Бүгдийг мартмаар байна. Юунаас ч юм бэ, алдуурч, эзэн биш, эзэгнэгч ч биш, ердөө хов хоосон орон зай, юу ч үгүй талбай болмоор байна. Тэгвэл юутай гайхамшиг! Дотоод тайвшрал, эрх чөлөө гэдэг тэр. Мартана гэдэг гайхалтай эрхшээл мөн.

Тийм ээ. Онгирч хөөрч сууснаа залуу насных гэж цагаатгах, хорлонтой, үймээнч явсанаа гэнэн ойворгонд тооцох, бүтэлгүй хайраа нэхэн нэхэн гэгэлзэх нь одоогийн дотор эрхшээн нойрсогч өнгөрсний л ул мөр юм. Урсан одогч их цагийн орчил. Тэр бол зовлон. Бас жаргал. Тийм л нэг...

Санах гэж, яг л байснаар нь эгүүлэн байлгах гэж хорвоог ээрч, эргүүллдэхийн хэрэг юун?

Санамж гэдэг оршихуйн оромж мөн. Хамаг л гээгдсэн бүхэн тэнд хургадаг... Тэгээд л амилсан чөтгөр мэт... Бас заримдаа хайрын Бурхан мэт... Тойлж эргэцэнэ. Той рч хоргоцоно. Үймүүлж дүйвээнэ. Үйрүүлж түйвээнэ. Огтоос нэг...

Мартана гэдэг нээрээ л эрх чөлөө юм. Хязгааргүйг эзлэнэ гэдэг тэр. Хоосон зай... юу ч байхгүйн эзэн болно гэдэг тэр. Гайхалтай!...

* * *

Түүний зөөлөн харц, үе үе өөртэйгөө эрхлэх мэт жимс жимсхийн мушилзах улаан уруул... Домгийн юм шиг дотно инээмсэглэл... Биедээ юу ч хүргэж үзээгүй онгон танхил, яг л төрөлхөөрөө, эгээ л уранзураг мэт үзэсгэлэн гоо... Оногоол бүхнээ нууцлагханаар гайхуулан агч эгэлхэн царай төрх. Нялххан булбарай уруул нь тийм гайхмаар ув улаан харагдах нь үзэгдээгүй содон. Дүрэлзэн асаж буй гал ч юм шиг... Ямар нэг адангатлын онгод ч юм шиг... Цаанаа л нэг эзтэй, бас эзэрхүү... Гэвч хараад л баймаар. Харах тусам ямархан нэг сэрэл, сэтгэл дотрын самуун дэгдээгээд ч ирэх шиг... Үгүй ээ, намайг молигодож... цөхрөлийн... тиймээ цөхрөлийн хар шугуйд шидэх гээд ч байх шиг...

Тэглээ ч хараад л баймаар. Гэвч энэ хорвоогийн соёлт хүмүүнд харж болохгүйн утга учир гэж бий. Тэр утга-соёлыг үл мэдэгч хэнбээр нэвчлийн хулгайч, орчлонт ертөнцийн түйвээнч юм.

Тийн атал яаж ч чадалгүй, түүнээс нүд үл салган, хутгыг олоогүй золбин чөтгөр мэт байн байн шуналтайяа ширтэж суугаа минь юув? Тасралтгүй ширтэнэ гэдэг ямар дон бэ? Зовоогч, магадгүй бүр тарчлаагч ад зэд тэр мөн үү?

Харц маань түүнд дасаад байгаа юмуу аль эсвэл харагдаж буй бүхэн надад дасаад байгаа юмуу нэг л сонин. Нэг л сайхан. Дотно. Хэзээ язааны байсан, тэр зүйл байгаа учраас л би амьд, амьд амьддаа жигтэйхэн гоё амьд яваа юм шиг... Гайхалтай, дэндүү жаргалтай. Нэг юм харж суугаа биш, тэр юм миний өвөр дээр ч юмуу, аль эсвэл биед минь шингэсэн, шингэх шингэхдээ хамгийн аятай газраа олоод нуугдчихсан ч юм шиг...

Харцаараа гэх үү, бодол ухаарлаараа таацна гэдэг ямар гайхалтай юм бэ. Гэвч... Гэвч тийм хийсвэр, тийм биегүй үзэгдэл... Тийм бүтэлгүй амьдрал гэж баймааргүй.

Ашгүй тэгтэл миний дургүйцлийг хэн нэгэн ойлгосон мэт анхаарлыг минь сатаарууллаа. Уруу татахаар үл барам, огт цоо шинэ байдал үүтгэн, нөгөө эгэл бус зовлонт жаргалаас маань эгнэгт ангижрууллаа.

Нүдэнд харагдах юмгүй, хов хоосон болсонд би баярлаж байна. Худлаа юмаа, уур хүрч байх шиг байна. Юунд тэр вэ? Бүх юм хийсвэр байсанд! Өөрөө өөрийгөө хуурч байгаад!

Тийм ээ, би түүнд дургүйцээгүй юм шиг байна. Түүнд дургүйцсэн биш, харин дургүйцлээ давах, ялах гэж байхад үймүүлсэнд, бүр хорлоод, чадаад хаячихсанд нь уур хүрч байгаа юм байна. Зовлонгоо өөрөө гэтлэх гэж байхад үймүүлсэнд бухимдаж суугаа юм байна. Дахиад нөгөө л зөөлхөн харц, ув улаахан уруулыг...

... Олон цаг өнгөрчээ. Шөнө дүл болтол унтаж чадсангүй. Эргэн хөрвөн, түүнийг болон өөр бусыг нэхэн нэхэн бодов. Тэр нь ганцхан шалтгаантай. Нөгөө л зөөлөн харц, ув улаан...

Санаан дотор харагдана гэж юу байдаг билээ? “Худлаа, тэр бол ердийн л нэг хуурамчлал, байж болохгүй зүйл.” Өөрийгөө шүүмжлэхийг оролдов. Тэр өдрийн явдалд, бас бодолдоо, хамгийн гол нь тэр л нэг нэхэл хатуутай дурсамжинд автан, магадгүй хаа холын нэг сүүмгэр эргэцүүлэлд, тиймээ... жаргалын мананд төөрөлдөн суугаагаа шүүтгэхийг хичээв.

Нэг л мэдэхнээ тэр үйл-там гэв гэнэт зүүд болон хувирсан байв. Ашгүй би унтсан байжээ. Манцуйтай хүүхэд шиг үнэгчлэнхэн нойрсож байж.

Тэр улаан уруулт, зөөлөн харцат бол миний хайрлаж, дурлаж явсан, намайг гомдоож, бас баярлуулж явсан нэгэн ажээ. Тэр гайхамшигт улаан уруулыг би мянгантаа энхрийлэн үнсэж, тэр бүрийд бодот ахуй надаас хулжин хулжин одож, хаана ч юм бэ нэг газраас баясгалантайяа гар даллаж байсан юмсанж.

Тэгтэл тэр улаан уруул намайг тоохоо больж, өөр нэгэн амттаныг... дур булаам сайхныг хайн холдсон байв. Гэхдээ л би тэр гайхамшигт зохицлын үл ялигхан хөдөлгөөн, магадгүй дотоод өөрчлөлтийг ч мэдэрдэг, эд эсээрээ мэддэг байсан юм байна. Тэр уруул намайг гомдоосон биш, би түүнийг мартсан юм байна.

Мартсан бүхнийг эгүүлэн авчирсан зүүдэндээ би жигтэйхэн дургүйцлээ. Орноосоо өндиймгүй, бослоо ч хэнтэй ч, юу ч яримгүй, хаашаа ч харамгүй байв.

Мартсанаа олсондоо уур минь хүрчээ.

Түүний надад үлдээсэн утасны дугаар тов тодхон харагдаж, үг нь зүүдний үг мөртлөө, тов тодхон сонсогдож байх шиг. Манайд хэрэглэгддэггүй олон тоотой дугаар... магадгүй миний эгнэгт мартсан тэр амин хайртай дугаар харагдах шиг ч...

Тэсэлгүй утсаа шүүрэн авч өөрөө амилагч тэрхүү зүүдний дугаарт залгаж орхилоо. Хөөе, дуудаж байна гээч. Яанаа... ярих уу, болих уу?

- Та... өчигдрийн... яагаав дээ, тэнд байсан...

- Миний утсыг танд хэн өгөө вэ?

- Зүүдэлсэн юмаа. Зүүдэнд харагдаад...

- Юу?

- Нэрийг тань санах гээд... Яг энүүхэн энд байгаад байгаа мөртлөө...

- Таньдаг гэчихээд юу гэж маяглаад байгаа юм бэ?

- Нэрийг тань... Тэр л удаа нэг...

- Баяртай!

Бүхнийг... бүр бүхнийг... Тэр зөөлөн харц, улаан уруул... тэр зүүд, энэ утасны яриа, надтай тохиолдсон бүхнийг цөмийг нь мартая. Бүхнийг хэзээ ч санахгүйгээр... зүүднийхээ ховолд, хязгаргүй их усан далайд живүүлэе. Тэгээд л...

* * *

Хүүхэд байхад маргалдах юм бишгүй л гарна. Голцуу танин мэдэхүйн маргаан. Ялсан нь омойтно. Ялагдсан нь урвайна. Гэвч цөмөөрөө л мэддэг юмтай болно.

Тэр өдрийн маргаан тун ялгүй юмнаас эхэлсэн. Амьтны ялгадас яагаад өөр өөр байдаг тухай юм.

Хүнийх, гахайнх, нохойных, ер нь амьтан бүхнийх өөр өөр. Өөр байдаг нь идсэн юмнаас нь болдог л гэж үзэцгээв. Тэгтэл нэг маань “Заримдаа үхрийн чацга, нохойн чацга хоёр яг адилхан байдаг” гэж мэтгэв. Нэг нь тэндээс

- Хөөе, нохойныхыг чинь чацга гэдэггүй гарьдас гэдэг юм хө гэж байна.

Тэгтэл бас нэг маань

- Гарьдас гэж хатуу баасыг нь хэлж байгаа юм. Бүр сайн хатсан нь цав цагаан болдог юм гэж зүтгэв. Гэтэл бас түүнийг буруутгаж нэг нь

- За битгий худлаа ярь. Харин ч хар чацга тавьсны нь, хатуугий нь биш нойтны нь гарьдас гэдэг байхгүй юу! гэж дүрэмдэв. Түүнээс бусад нь цөм л

- За, заавал хар байхдаа ч яахав дээ, ха-ха... болцгоов. Бас өөр санал ч гарч л байна.

Гэтэл

- За битгий худлаа маргацгаагаад бай! Нохойн баасыг гариг, шээсийг сариг гэдэг юм! Ном үзэж, юм сонсож бай! гэдэг үг маргаанд цэг тавив.

Гэлээ ч цөмөөрөө үхэр, нохойн яг тийм ав адилхан ялгадас олж үзэхээр боллоо. Эрээд л байлаа, эрээд л байлаа. Амар олсонгүй. Гэтэл бидний яриаг сонсож зогссон таван настай жаал охин шурдхийгээд л гүйгээд явчихлаа. Бид түүний араас сэртэсхийн “Муухай юм ярьж байна” гэж ээж, аавдаа хэлэх нь гэж эмээцгээлээ.

Удалгүй л нөгөөх чинь гүйгээд ирлээ. Тэгсэн гартаа нохойн томоо гэгчийн цагаан баас барьчихсан

- Жинхэнэ гарьдас чинь ийм байдаг юм, за юу! гэж байна.

Ах нь дуу алдаад л явчихлаа. Бид ч паа-пүү! л болцгоолоо. Барьсан юмыг нь хурдхан хаяулж, эмээ дээр нь гарыг нь ариутгуулахаар авч очив оо, чи минь. Болохоо болих нь ч болилоо л доо. Одоо бол жавтийг хэн нь хүртэхээ л хүлээхээс өөр үггүй.

Эмээ биднийг л загнаж байна.

- Хүүхдэд элдвийн юм зааж өгөөд! Та нараас л болж байгаа юм, энэ юугаа мэдэхэв гэж байна. Ах нь

- Харин мэдээд л аваад ирсэн байгаа биз дээ？гэж биеэ өмөөрлөө. Эмээ

- Хош! гээд тасхийж байна.

Охины гарыг эмээ хэд ч юм бэ дахин дахин угаалгалаа. Дараа нь арцаар ариутгав. Сангийн бойпороо бидэнд ч бас өгч, хүн болгон л гурав гурав эргүүллээ. Эмээ амандаа нэг юм хэлж, шоголтой номонд мөргүүлж байна. Бодвол, маш их бузартсан байжээ.

Хожим “Маш их бузартсан гаруудын тухай” ТV нэвтрүүлэг үзэж суугаад би тэр бүхнийг нэхэн санасан хэрэг л дээ. Бузартсан гар... Бузартсан гарууд...

Гэвч юу болсон гэж санана. Тэр нөгөө гар нь бузартаж, эмээ нь “дээд зэргээр” ариутгаж байсан охины гар бол харин “алтан гар” болсон түүхтэй юмсанжээ.

Манай нэг найзын эхнэр хоёр удаа төрөхдөө хоёуланд нь ихэрлэж, тэднийх яах ийхийн зуурдгүй л дөрвөн хүүхэдтэй болчихжээ. Тэр гайхамшигт амжилтыг манай андын ч гавъяа биш, бас эхнэрийнх нь ч чадвар бус гэцгээдэг л дээ. Тэр бол алтан гарт эмчийнх нь л буян юм гэсэн.

Хэдийгээр хүүхэдтэй болоход эмчийн хувь онцгойгүй ч, хүн болох “тавиланд” түүний оролцоо чамгүй гэдэг нь тодорхой. Хүнийг хүн болгоход үнэхээр олон хүний гавъяа бий.

За тэр гавъяа тийм байдаг байж. Би яасан гээч. Эрхбиш эрийн хугархай юм болохоор тэрхүү алтан гарт эмчтэй танил байхыг хүслээ. Надад ч бас сонин хувь тохиохыг хэн байг гэхэв. Гурван ихэр төрчихвөл яана.

Тэгэхнээ тэр нь алтан гартан манай нутгийн, нөгөө л нялх багадаа гараа ариутгуулж асан охин маань байв шүү. Хар нялхын дандаа л хүнд тус болох гэж ёстой чухам өрөмний өт шиг гүйж явдаг байсан тэрбээр тийм нэгэн алдартан болжээ.

Алтан гар! Хүмүүс дандаа тийм алтан гартай байх учиртай байх л даа. Тийм атал яагаад... яагаад тийм... Одоо би олон арван түүх бодохыг хүсэхгүй байна.

* * *

Манай ангид тэгэхэд дурлалын манан ноёрхож байв аа. Хамгийн хөөрхөн гэсэндээ бүгдээрээ зэрэг зэрэг дурлацгаана. Охид бас хоосонгүй ээ. Гэхдээ тэдний явдал суудал тун өөр. “Хайр дурлал” нь нууцаас нууц. Магад ч үгүй, бие биенээсээ хэн нэгнийг “булаах” дотоод өрсөлдөөнд л автдаг байх. Гэвч үнэн хэрэгтээ тэр өрсөлдөөн л мань бидний мананг сарниулж чаддаг байсан даа. Хөвгүүдийн “овоорол” сарниж, “Тэр тэрэнд дурладаг, тэр нь болохоор түүнд дургүй, өөр хүнд хайртай. Цаадах нь бас өөр нэгэнд хайртай” болоод явчихсан л байдагсан.

Тэглээ ч хөөрхөнийг чухалчилдаг үед хөөрхөн бол хөөрхөн л шүү дээ. Хөөрхөн гэдэг хамгийг бүтээнэ, бас хамгийг хорлоно. Хөөрхөнд “хийх ажил” бишгүй их.

Нэг мэдсэн манай ангийн хамгийн хөөрхөнд багш маань ч бас хайртай юм шиг болоод явчихав аа. Үнэн худлааг бүү мэд, тийм яриа гарангуут л хөвгүүд бид жинхэнэ цочрол авсан даа. Цочрол аваад яадаг юм бэ? гэвэл яах ч үгүй. Нэг гэм нь цөм л гөлийцгөөчихсөн. Багшийн хайрын дарангуйлал гэж нэг юм байдаг байх. Нээрээ л цөмөөрөө л дуу шуу ч багатай, нэг л сонин болчихсон. Хамгийн гол “үйлс” маань болсон дурлалын тухай яриа манай ангид өрнөхөө больчихсон. Сонин шүү. Бид ямар цөмөөрөө л тэр хөөрхөнтэй суух биш дээ. Хэн түүнийг эхнэрээ болгох нь л багштай үзэлцдэг юм байгаа биз! Гэтэл тиймгүй шүү. Бүгд л багшид буугаад өгчихөж байгаа юмуу, өөрсөддөө буугаад өгчихөж байгаа юмуу, нэг тийм гөв гөлгөр болцгоочихсон...

Тэгж байтал нөгөө хөөрхөний маань ээж нь нас барчихаваа. Тэгэхэд л ёстой нэг ангиараа, ёстой нэг амь нэгтэй улс шиг гашуудацгаасан даа.

Хөөрхий минь ямар өрөвдмөөр болчихсон гэж санана. Түүнд аав байгаагүй, ганцхан л ээжтэйгээ хоёулхнаа амьдардаг байсан юм. Одоо бодоход, ээжээрээ овоглодог байсан байх аа. Ямар л Мядагмаа гэдэг эр хүн байв гэж. Тийнхүү “бүтэн өнчин” гэдэг нь нэг л өдөр бий болчихов.

Өнчин болно гэдэг үнэхээр аймаар... Өнчрөхөөхөө хүн бүхнийг дуусчихлаа гэж сэтгэдэг байх. Хүний амьдрал биш өөрийнх нь л өнгөрч байгаа юм шиг боддог юм уу, яадаг юм. Нэг л хөөрхий болчихно. Хүн өнчрөхөөрөө бас хөгшин болчих шиг болно.

Манай ангийн хөөрхөн охин ээжээсээ хойш ямар хурдан хөгширсөн гэж санана. Санаа дагаад ч тэр үү, бүр үсэнд нь ганц нэг цагаан хялгас үзэгдэх шиг болсон шүү.

Уулс хөгшрөхийг, ус мөрөн хөгшрөхийг хүмүүс мэддэг гэдэг. Яаж мэддэгийг бүү мэд. За яахав, уулс атираатан үрчийж, чулууд нь мөлийж, ус мөрөн салаалж, ширгэж, сайр хондын ус нулимс шиг болохыг хөгширдөг гэдэг юм байж. Тэглээ гэж бодоё. Тэд хүн шиг гуниглаж, харуусаж, гунигтаа хатна гэж үү. Би бол хүнээс өөр юм яаж хөгшрөхийг мэдэхгүй. Хөгшрөнө гэдэг өөрийн дотоод ахуйд идэгдэж байнаа л гэсэн үг.

Хөгшин хүн бүхнийг толгой тархиндаа л хураадаг байх. Дотор байгаа тэр аугаа бүхэн нь үнэндээ аугаа ч юмуу, аягүй ч юмс байдаг юмуу, гадагшаа хальж гарах дургүй болдог байх. Хөөрхөн охин маань тийм л нэг дотоод, нуугдмал ертөнцийнхөө эзэн болсон доо. (Би түүнийг яагаад нэрээр нь хэлэхгүй байна гэвэл тэр миний ээжтэй адилхан нэртэй юм)

Би ч бас өнчин. Бас миний хамгийн дотно найз өнчин. Өнчин хүн үй түм байх аа. Найз бид хоёрын хувьд бол эрт өнчирсөн болохоор өнчирлийг, өнчирлийн тухай бодлыг бүр элээчихсэн улс гэж хэлж болно. Багадаж ч магадгүй.

Тэгэхэд би хэдтэй байснаа санахгүй байна. Өглөө босонгуутаа л над руу шалдан нүцгэн гүйж ирдэг, эсвэл би өөрөө өөдөөс нь гүйж очиод, бие биенээсээ огтхон ч салалгүй өнждөг, юүхэн хийхнээ бие биенээсээ өчүүхэн ч үл харамнан хэзээ ч гомдож, гомдоож үзээгүй хайртай найз минь... хэн ч чадамгүй тийм нэг сонин, эгдүүтэй инээж чаддаг найз минь нэг л үдэш өнчирчихөөд “одоо би ээжгүй яах юм бэ!” гэж чарлан уйлахад нь зэрэгцээд л енгэнэтэл уйлж, хоёулаа л өнчин болсон мэт орь тавьж асан тэр өдөр одоо ч миний өмнө, өмнө бишээ элгэн дээр байж л байна. Өнчрөхийг би тэгж л мэддэг болсон. Түүнээс хойш өнчирнө гэдгийг хэдэн ч удаа юм бэ дээ үзсээн. Гэхдээ л тэр л нэг өнчрөл бүхнийг орлодог, өнчирнө гэж яг л түүнийг л хэлдэгийг мэдсэн. Бас өнчрөхгүй үлдэж огтхон ч болдоггүйг ч мэдсэн. Мэдсэн ч юу байхав, надад мэдүүлсэн гэвэл үнэн болно. Ээж минь өөд болоход л би түүнийг ойлгосон. Одоо бол тэр тухай яримааргүй байна...

Тийнхүү өнчирлийн анатомыг (яг л тэгж хэлмээр) мэддэг болчихсон байсан болохоор ангийнхаа охины харуусал гунигийг хамгийн тодоор мэдэрсэн л дээ. Яг л өөрөө өнчирсөн юм шиг, өөрийн маань өнчрөл эргээд ирчихсэн, би дахиад л тэр дуусашгүй, давж дийлшгүй уй гунигт автан хорвоо ганцхан хоромд хумигдсан мэт бодолдоо уусаж суугаа шигээ л мэдэрсэн.

Өнчирдөггүй, хөгширдөггүй бол хүн мөнхрөнө гэгч нь болох биз. Гэвч мөнхрөөд яах юм бэ? Хамгийн хайртай, хамгийн ойр дотны бүхэн алга байхад мөнхрөөд яах юм бэ? Ёстой...

Хүн тэгээд өөрийнхөө болон бусдын өнчрөлийг үзэхийн тулд, түүнийг сэтгэл, зүрхээрээ туулуулж өнгөрөөхийн тулд хүн болдог юм гэж үү?...

Ангидаа би өглөө хамгийн түрүүнд ирдэг байлаа. Харин тэр өглөө л хэцүү нэрт маань (дотроо би тэгж нэрлэдэг боловч ил бол нэг ч удаа тэгж хэлж үзээгүй л дээ) надаас эрт ирчихсэн байв. Цонхоор юу руу ч юм бэ, нэг юм руу ширтээд, аяархан дуулж зогслоо. Намайг ангид орж ирснийг ч мэдсэнгүй. Мэдсэн ч өөрийн “үйл”-ээс холдож чадаагүй байж болно.

Би түүний дуулахыг чимээгүй сонсож суув. Уйлмаар. Тэр дуу миний хамаг биеэр хаван нэвчиж, энэ ертөнцөд өнчрөхгүй юм нэг ч байхгүй шүү дээ, чи, тэр охин, чиний найз... бүх хүн өнчин, бүгдээрээ өнчин! Бүгдийг өнчрүүлдэг юм, бүгдийг... гэх шиг нэгэн бодол ч юмуу, сэтгэлийн түрлэг ч юмуу, нэг юм тэр дорхноо л намайг нөмрөн ирж, дорхон нь л хайлуулж орхилоо. Гуниг гутралын их мөрөн намайг урсгаж эхэллээ.

Одоо би тэр дууг, тэр охиныг бодохоор хоолой торолздог юм.

Манай ангид хавтгай байсан тэр их дурлалын манан дотор миний хайр дэндүү ичимхий, бүрэг байсан л даа. Хүн бүхнээс, магадгүй хорвоогоос ч нууц байсан байх.

... Хожим сонсоход ангийн маань охин багшийн эхнэр болсон дуулдсан. Багш маань өнчрөлийг, хөгшрөлийг хамгаас илүү ойлгодог хүн байсан байх аа... Яамай-ш-дээ, нэг ч хүн болохноо...

* * *

Түүний царайг би хэзээ ч дахин харахгүй гэдэг тангараг өргөсөн юм. Бодохоос ч дургүй хүрдэг гээч.

Хүний царай сайхан, муухайдаа биш, хүн өөрөө сайхан, муухай заяадагт л хамаг учир байгаа юм. “Яаж ийм царай зүстэй, бие хаатай, явдал суудалтай төрдөг байнаа” гэж бодмоор хүмүүс аль хүний хайлан, хүн мүсний дээд байхыг тэр гэхэв. Ойр орчимд нь байхад хүртэл бие тавирах шиг, нуруун дээрээс нэг их том ачаа аваад хаячих шиг, санасан хэрэг сэтгэлчлэн бүтсэн юм шиг болоод явчихыг яана.

Гэтэл тэр бол тийм хүн биш. Дүрслэн бодохоос ч...

Адилхан л хүүхэд, сахилгагүй, томоогүй явж дээ хөөрхий гэж болмоор ч тиймгүй шүү. Тэр бүх юмыг санаатай хийж байсан шиг, тэр биднээс өөр, хаанаас ч юм бэ, нэг газраас муу муухайг хийх даалгавар авчихаад түүнээ биелүүлдэг, биелүүлж байгаадаа бах нь ханадаг байсан шиг санагдах юм.

Биднийг цөмийг нь нүцгэлж зогсооно. Боовон дээр маань, жижигхээн, могжгор боовнууд дээр маань няслана. “Толгойгоо доош болго, бүр доош нь!” гэж сүртэй хэлж дагзан дээрээс хүзүү нуга хийтэл, нугас тасартал дарна. Эрүүнээс мантгар хуруугаараа гогдон татаж, өлийлгөөд “Хаа-хаа! Чи бас тэгэх үү?” гэснээ гэв гэнэт салдхийтэл нидрэн цохиж, гар дээр нь өөрийн эрхгүй шолхийн унасан шүлс, нусыг арч, долоо! гэж загнана. Шувууны өндөг хагалуулна, модны мөчир тасдуулна. Гэрээс ээзгий, борц хулгайлуулан цөмийг нь өөрөө иднэ. Унаж яваа асман азаргаа хэн нэгний нь байдасан дээр харайлган, ха-ха! гэж хөөрч омойтно. Тэр бидний хаан, бидний заналт дайсан байв. Хэн ч түүний өөдөөс эсэргүүцсэн, дургүйцсэн үг хэлэх эрхгүй.

Гэвч юм байдгаараа байдаггүй л дээ. Хэзээ ч үгүй... Нэг л өдөр бид ч гэсэн том хүмүүс болцгоосон. Тэгээд л дор дороо том хүн болж, чадвар суусандаа баярлацгаасан. Амьдралд хэдийгээр хэцүү юм тохиолддог ч бас сайхан юм бишгүй бий. Тэрнээс салсан нь бидэнд тэр сайхан юмны нэг байсан. Баярлаад барамгүй сайхан юмны нэг...

Тиймээ, сайхан юм байдаг болохоор л бид сайхан яваа юм. Баяр хүрмээр сайхан юмны нэг нь цаг хугацаа. Чухам цаг хугацаа л бүхнийг “залгилан” муухайг далдлан арчиж, сайхныг тодлон харуулдаг. Цаг хугацаанд муу муухай элэгдэн, бас эзлэгддэг. Насандаа дахиж царайгы нь харахгүй юмсан гэж дотроо залбирч, тангараг тавьсан тэрхүү бага насны үйл явдал ч бас цаг хугацаанд элэгдсэн, эзлэгдсэн байж. Амьдрал бүхнийг шалгаруулжээ. Магадгүй, заримыг нь шагнан урамшуулж, заримыг нь зэмлэн буруушаагаа биз ээ.

...Амьдралд тохиолддог олон юмны нэг нь өнөөдөр болж, ёстой л нөгөө цаг нь болсон болохоор хүмүүс тодрох, ялгарах мөч иржээ. Шалгаруулагчид тайзан дээр эгнэн зогсов. Би тэднийг нэгд нэгэнгүй ээлжлэн харж сууна.

Орчин үеийн соёлтой хүмүүс гэдэг, үлгэр болохуйц бизнесменүүд гэдэг нь ийм л байдаг байх даа. Түүний гял цял болсон “толин” гутал дээр тайзны гэрэл цацран, тэрхүү таавар ч юм шиг сонихон гэрэл дундаас оньсого ч юм шиг ямар нэг зүйл амилан сэрж, ховс эрдмийн хүчээр бүхнийг тэс өөр болгоод ч байгаа юм шиг нэг л сонин бодол төрнө. Хамгийн захын тэр гоё гутлаас эхлэн, эзнийг нь хайж эрэх мэт хараагаа дээшлүүлсээр л байв. Товч... том том шаргал, гэрэл цацарсан товчнууд... Хав хар хувцасан дээр нь хаанаас ирээд тогтчихсон юм бол доо гэмээр тод шаргал товчнууд... Яг л харуулын цэрэг шиг, яг л сүнсний үргэлжлэл шиг... Хараагаа аажуухан дээшлүүлсээр л байв. Юунд би тийн хөлөөс нь эхлэн харсныг ч бүү мэд!

Сонирхолтой, яаралгүй үргэлжлэх аялал минь дээшээ, бүүр дээшээ яваад л байв. Цамцны зах... Ямар цагаан юм бэ? Бас зангиа нь... ув улаан. Хар, цагаан, улааны хослол... бүдүүн тарган хүзүү... Дээхэн талд нь засмал сахалтай, дөрвөлжин эрүү. Ийм эрүү дэлхийн хамгийн аварга боскчинд л байдаг байх. Эрүү биш дөш ч юм шиг... Одоо бол би нүүрийг нь бүтнээр нь, тэр сахалт эрийн нүүрийг бүтнээр нь харж эхэллээ.

Сая л... Харангуут л... Алтан бөгж зүүсэн том гар одоохон дээшлэн ирж, эрүүн дээр минь тасхийн бууж, миний бага насны ч юмуу, аль эсвэл зүүдэнд минь харагддаг ч юмуу тэр балчирхан нус нулимс тэр эрхэмийн гар дээр палхийн уначих шиг болж, хачин оргиод явчихав. Дотор аяндаа эвгүй оргин... чихэнд минь эргээр нь даган гүйдэг асан жижигхээн горхийн усан хоржигнох шиг, ишиг хурганы майлалдах дуун, шувуудын жиргээн холилдон сүлэлдэн сонсдох шиг ч... Нүдэнд дөнгөж сая харагдсан бүхэн багад хамгийн гоё санагддаг, дандаа л тэгж харагддаг байсан шигээ, дурангийн жижгэрүүлдэг талаар харсан мэт улам улам холдон холдон сааралтан арилав.

Тэр яг мөн. Тэр одоо хэзээ ч хүүхэд байгаагүй юм шиг, хэзээ ч биднийг... зогсож байна. Тэр шагнал авах гэж байна. Хамгийн түрүүнд...

* * *

... Аавд нэг найз байсан. Тэр орос хүн л дээ. Манай хамгийн сайхан нутаг орныг тэр хүн хөрстэй нь эргүүлж, тариа тарьж, манай нутагт урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй цоо шинэ соёлыг авчирсан юм.

Хөндий дүүрэн намилздаг, жаахан салхи хөдөлмөгц л суялзан бүждэг цэцэг ногоо алга болоод, хаашаа л харна хав хар болчихсон нэлгэр их талаа хараад аав нүдэндээ нулимс цийлэгнүүлэн “Ийм ч юм болох гэж дээ!” гээд харуусаж суусансан.

“Буруу л юм хийгээд байна” гэж бодох хэрнээ аав тэр оросод их сайн. Хэн хэнийхээ ярьж хэлж буйг бүрэн бүтэн ойлгодоггүй мөртлөө хэзээ язааны андууд мэт үерхэнэ. Хоёулаа нийлж архи ууна. Орос нь манай тэнд байдаггүй нэг сонин гозгор шилтэй архи аавд уулгаад, аав өдөржин бөөлжиж “Яг л шар эсгий цээж рүү чихчихсэн юм шиг байна, ёо ёо” гэж гингинэж байсан нь одоо ч санаанд байна. Тэр орос аавыг “друг, мой друг” гэнэ. Бас заримдаа “дурак, дүндүк” гэнэ. Юу гэж хэлж байгааг нь мэддэггүй байж. Сэгсгэр үст дүүгийн маань толгойд хачиг орчихоод, бүр хувалз болчихсоныг нь тэр орос чимхүүрээр түүж хаяад, нэг аймаар муухай үнэртэй юм түрхэн, аав ээж хоёрыг “дураки”, “какие болваны” гэх шиг юм ярьж байсныг нь яагаад ч юм бэ одоо санаж байх юм.

Тэр орос манай тэндэхийн хад болгоны л завсар үй олноороо байдаг асан шармал бурхадаас (зарим нь ч алтаар хийсэн юм шиг байдаг байсан) зөндөөнийг авч ирээд аавд их л аминчлан “воот так поставь!” гэх шиг юм ярьж байсныг бас санаж байна. Одоо ч тэр бурхад манайд бий. Тэр оросын шонхор хамар, ямар өнгөтэйг нь хэлэхэд хэцүү цэвхэлзсэн хөнхөр нүд, нээг их том хөл,парвайсан том гарыг нь бол бүр тод санаж байна.

Аав, орос хоёрын аль хөгийг ярихав дээ. Тэр бүхнээс нэг л зүйл: аав орос найзынхаа гол ажилд сэтгэл гутран нүдэнд нь нулимс гүйлгэнэж суусан тэр нэгэн өдөр л яагаад ч юм бэ санаанаас салдаггүй юм.

Уулын энгэртээ төмсний улаан, хажууханд нь тайжийн жинс, балжингарам, хэсэг хэсэг хонгорзул, тэгээд газар сайгүй сөд, жаахан доошихноо урьд нь горхи урсаж байсан юмуу гэмээр жаахан сайрны дэргэдүүр дүүрэн хурган засаа... Бид хонь, хурга хариулж явахдаа бараг л бүгдийг нь шахуу дүр-дүр! хэмээн нулимаж байгаад л засаж тоглодог байсан ирийсэн олон дэнжгэр дэнжгэр шаргал цэцгүүд. Тэр хажуугийн дэнж дээр нь далан түрүү зайгүй... Урдаас халуу төөнөх шиг л болно. Завсраар нь үхэшгүй мөнхийн цагаан уул цэцэг... Өө, ямар олон гэж санана. Пиг дүүрэн. Их ургасан газраа бол халуун зунаар цас орчихсон юм шиг л харагдана. Далан түрүү ч, цагаан уулыг ч хөгшид тасдаж болохгүй. Нас богиносдог юм! гэж хориглоно.

Цэцэг ногоо тасдах хэрэг бидэнд юу байхав дээ. Тэр алаг хорвоо байдагаараа л байж л байдагсан.

Харин аавын найз орос л тэр олон цэцгийг хөрстэй нь эргүүлээд хаячихсан. Алаг хөндий тэр аяараа л хав хар харагддаг болсон. Салхитай өдөр шороон хуй босно. Бөөн шороо! Урьд нь манай нутагт хэзээ ч тийм их шороо байгаагүй дээ гэж бодогддогсон.

Нэг жил тариа сайхан ургалаа л гэнэ. Нэг жил юу ч авсангүй л гэнэ. Мөндөрт цохиулчихлаа л гэнэ. Адуу малд идүүлчихлээ л гэнэ. Өө нээрээ тийм. Тарианд адуугаа оруулаад торгуулна гэж нэг юм байсан. Торгууль нь хуралдсаар байгаад заримдаа бүр төлөгний үнэ хүрчихнэ. Төлөгийг нь хэн алж иддэг байсан юм бэ, бүү мэд. Төлбөрийн төлөг дүүрээд явж байгаа хүнийг харсан болохоор төлөгний үнэ хүрдэг нь үнэн байх.

Одоо бол тэр хөндийд миний мэддэг, нэг бүрчлэн нэрийг нь мэддэг цэцгүүд ч байхгүй, нөгөө оросын ургуулсан тариа ч байхгүй. Баахан шарилж шаваг болсон, эгээ л үлдэнд идэгдсэн юм шиг халцанхай газар бий. Манай дүүгийн нөгөө хувалз идсэн газар нь хэзээ ч үс ургаагүй, томоо гэгчийн тойрог цагаан сорви үлдсэн. Яг л түүн шиг ёстой нэг царай зүс ч үгүй газар болчихсон доо. Нөгөө олон цэцэг... Нөгөө их баясал, мэлмийн цэнгэл, гүн ухаан...

Хүний нас богиносгодог олон цэцгийг үндэс хөрстэй нь эргүүлсэн нөгөө орос маань хэд насалсныг бүү мэд, лав л санаа алдаж суусан аав минь, дотроо юу ч бодож суусан юм бэ, хэзээ язааныхаараа чив чимээгүй байдаг ээж минь ч эдүгээ өөд болжээ. Бодсон санасан, үзсэн харсанаа бүгдийг аваад үүрд буцаад явчихжээ. Хүмүүсийн ярьдагчлан хорвоо ертөнцийн мөнх өөрчлөлтийг үзүүлээд л яваад өгсөн дөө.

Яагаад би ийм олон юм санаж байгаа юм бэ? Яагаад гэвэл... Яагаад гэвэл энэ үргэлжлэн буй бүхэн биднийг ганц ч хором, нэг ч агшинд амар заяа үзүүлэхгүй байгаад юм. Уйлмаар ч юм шиг. Уйлах ч багадах юм шиг...

Нулимс гэдэг ачаа! Ямар хүнд ачаа гэж бодно. Хамаг биеийг минь, хамаг бодол санааг минь орчлонгийн явдал няц дарснаас, бид тэр дийлдэшгүйн хүчинд эзэрхийлэгдсэнээс тийнхүү нулимс маань өөрийн эрхгүй асгарч байгаа юм. Цийлэгнэн, цийлэгнэсээр л...

* * *

Би түүнд хайртай байсан. Хамгийн их гэж хэлмээр байна. Зөндөөн, зөндөөн гэвэл ч зөв юм уу? Хэмжээ хязгаар заах ч хэрэггүй дээ. Ёстой аягүй их...

Хайр гэдэг юу юм бэ?

Нэг жигтэйхэн том нунтаглагч “машинд” хүмүүсийг чихэн оруулж “талхмал” болгодог, тэр талхмалаараа юуг бол юуг, гэхдээ хамгийн түрүүнд хамгаас сайхан оршихуйг бүтээдэг, бүтээх бүтээхдээ дээдийн сайхан бодол, элгэн халуун сэтгэлтэйгээр бүтээдэг аугаа их хүчин - ямар нэг ончрол, эрчим-эрсдэлийн бөөгнөрөл юм уу? Хамгийн жижигхэн ширхэгтэй тэр нунтагууд үйрэн үйрэн унахдаа ямархан нэгэн дуурьсалт орчлыг, ертөнцийг, хүмүүний амин зүрхийг уярааж чаддаг аугаа нэгэн эгшиг аялгуу юм уу? Хайр гэж юу юм бэ? Үлгэр домгийн өөдөс үү?

Хайр гэдэг хачин тоймлошгүй онцгой зүйл гэдгийг би мэдэж байгаа ч түүний тухай үг үүсгэн, утга эвлүүлж хэзээ ч чаддаггүй юм. Зүгээр л дотроо ямар нэг хязгаарлашгүй чинадыг бүүвэйлж эрхлүүлээд л, нүдээ аниад л суугаад баймаар санагддаг юм.

Бид хоёр нэг ангид сурдаг, бүр нэг ширээнд суудаг байваа. Гурван жил бие биенийхээ жаахан илчинд хэн ч мэдэхгүй тэр нэг үлгэрийн юм шиг дулаахан нөөлгөнд бор шувуу шиг бөмбөр бөмбөрхийн амьдарцгааж, ээнэгшсэн гээд бод доо. Хааяа муудалцана, хааяа сайдна. Муухай харах, хэлээ гаргах бол энүүхэнд. Тэр эрх танхи өссөн болоод ч тэр үү их зантай аа. Байгаа юмаа хүнээс нууна. Тоогоо бодож суухад нь юм уу, аль нэг дуртай хичээлээ хийж суухад нь саад болвол жигтэйхэн лут уурлана. Хоёрхон үг хэлсэн ч саад боллоо, үймүүллээ гэнэ. Их чанга аа! Уураа тайлна гэж нэг байхгүй, шурдхийж босоод л яваад өгнө.

Гэхдээ гурван жил нэг ширээнд суухдаа түүнийг би нэг ч удаа аргадаж байгаагүй. Аргадаад ч нэмэргүй. Уурлахаар нь хариуд нь хэгжүүрхээд л өнгөрсөн нь дээр байдаг юм. Шалгалтын үед тэр ямар муухай хувиа хичээдэг гээ. Ганц ч юм харуулахгүй. Тэгсэн мөртлөө өөрөө бүх юмаа хийсэн хойноо

- Чи чадсан уу? Хийсэн үү? гэнэ. Би дургүйцэж

- Чадахгүй яах юм бэ! гэхэд тэр час часхийн инээнэ. Хөөрхөн инээнээ. Намайг нэг их юм чаддаг хүн болгож, “тэгнэ-ш-дээ, чи чадалгүй яахав!” гэсэн шиг сүрхий нь аргагүй тормойж харна.

Бид хоёр өөр өөр ширээнд суудаг нь надаас болсон л доо. Тэр нарийхан, хоёр салаа сүлжсэн аягүй урт гэзэгтэй л дээ. Нэг сонин эгдүүтэй харагдаад байхаар нь шохоорхоод ч гэх юмуу, нэг удаа би угз татчихсан юм. Сүртэй чанга татаагүй л дээ. Тэгсэн муухай орилоод л

- Чи ямар тэнэг амьтан бэ? Үс тасалчихлаа-ш-дээ! гээд уруул ам нь хачин болчихсон намайг шууд л хэд хэд цохиод авсан. Тэрний тэр бүх цусыг нь сорчихсон юм шиг цав цагаан гар нь хүчгүй ээ. Шол шолхийгээд хүн зодсон шинж ч ер байхгүй. Би уурлаж байгааг нь тавласан юм биш л дээ, нэг муу зодмор аядаж байгааг нь л дооглон “тэг тэг, сайн зод!” гэлээ. Ухаандаа мундаг эр болж байгаа юм. Эгдүү хүрээд бүр лавшруулж өөдөөс нь инээгээд, хэ-хэ, хо-хо гээд даапаалж орхисон. Тэгсэн тэр тэсэртлээ уурлаад өөр ширээнд очиод суучихсан. Тэр нь аз болоход бид хоёрын ширээтэй ойрхон л доо. Хажуугийн ширээний хүүхэд өөр ангид шилжсэн болохоор нэг сул сандал байсан юм. Тэгээд л би хажуудаа суудаг хөөрхөн найзгүй болов. Тэрний оронд нэг хачин дээрэлхүү занхгар юм бий болоод би бас хэрдээ зүдэрсээн. Яг л азарга шиг хасна, хайрна. Хажиглана.

Муухай ааштайг нь яана. Дээрэлхүү. Хажуу тийшээ харах бүрд л

- Зүгээр суугаач! гэж загнана. Биднийг даргалах санаатай. Манай найзыг ч бас сүүлдээ даргалдаг болсон.

Миний уур их хүрнээ. Заримдаа ганцхан тэр данхарт ч биш, бүх юманд уур хүрч цухалдаж, орох гарахаа олж ядаж явах шиг болно. Хичээл хийх дургүй, хүүхдүүдтэй тоглох наадах, юм ярих ч хүсэлгүй болно. Яачихаад байгаа юм бэ, бүү мэд. Багш миний хичээлдээ муу болж байгаад санаа зовж, нэг өдөр хүүхдүүдээс надад хэн туслахыг асуулаа. Тэгсэн нөгөө найз охин маань “би, би!” гэж хамгийн түрүүнд гар өргөж байна. Баярласан гэж жигтэйхэн.

- Багш аа, би эргээд нэг ширээнд суудаг юм уу? гэж хүртэл асууж байна шүү. Гэтэл нөгөө данхар шуудхан л

- Үгүй, үгүй! Тэгж ярихгүй. Би суудалдаа сууна. Дуртай бол өөрөө явна биз гэж байна. Багш ч юм хэлсэнгүй. Хэн биднийг нааш цааш нь өөрчилж суулгахав дээ. Муу хүн муугаараа л үлдэнэ биз дээ.

Тэгсэн нэг өдөр найз охин маань

- Хоёулаа манайд очиж хичээлээ хамт давтая гэх юм.

Өө, тиймээ, би худлаа ярьж байна. Тэднийд очдог чинь тэр жил биш, хойтон нь юм байна.

Бид хоёр хичээлийн дараа зүгээр л ангидаа үе үе жаахан үлддэг байсан юм. Би дорхноо л залхуу хүрч “за, за явъя аа” гэдэг байсан болохоор нэг их удаан ч сууж чаддаггүй байсан л даа. Яагаад ч юм бэ, түүнтэй хамт байх надад хэцүү байсан. Тэгсэн хэрнээ хамт байх дуртай-аа. Шалтаг л олдвол ойр байхыг бодно.

Тэднийд очиж үзсэнээ би ерөөс мартдаггүй юм. Миний урьд өмнө огт үзээгүй гоё айл байлаа. Гоё цэмцгэр, тийм айл лав л, манай аймагт л байдаггүй байх. Идэж, уудаг юм нь хүртэл жигтэйхэн гоё. Би л лав тийм юм байдгийг ч мэдэхгүй. Би тэр гоё байдлаас нь ичээд ч байх шиг. Нэг л аймаар ч юм шиг, тэнд би нэг л илүүдэл амьтан ч юм шиг, сонин санагдаад байсан. Тэднийд суугаад хичээл давтах ч сонирхол төрсөнгүй. Яагаад ч юм бэ, нэг л болж өгөхгүй байсан. Би найздаа шуудхан л

- Гадаа одоо дулаахан байгаа юм чинь хоёулаа Цохионы тэр лүү очьё л доо гэчихлээ. Тэгсэн тэр

- Цохио-оо! гэснээ, өө чи бүр тэр толгойн тийшээ явъя гэж байгаа юм уу? Манайхан тийм хол газар явуулахгүй-ш-дээ гэж байна.

- Айх юмгүй ээ. Тэнд хүүхдүүд дүүрэн байгаа. Тэнд л ихэнх хүүхэд хичээлээ давтдаг-ш-дээ. Чи мэддэггүй юм уу? гэвэл, тэр

- Тийм үү? Би уул муул руу ерөөсөө явдаггүй гэж байна.

Ээж, аав нь зөвшөөрөөгүй учраас миний саналыг бид хоёр хэзээ ч биелүүлж байгаагүй.

Харин нэг удаа л хичээл давтах гэж биш, тэр надад уншсан номынхоо тухай ярьсаар, бидний хэн нь ч олж үзэж чадамгүй тийм нэг номны тухай ярьж явсаар... Яриандаа автсаныг нь далимдуулаад би ч түүнийг тийш нь дагуулчихсан байж магадгүй. Явсаар, явсаар миний нөгөө хэлээд байдаг Цохионы дэргэд ирчихсэн байв. Тэр гэнэт анзаарч

- Ямар гоё газар ирчихэв ээ? гэж байна.

Тэнд хэрдээ л их удсаан. Сүүлдээ тэр чулуу бөгс нухаад байна гээд тэнд байдаг онцгой ганц модыг налаад зогчихлоо. Би санаандгүй

- Нааш ир л дээ. Зөөлнөөр нь миний өвдөгөн дээр сандайлаад суучих л даа гэсэн харин

- За тэгье! гэж байна. Бөөн баяр...

Би өвдгөн дээрээ тийм хөөрхөн охин, тийм удаан суулгаж үзээгүй л дээ. Түүнийг сууснаас хойш... навч ногооны үнэр арилж, шувуудын жиргээ сонсогдохоо больж, тэнгэр дүнгэнэх шиг болдог нь ч мэдэгдэхээ болив. Юу сонсдож, юу мэдрэгдээд байгаа юм, бүү мэд. Яагаад гэвэл жаргал гэдэг ямар үнэр, ямар амттай, дуу шуу нь ямар байдгийг би мэдэхгүй! Нөгөөх маань ч бас сонирхолтой номноосоо ярихаа түр ч юмуу, бүр ч юмуу орхичихлоо. Миний энгэр лүү ялигүй налсхийн тэнгэр өөд, нэгэн аугаа зүйл, хязгааргүй холыг барих гэж байгаа ч юм шиг чив чимээгүй ширтэж байснаа

- Аах, ямар ч гоё юм бэ дээ. Хөдөөний агаар гэдэг нь энэ л юм даа! Хүн юу ч хийдэггүй, ингээд л суугаад л байдаг бол... гэснээ бас дахиад чимээгүй болж, хөдөлгөөн ч үгүй нэлээд болов. Би ч амьсгалаа хураан, чив чимээгүй, юу болохыг хүлээсэн юм шиг байгаад л байлаа.

Одоо бол шувуу жиргэх, аугаа их хязгааргүй хөх тэнгэр дүн-нн-нн гэх шиг болох нь тов тодхон сонсогдож байна. Цэцэг ногоо хэзээ ч байгаагүйгээр содон гоё үнэртэж байна.

Тэр баруун гараа явуулан хүзүүнээс аяархан татан, чилээгээ гаргах шиг болсноо чихний омруунаас зөөлхөн чимхлэн илж байна. Бие зарсхийх ч шиг... Тэр зуур өөрийн мэдэлгүй өвөр дээр байгаа зүүн гарыг нь атгаад авав. Түүнээ анзаарангуут ичих ч шиг болж, нүдэнд харагдсанаар нь бушуухан л

- Өө, чи ямар гоё мэнгэтэй юм гэчихлээ. Тэгсэн тэр гараа шурдхийн татан авч мэнгээ нуух шиг болсноо

- Хаана ч байхгүй сонин мэнгэ байгаа биз? гэж байна.

- Тийм байна. Их содон харагдсан. Би сайн ч ажигласангүй. Чи гараа өг дөө гэсэн

- Яах юм бэ! Би хэнд ч үзүүлдэггүй юм. Харин чи л харчихлаа гэж байна. Тэгж жаахан байснаа тэр надад хуруугаа үзүүлж

- Ийм мэнгэ хэнд ч байдаггүй юм гэнэ лээ, ямар учиртай юм бэ, надад л заяасан юм гэсэн. Харин чи хэнд ч битгий хэлээрэй. За юу? гэснээ, бас нэг юм хэлчих үү? гээд над руу хөөрхөнөөр харж инээмсэглэснээ “Хэзээ ч битгий мартаарай!” гээд чимээгүй болов. Тэр жаахан хугацаа надад зуун жил шиг санагдсан.

Түүн рүү одоо л харж байгаа юм шиг сайн гэгч нь ширтлээ. Хоёулаа дув дуугүй хэсэг болов. Дахиад л зуун жил...

Юм гэдэг хэзээ санаснаар болдог байлаа даа. Хөөрхөн инээмсэглэл, хөөрхөн мэнгэ надад дурсамж л болон үлджээ. Тэднийх бид хоёрын зугаалгаас хойш сар ч бололгүй хот руу нүүгээд явчихлаа.

...Арван жилээ амжилттай төгссөн болохоор хот явах нь тэртээ тэргүй тодорхой боллоо. Надад хот орох нь ганцхан л юмны төлөө чухлаас чухал байсныг нуух ч юу билээ. Сурах бол болдог л ажил, ээлж нь ирж л байгаа явдал мэт бодогдоно.

Хэдийгээр хот орон газар гэдэг ямархуу байдаг, тэнд очсон хүн уулзая гэсэн хүнтэйгээ уулзаж чаддаг, ядаж холоос ч болохноо харж болдог газар юмуу, үгүй юмуу би ер төсөөлөх ч үгүй байв. Гэхдээ л түүнийг би заавал олно гэж бодож явлаа.

Тэднийх хот руу нүүгээд зургаан жил болжээ. Зургаан жил болоход би ганцхан л удаа аавтай нь адилхан нэртэй хүний гаргасан амжилтын тухай сониноос уншсан. Яг аав нь мөн эсэхийг мэдэхгүй. Гэхдээ л тэр нэр надад сайхан л санагдаж байсан. Тэр сониныг би хэдэн өдөр сугавчилж явсан гэж санана. Шуудан зөөгч шиг л байсан.

Хот гэдэг хол юмаа. Долоо, найман зуун км гэдэг үнэхээр яваад барагддаггүй их зай юм. Магадгүй би дэндүү их яарсан ч байж мэднэ. Тэнэг юм шиг, хот намайг яаж угтах бол? гэдэг асуулт толгойноос салдаггүй.

Нүдээ аниад бодоход бид хоёрын ганцхан удаа очсон Цохио харагдах шиг. Цэцэг ногооны үнэр ханх тавьж, шувууд баярлалдан жиргэж, тэнгэр нөгөө л байдгаараа, аугаа их нууцлаг, бас аугаа их ерөөл бэлгэдлийг хадгалан цэлийж байх шиг. Хорвоогийн өнгө аяс сэтгэлийг уужлан, хүч тэнхээ, цаглашгүй их мөрөөсөл, тэмүүллийг хайрлаж байх шиг ч. Нэг зөөлхөн, нарийхан хуруунууд чихнээс аяархан чимхлэн, “Чи юу, чи юу!” гэх шиг даажигнаж ч байх шиг. Хаанаас ч юм бэ, нэг аяархан шивнээ “Чи хэнд ч битгий хэлээрэй!, бас хэзээ ч битгий мартаарай!” гэх шиг болно. Ямар сонин, ямар гоё байдалтай явсан гээ.

Замдаа саатаж барьж, тийм ч нэг их сайхан шуудхан явж байгаагүй ч миний бодол, сэтгэлийн ертөнц тиймэрхүү байсан, тиймээс ч замын урт, бусад хүмүүсийн явдлыг өчүүхэн ч тоогоогүй ээ.

Хот ойртож байх шиг байна. Яагаад гэвэл нэг зогсоход цөм л нүүрээ тольдоцгоон, зарим нь хувцас хунараа сольж өмсөж байна. Ачаа бараагаа ч янзалж байх шиг. Надад бол нэг их иймээ тиймээ гээд байх юм ч байсангүй. Тэр байтугаа очих газраа ч бараг мэдэхгүй, эхлээд хэнтэй уулзахаа ч товлоогүй явсан гээд бод доо. Тэр бүхэн надад юу ч биш, харин “Би түүнийг олох болов уу, үгүй болов уу, хэзээ олох бол?” гэдэг асуудал л хамгаас чухал байв. Түүнийг хол ойр, хаанаас ч юм бэ зэрвэсхэн ч болохноо хараад өнгөрөхийн төлөө юугаа ч өгөхөд бэлэн байжээ би.

Одоо сүүлчийн нэг явалт үлдэх шиг боллоо. Хүмүүсийн дуу шуу ч дээрдээд явчихаж. Хөдөллөө. Тэгсэн юу болсон гэж санана. Бөөн гай гамшигтай учрах нь тэр. Зам дээр осол гарчээ. Бүх юм энд тэндгүй ундуй сундуй. Ёолсон, уйлж чарласан хүмүүс ч энд тэндгүй. Чухам юу гээч нь болчих нь энэ вэ? бүү мэд. Хоёр ч машин онхолдсон харагдана.

“Хүн анх удаа хот орох гэж явахад ийм юм тохиолддог нь юун нүгэлтэй юм бэ!” гэж бодлоо.

Бусад хүмүүсийн л адил осолдсон хүмүүст туслахаар яаран гүйлээ. Нэг том жип машин дор хүн дарагдсан бололтой. Хэнд ч тэр машиныг босгож доорх хүмүүсийг нь гаргах бодол төрөхгүй байх шиг. “Тэр бол өнгөрсөн хэрэг!” гэх шиг өөр л юманд санаа тавьцгаагаад байгаа бололтой. Бодвол, амьд үлдсэнээ яая гэцгээж байсан биз. Хэн нь ч амьд, хэн нь ч үхсэн юм мэдэх хүн байгаагүй байхаа даа. Байгаа юм орилолдоон л байв.

Яагаад надад юуны өмнө тэр л машиныг босгох хүсэл төрөөд байсныг бүү мэд. Дор нь хүн дарагдсан юм шиг харагдаж байгаа тэр машиныг л бушуухан босгомоор санагдаж байв.

Хотоос дуудсан бүх тусламж ч ирэх шиг боллоо. Цагдаа нар, түргэнийхэн олон хүн байнаа. Тэд туслах гэж биш үзэх гэж ирсэн юм шиг л сонин харагдав.

Тэгсгээд бид ч цааш хөдлөхөөр болж байна. “Онхолдсон машин дороос эрхгүй л хүний гар цухуйгаад байх шиг байсан даа. Яагаад шарилыг нь ч болохноо гаргаж авая гэж боддоггүй юм бол?” гэж бодон хэн ч тэг гээгүй байхад би тэр жип рүү өөрийн дураар ойртож очлоо.

Нэг жаахан цагаан гар цухуйж байх шиг. Үгүй байлгүй дээ. Тэр энд... иймэрхүү азгүй явдалд өртдөг... тийм нүгэлтэй юм гэж юу байсан юм бэ?...

Бүр ойрхон очиж харлаа. Гар... яахын аргагүй нэг жаахан гар...

- Хүүш, юу хийгээд яваа юм бэ! Явая! гэж хүмүүс над руу хашгирч байна.

Тэр гарын ядам хуруун дээр... Чандмалсан гурван жижигхэн хар мэнгэ тов тодхон харагдах шиг болсон. Яриа байхгүй харагдах шиг л болсон доо... Тийм мэнгэ хэнд ч байдаггүй юм...

Хэнд ч... Нүднээс нулимс бөөн бөөнөөрөө асгарч эхлэв. Хүмүүс намайг “Эр хүн байж юун зүрхгүй юм бэ” гэцгээж байна.

Тийм мэнгэ хэнд ч байдаггүй юм... хэнд ч... Хүнд ер нь юм үзэж харах, санаж дурсах ямар хэрэгтэй юм бэ? Хэлээд өг л дөө!...

Энэ хорвоо ер нь хэнд хэрэгтэй юм бэ? Хөөе-ээ, хэнд хэрэгтэй юм бэ ээ!..

* * *

Бүгдийг мартахсан! Хорвоогийн бүхий л явдал, хорлонтой адтай, сэтгэл зүрхийг үүрд шархлуулагч, аль эсвэл загссан нурам салхинаа үл мэдэгхэн улбалзсаар их түүдэг асаадаг шиг санаан чинадаас урган урган ирэх энэ их ой санамж, дурсамж, дурдатгал надтай тийм их амь бөх уяа холбоосоор хүлэгдсэн юм гэж үү?

Яагаад би сайн сайхныг гэхээсээ илүү хамгийн муу муухайг эгэн эгэн санадаг юм бэ? Яагаад надтай уулзахгүй, учрахгүй гэсэн бүхэн, аль л намайг зовоох бүхэн эгэн эгэн учирдаг юм бэ? Яагаад? Яагаад? Яагаад?

Хүн гэдэг амьтан үзсэнээ л үзэхийн төлөө, туулснаа л туулахын төлөө төрдөг гэж үү? Хорвоо ертөнц яагаад гагцхүү сайн сайхнаас бүрдэж, бүтээгүй юм бэ?

Миний зүрх, энэ өчүүхэн жаахан бие минь нэг удаа биш, нэгэн насны турш өөрийн хийгээд хүний зовлонгоор хооллож, “өөрийн бусаар” амьдрах ёстой юм бэ?

Ер нь амьдрал гэж юу юм бэ? Хувь хүнд амьдрал гэж байгаа юм уу? Яагаад намайг гагцхүү сайн сайхан угтаж, гагцхүү сайн сайхныг би дурсан санахгүй байгаа юм бэ?

Өглөө бүр намайг инээмсэглэн угтдаг нар шиг, яг л намайг санасан ээж шиг минь угтдаг нар шиг, уулын өвөрт гав ганцаархнаа бөгтөлзөн буй хэрнээ уянгын сайхан дуу шивнэдэг хайлаас шиг, энэ олон болжмор шиг, гэргүй мөртлөө баясалдан гүйлддэг энэ олон болжмор шиг хамгийн аялаг сайхан агшин хором, нүд булаах, сэтгэл цатгах бүхэн намайг бүчиж, би хамгийн амар амгалан, аз жаргалтай амьдарч чадахгүй байгаагийн учир юу юм бэ?

Хэн миний амгалан тайвныг, аз жаргал, амжилт, хувь зохиолыг минь булаагаад, сандчиж үймүүлээд байгаа юм бэ? Би тэр бүхнээс зайлж чаддаггүй юм гэхэд нэг учралыг хоёр өнгөрөөж, нэг зовлонг хоёр туулж, нэг жаргалыг хэд хэдэнтээ эдэлдэг нь хэний хийсэн нүгэл юм бэ?

Энэ байгаа бүхнийг, магадгүй байх ёстойг ч, хамгийн гол нь надтай үхлүүт зууралдаад байгаа учрал, тохиол бүхнийг мартмаар байна. Юу ч бодохгүй, юу ч сэтгэхгүй, юунд ч өртөхгүй, гагцхүү энэ аугаа хоосонд амьдармаар байна. Би хэнд ч хэрэггүй, хэн ч надад хэрэггүй, зүгээр л хамтдаа, тэглээ ч тус тусдаа хэзээ ч “нийлж чадамгүй”-гээр амьдармаар байна. Үймүүлэгч биш, оролцогч биш, уруу татагч биш, урагш, хойш хаашаа ч чангаагч биш, байгаагаараа л баймаар байна. Байхгүй байж боломгүйгээр, элэг зүрхийг зөөлхнөөр бүлээцүүлдэг тэр урансанаа шиг, огтын нэг өөрөөр оршмоор байна.

Зөвхөн санаа шиг л... зөвхөн санаа алдалт шиг л... зөвхөн салхи шиг л... Зөвхөн тэнгэртээ нүргэлэх аянга шиг оршмоор... Тийм баймаар байна. Гэхдээ энэ бүхнийг ч бас тоомооргүй байна. Бүхнийг мартмаар байна.

Лувсандамбын Дашням

2012.05.20–2012.07.07

Волгоград-Элиста-Улаанбаатар