ-д тангараг өргөсөн нэг хэсэг гишүүдийг хаяад нөгөө хэсэг рүү хормойгоо дэвсэж гүйгээд байх субъект биш. Үүнийгээ ойлгодоггүй л Ерөнхийлөгч юм байна.
Ер нь цаашид Монгол төрийг байгуулах тогтолцоо нь хэсэг бүлэг хүний тохиролцоо бус Үндсэн хуулийн хэрэгжилт байх ёстой. Тэгэх ёстойг Цэц одоогоос хоёр жилийн өмнө шийдвэрлэчихсэн юм.

-Энэ асуудал Үндсэн хуулийн цэц дээр одоо ямар шатанд явна вэ?

-Цэцээс хэрэг үүсгэх эсэх нь 14 хоногт шийдэгддэг. Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзвэл З.Энхболдыг буцааж татна. Уг нь Үндсэн хууль зөрчигдчихөөд байгаа энэ асуудлаар Ерөнхийлөгч л хүсэлт тавьж, шийдүүлэх ёстойг дахин хэлмээр байна. Ерөнхийлөгч шууд хориг тавьчихсан бол Цэц шууд хуралдаад л асуудлыг шийдчихнэ.
Иргэн Б.Лхагважав тавьсан асуудал болохоор тодорхой процетураар явна л даа. Цаг алдана. Үндсэн хуулийн биелэлтийг сахиулахад Ерөнхийлөгчийн өөрийнх нь ухаан хүрдэггүй юм бол энэ чиглэлээр ажиллуулах том институциуд нь түүнд бий шүү дээ.

-Таныхаар бол УИХ-ын дар гын суудлыг луйвардсан З.Энхболд тамгаа авангуутаа “Хууль батлахаас гадна хуулийг хэрэгжүүлэх талд анхаардаг, урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй сонгодог, гайхалтай парламент байх болно...” гэж ярьсан. Үндсэн хуулиа зөрчиж, өөрийн суудлаа хууль бусаар батлуулсан УИХ-ын дарга тэгэж ярих ичмээр юм?

-Тийм юм хийсэн хүмүүс одоо дахиад энэ аргаараа Ерөнхий сайдын асуудлыг шийднэ гэвэл Ерөнхийлөгчөө ч алдаанд оруулна. Хэрхэх нь Үндсэн хуулийн 33.1.2- т маш тодорхой байгаа. Хэн нь ч олонх болоогүй нам Ерөнхий сайдын асуудлаа зөвшилцөж чадахгүй бол заалнаас сонгоно.
Хэрвээ саяных шиг зөвшилцөөгүй байж байгаад УИХын дарга сонгосон шиг процессоор Ерөнхий сайдыг томилох саналыг Ерөнхийлөгч оруулж ирвэл УИХд суудал авсан нам, эвсэл шууд танхимаасаа олонхиороо Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлнэ. Бас нэгэн зүйлийг хэлэхгүй өнгөрч болохгүй нь.
Ардчилсан нам Засгийн газраас гараад Монгол Ардын Нам орон гарсан сайдын тоогоо гүйцээх үеэр парламентын гишүүнийг гүйцэтгэх засаглалд ажиллуулахгүй гэж Ерөнхийлөгч л босго тавьж байсан. Үүнийг нь дэмжээд л ардчиллын үндсэн зарчмаа алдагдуулахгүй гээд байсан нөхөд өнөөдөр өөрсдөө сайд болно гээд бүлх залгичихсан юм шиг үг дуугүй дугаарлачихсан зогсож байгаа нь өрөвдөлтэй.
Тэгэж мөрөөдлийн үлгэр, романтик ардчилал ярьж ярьчихаад яг өөр дээрээ ирэхээр зарчмынхаа эсрэг зогсдог улстөрчид л өнөөдөр Үндсэн хууль зөрчиж, ард түмнийг доромжлох арга сүвэг хайж, олж байгаа юм.

Б.ЭСЭН

Эх сурвалж: unen.mn

Б.Лхагважав: Хууль зөрчсөн аргаараа дахиад ерөнхий сайд томилно гэвэл ерөнхийлөгчөө ч алдаанд оруулна
Tweet
Bolod.mn