Увс аймгийн харьяат, уран барил­даанч заан Ө.Тулга, Өмнөговь айм­гийн хүчит арслан  Г.Дэ­мүүл шиг жолоо мушгиж яваад, Төв аймгийн харь­яат аварга Д.Хадбаатар шиг "зэсэрч" яваад наа­дамд амжилт үзүүлдэг цаг өнгөрсөн.

 Яг л хөлбөм­бөгийн спорт шиг аймаг сумаараа ялгарч түрүү­лэх, цол авах бөхчүүдийн тооцоог хийсэн. Орчин цагийн хэллэгээр бол ТЭЗҮ (Техник, эдийн зас­гийн үндэслэл) батлагдан хөрөнгө оруулалт ший­дэг­дэн гал галаараа наад­мын бэлтгэлд гараад байгаа билээ.

Энэ жилийн баяр наад­мын хүчирхэг багуу­дын нэг бол Увс аймгийн гал юм. Энэ галд Үндэс­ний их баяр наадам,  Их Монгол Улс байгуулагд­саны  805, Тусгаар тогт­нол сэргээсний 100, Ар­дын хувьсгалын 90 ойд зориулсан 1024 бө­хийн барилдаанд түрүүлсэн Увс аймгийн Баруун­ту­руун сумын харьяат залуу аварга С.Мөнхбат зөвхөн олон гоолдох зорилгоор довт­логчийн байрлалд тогло­но.

Хамгаалалтын баруун зүүн жи­гүүрт Увс аймгийн Баруунтуруун су­мын харьяат улсын арслан Б.Ган­­бат, улсын харцага Ө.Бат-Ор­ших нар тоглоно. Гол хам­гаа­лал­тыг улсын харцага Ө.Бат-Орших хийх болов уу. Тав, зургаагийн даваа­наас эхлээд аймгийн арслан Р.Пү­рэв­­давга, улсын харцага Ц.Сод­­­­номдорж, улсын заан Ч.Сан­жаа­дамба нартай тулна. Энэ хооронд аварга С.Мөнхбат зөөлөн боорцог түүн урагшлах болов уу. Харин шөвгийн арван зургаа, шөвгийн наймын даваанд Ө.Бат-Орших, улсын арс­лан Б.Ганбатыгаа хүртэж орхиод урагшилж мэднэ.

Гин­несийн номонд Монгол бөхийг бүрт­гүүлэх  6016 бөхийн барил­даанд залуу аварга Ө.Мөнх­бат арвын даваанд Увс айм­гийн Тэс сумын харьяат аймгийн арслан Б.Ганзоригийг, арван нэ­гийн да­ваанд улсын харцага Ө.Бат­тог­тохыг гар амар орхиж байсан шүү дээ. Улсын наадмаар тийм барил­даан хийхгүй гэх баталгаа алга.  Одоогоос арваад жилийн өмнө ийм бодлогыг Х.Баянмөнх хийдэг бай­лаа. Тухайлбал 2002 оны улсын аварга А.Сүхбат  заан Б.Гантог­тоход унаж, заан Д.Сумьъяа­базар, заан Г.Өсөхбаяр хоёр тунаж байв.

Аварга  А.Сүхбат, заан Б.Ган­тогтох хоёр зургаа, долоогийн даваанд нутгийн бөхчүүд болох Б.Гантогтох, Бумбаяр нарыг давж байсан юм. Ийнхүү Ардын хувьс­галын 81 жилийн ойн баяр наадам  их аварга Х.Баянмөнхийн "Хар хайрцаг"-ны бодлогоор явагдаж байлаа. Харин өдгөө аварга О.Бал­жинням  найруулгыг хийж Увс аймгийн галаас хэн хэн цолонд хүрэхийг тодорхойлох болно.

Аймгийн арслан Пүрэвийн Бү­рэн­төгс, Оюуны Гантулга, Бад­рахын Ганзориг, Төрөөгийн Баа­сан­хүү нар начин цолны төлөө "гоолдоно". Мөн улсын харцага Өлзийтогтохын Бат-Орших, Арс­лангийн Бямбажав нар зааны төлөө барилдаан хийх болов уу. Эдгээр бөхчүүд аварга С.Мөнх­батынхаа замыг цэвэрлэх замаар цолонд зүтгэх болно. Арслан Б.Ган­батын тухайд начин төрүүлэх хүндтэй бөгөөд эрхэм үүрэг хүлээж байгаа билээ.

"Увс" хэмээх багийн сан­хүү­жилт,  хэн хэн цолонд хүрэхийг  Ц.Нямдорж, Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чой­жилсүрэн  тэргүүтэй улстөрчид шийдсэн ч байж мэднэ. Зах зээ­лийн зарчмаар "Мөнгөө төлсөн нь дуугаа захиалах" болов уу даа. Дараагийн "топ" галуудын нэг бол Архангай аймаг юм. Даян аварга Г.Өсөхбаяр, заан Ч.Санжаадамба нар довтлогчоор тоглоно. Гэхдээ даян аварга Г.Өсөхбаяр бол Дэвид Бэкхем гэдэг шиг бэлгэдлийн ча­нар­­тай болж ирсэн ахимаг тоглогч.

Гоол оруулах гол тоглогч бол "Хашаатын хар" хэмээх улсын заан Ч.Санжаадамба. Түүний зоримог, зоргоороо барилдаанууд аймгийн арслан цолтой байхад нь гардаг байв. Энэ жилийн олон барил­даанд үнэндээ явсангүй. Аймгийн арслан, заануудад  л өнхрөөд өгдөг болсон байна лээ. Наадмын өмнөх сорилго барилдаанд аймгийн арс­лан П.Бүрэнтөгсийг мордох гээд сунаад өгч байгаа харагдсан. Яг л хөл нь гүйцэхээ байсан ахимаг бөх шиг сөхөрдөг болов.

Үүнийг нь бас тайлбарлаж болно. Аймгийн арслан цолтой байхдаа шуугиулдаг бөхчүүд гэж бий. Тухайлбал Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын харьяат аймгийн арслан Ц.Магалжав их аварга Б.Бат-Эрдэнийг заал танхимын барилдаанд хаячихдаг байлаа. Бөх сонирхогчид "Даншгийн их аварга Буянтогтохын зээ ирээдүйн их аварга" гэлцэж байсан юм. Гэтэл нөгөөх нь арай  гэж улсын харцага цол хүр­тээд цааш явдаггүй, хар залуу­гаараа "ахимаг" настай бө­хийн тоонд орчихсон.

ХХ зууны манлай бөх Х.Баян­мөнх "Би ирээдүйн их аваргыг олж ирлээ"  гэж тодоор зарласан. Тэр олж ирсэн залуу нь заал танхимын барилдаанд аварга, арслангуудыг цахилгаан үсний машин шиг "ху­саж" байлаа. Гэтэл наадмаар явдаггүй. Х.Баянмөнх арай гэж начин болгов. Увсын галынхан заан цолонд хүргэж өөрөө нэг юм арслан цолонд хүрсэн бөх бол Б.Ганбат юм.

Зарим бөхийн авьяас 18 нас­тай­даа илэрдэг бол арслан Д.Мөнх-Эрдэнэ, Д.Ганхуяг нарын гялалзсан ур чадвар 28 настайдаа илэрсэн билээ. Үүн лугаа адил заан Ч.Санжаадамбын бөхийн авьяас түргэн илэрч хурдан дуус­чих юм биш байгаа. Түүний барил­даан илэрхий удааширч, барьц сонгохыг хүлээж ч байх шиг. Яруу найрагчид ном их уншихаар шүлэг бичиж чадахаа байдаг гэдэг шиг өөрийнхөө задгай барилдааныг хийхгүй л болсон харагдана лээ.

Архангай аймгийн багаас бас нэг горьдлого тээсэн тоглогч бол заан Д.Рагчаа юм. Хэт том зорилго өмнөө тавьсан, жигд тоглолттой  түүнийг азгүйтэл, бэртэл  цаг ямагт дагасаар ирсэн. Өдгөө Ч.Сан­жаадамбын сүүдэрт дарагдчихаад байгаа заан Ч.Рагчаа гэнэт цоор­чих ч юм билүү. Архангай аймгийн гал тийм ч багийн тоглолт сайтай биш. Өнгөрсөн жил аймгийн арслан Б.Амарзаяа дөрөв давчихаад бай­хад нутгийнхан ч тоож хараагүй. Аймгийн арслан Б.Амарзаяа өөрийн хүчээр улсын начин цол хүртээд нэг их дээр үсэрч билээ.

Эдний багаас илүүтэй галаас аймгийн хурц арслан Р.Пүрэвдавга гэж шүд нь тачигнасан залуу бий.  Энэ залуу тав давчихвал харцага цолны төлөө тунаж мэднэ. Улсын арс­лан Д.Мөнх-Эрдэнэ, заан Д.Хи­шиг­дорж нар "хор найруулах" гэдэг ч   амжилт олж байгаагүй юм. Мөн  Архангай аймгаас илүүтэйгээр хуучны ёс заншил (Цолонд хүргэх, гар амар даваа давуулах) давам­гайлсан аймаг бол Өвөрхангай. Энэ галд дархан аварга Д.Цэрэн­тогтох, арслан Б.Ганбаатарын нарын нөлөө байсаар ирсэн.

Улсын начин Б.Сайнбаяр заа­ны даваанд Д.Сумъяабазарыг хая­чихаад Д.Цэрэнтогтохоос эхлээд олон бөхчүүлд "Гарьд магнай" кинон дээр  гардаг шиг "Одоо чи биеэ мэдэх болжээ. Буянаараа болог"  гэж загнуулсан сураг бий. Өвөрхангай аймгийн галаас улсын арслан Доржпаламын Ганхуяг л сайн барилдах болов уу. Харин аймгийн заан Б.Сугаржаргал гэдэг лухгар залуу бий.  Жүдо бөхийн үнэмлэхүй жинд барилддаг тэр­бээр улсын цолтой бөхчүүдийг хаяад сурч байгаа юм билээ.  Хаяж сурна гэдэг улсын цолонд ойртож байгаагийн шинж болов уу.

Өвөрхангай аймгийн галаас улсын түрүү бөх гарна гэдэг өнөө жилдээ лав байхгүй биз. Жил болгон начин цол төрүүлдэг хоёр заантай аймаг бол Ховд юм. Ховд нутгийн Ш.Адьшаа, С.Бямбацогт тэргүүтэй бизнесменүүд бэлтгэл сургуулилтад анхаарч хөрөнгө мөнгө хаяна. Тэр хэрээр нь заан Ч.Батзориг, Ц.Мягмарсүрэн нар начин төрүүлнэ. Төрүүлсэн начин цолтнууд нь гурав дөрвийн да­ваанд заалны шал арчаастай. Цолонд хүргэх  ах нар байсаар байтал сэргээш хэрэглэсэн улсын харцага Г.Алтангэрэл, Ч.Цогбаяр нарыг юу  ч гэхэв дээ.

Эдний багаас зохиомол хээл­түүл­эгийн начин төрөх нь ойлгомж­той. Ингэж жилийн жилд заваард­гаа ховдчууд болимоор юм. Харин аймгийн арслан Б.Пүрэв­сайхан хэнээс ч гуйхгүй улсын цол авна.  Замд нь нутгийн ах нар ч саймширч баллачихгүй бол мөн хурдтай, хараатай барилддаг за­луу байгаа юм. Ерөнхийдөө ховд­чууд энэ залуугаараа наадмын аз өмөө үзэх нь тодорхой.

Улсын наадмын түрүү бөхөд хүч үзэх гал бол Хөвсгөл аймаг. Гоол оруулах тамирчид нь  улсын арслан Х.Мөнхбаатар, улсын хар­цага Ц.Содномдорж  нар юм. Хэн хэнийхээ ар талыг хамгаалж барил­дана. Гэхдээ гол цэвэрлэгээг улсын харцага Ц.Содномдорж хийж үр шимийг улсын арслан Х.Мөнх­баатар хүртэх магадлалтай. Улсын харцага Ц.Содномдорж улсын заан Ч.Санжаадамба, улсын хар­цага Ө.Бат-Орших нарын аль нэгийг даваад цолонд хүрвэл Х.Мөнх­баатар амлах магадлалтай.

Харин зааны даваанд Х.Мөнх­баатар, Ц.Содномдоржтой таар­вал  үзүүр түрүүнд хүрэхийг ерөө­гөөд үнсэж мэдэх юм. Гэхдээ нут­гийн хоёрыг зааны даваанд таарна гэдэг тийм ч оновчтой таамаг биш. Х.Мөнхбаатар долоо наймын да­ваанд гол барилдаан хийх магад­лалтай бол улсын харцага Ц.Сод­номдорж гурвын даваанаас эхлээд улсын цолны төлөө мах цусаа тасартал үзэлцэх аймгийн арслан­гуудтай таарна.

Хамгийн үзүүштэй барил­даа­ныг улсын начин "Дэлдэн" Б.Бат­мөнх, Чотонгийн Баянмөнх, Ду.Бат­баяр, жүдоч Э.Энхбат, улсын хар­цага Ц.Содномдорж, А.Цацаб­шир,заан М.Өсөхбаяр, Б.Сорон­зонболд, Ч.Сан­жаадамба, гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ, арслан Х.Мөнх­баатар, Г.Эрхэм­баяр, аварга С.Мөнх­­бат, даян аварга Г.Өсөх­баяр на­рын даваа, унаа гайхалтай байх болно. Тэр тусмаа Г.Өсөхбаяр шиг аварга амьтныг Төрөөгийн Баасан­хүү шиг бичил нөхдүүд дараад авах нь цус хөөр­гөж, нүд баясгадаг билээ л...

Т.ЦОГТ-ЭРДЭНЭ

Үргэлжлэл бий.