ХЗДХ-ийн сайд Ц.Нямдоржтой цаг үеийн чухал сэдвүүдээр ярилцлаа.

-Сонгуулийн суртал­чил­гааны үйл явцын талаар ярилц­лагаа эхлэх үү. МАН сонгуульд шударгаар өрсөлдье гэж уриалаад бай­гаа. Сонгуулийн үйл явцыг ажиглаж байхад намууд шударга өрсөлдөж байна гэж хэлж чадах уу?

-Маргаан их л гаргаад байх шиг байна. Ялангуяа  АН-ын зүгээс иргэний бүртгэлтэй холбоотой цуурхал өдөр, шөнөгүй тарааж, бидний ажилд нэлээд хүндрэл учруулж байна.

Нэг юм ярихаар манай бүртгэлийн албаныхан араас нь явцгаах юм. Цагдаа нар очоод шалгахаар дандаа худлаа байдаг. Учрыг нь олоод бодит зүйлийг баримтаар нь хэлэхээр дахин өөр цуурхал тараачихдаг. Лав л миний системийн 2-3 байгууллага цуурхал шалгадаг ажилд л өдөр шөнөгүй явдаг боллоо.

-Нэр дэвшигчдийн зүгээс хууль зөрчсөн үйлдэл гаргаад байна гэх юм?

-Аль аль талаасаа гомдлууд гарч, СЕХ дор бүрнээ холбогдох шийд­вэрүүдээ гаргаж байгаа гэж сонссон. Би ямар сонгуулийн хорооны ажилд оролцох биш. Энэ талаар нарийн мэдээлэл бага байна.

-Нэр дэвшигчид хууль зөрчлөө гэж бодоход сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа бага. Хариуцлага тооцох асуудал тодорхойгүй юм уу даа?

-Үнэхээр хууль зөрчсөн зүйл байдаг бол шалгах хугацаа хангалттай бий. Хүсэхгүй бол мянган хугацаа байгаад ч явахгүй л дээ.

-Санал тоолох явцад маргаан гарвал дахиад л 7 сарын 1 шиг үйл явдал гарах вий гэсэн болгоомжлол байна л даа?

-Энэ сэдвээр Ерөнхийлөгчтэй ярилцсан шүү. Хууль нь ийм яаруу сандруу. Эрэмбэ алдагдсан байдлаар батлагдлаа. Бүх юм шинэ болох нь ээ. Ялагдсан хэсэг нь луйвардуулчихлаа гэж маргаан гаргана. Би энэ асуудлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувьд биш, Аюулгүй байдлын бодлогын даргын хувьд танилцуулъя. Энэ намуудтайгаа эртнээс ярилцсан нь дээр байх шүү гэж хэлсэн.

Тэгээд ч иргэний үнэмлэхтэй холбоотой асуудлаар байнга л мэдээлэл хүргээд байсан шалтгаан ердөө л энэ. Цаад талд нь маргахаас өөр аргагүй нөхцөл байдлыг надаас өмнө үүсгэчихсэн  байсан юм шүү дээ.

-Иргэний бүртгэлийн асуудлаар уу?

-Тэргүүн шадар сайд Н.Алтанхуягийн үед шүү дээ. Аль болохоор тайван зохион байгуулах, эрсдэл гаргахгүй байх талаас нь манай системийн байгууллагууд  үүрэг чиглэл аваад өдөр, шөнөгүй ажиллаж байна. Байдал ийм л байна даа.

-Санал тоолох машиныг газар дээр нь очиж шалгасан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч сонгууль будлиангүй болох нь гэж хэлж байсан. Таныг дээрх үгийг хэлэхэд Ерөнхийлөгч ямар байр суурь илэрхийлж бай­сан бэ?

-Ерөнхийлөгч тийм үг хэлэх нь хэлсэн. Гэхдээ техник бол техник шүү дээ. Ц.Нямдорж ч тэр, Ерөнхийлөгч  ч мэдэхийн аргагүй. Жирийн иргэн, СЕХ ч мэдэх аргагүй. Техник алдаа гаргахыг үгүйсгэх арга байхгүй. Хакердана гээд л байдаг. Тийм зүйл болохыг хэн ч мэдэхгүй шүү дээ.

-Цахим үнэмлэхийг илүү тоогоор хэвлэсэн бай­на гээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

- 12 дугаар сард Тэргүүн шадар сайд Н.Алтанхуяг уг ажлыг хариуцаж байхдаа хуучин иргэний үнэмлэхийг хүчингүй болгочихсон. Шинэ үнэмлэх хэзээ хэвлэгдэж, хэний гар дээр очихыг мэдэхгүй байсан атлаа шүү дээ. Тэгээд бид чинь хүчингүй үнэмлэхтэй 5-6 сар явлаа. Сүүлд нь хуучин үнэмлэхийг хүчинтэй болгож, сэргээлгээд Засгийн газрын хуралдаанаар оруулсан.

Тэр хооронд үнэмлэх хэвлэхээ болиод лавлагаа гэж өгсөн байгаа юм. Шалтгаан нь янз бүр байна л даа. Жишээ нь онгоцны тийз авахын тулд лавлагаа хэрэгтэй болдог. Сургууль төгссөн хүүхдэд баримт бүрдүүлэхийн тулд лавлагаа хэрэгтэй болдог. Энэ мэт шалтгаанаар 64 мянган лавлагаа өгөгдсөн байгаа юм. Түүний дотор хууль хяналтын байгууллагын лавлагаа авсан 28 мянган орчим хүн байгаа юм билээ. Сүүлд нь шалгаад үзсэн чинь хууль хяналтын байгууллагад лавлагаа авсан хүмүүсийн үнэмлэх хэвлэгдэх процесс явагдсан юм билээ.

Ингээд хоёр үнэмлэхтэй болсон хүмүүсийн нэгийг нь хурааж ав. Хуучин үнэмлэхнийх нь дээд талыг хайчилж хүчингүй болго. Хууль хяналтын байгууллагаар лавлагаа өгөгдсөн хүмүүсийн шинэ үнэмлэх нь очоогүй байвал замд нь зогсоо гэдэг чиглэл өгөөд бүх нарийн тоо баримтыг нь баараггүй болгосон. Яригдаад байгаа шиг янз бүрийн бэрхшээл гараагүй гэдгийг хэлье.

-Ингэхэд МАХН-ын жагсаалтад нэр дэвшигчид дотор Н.Энхбаярын нэр байсан. СЕХ түүнийг бүртгээгүй. Гэтэл нам нь тодорхой хувийн санал авлаа гэхэд Н.Энхбаяр сонгогдоно гэсэн яриа гараад байна. Хуульчид үүнийг юу гэж тайлбарлах вэ?

-СЕХ бүртгээгүй бол нэр дэвшигч биш гэсэн үг. 28 квотын жагсаалтад нэр нь бичигдсэн  хүн л орно шүү дээ. Жагсаалтад бичигдээгүй  бол орохгүй. Тэгэхээр жагсаалтаар УИХ-ын гишүүн болох асуудал байхгүй. СЕХ хүлээж авсан баримт бичиг дээр тулгуурлана. Жишээ нь би жагсаалтад бичигдсэн. Намын рейтингээр ялбал би л УИХ-ын гишүүн болно. Миний нэрийг жагсаалтаас хасах юм бол надад ямар ч УИХ-ын гишүүн болох асуудал байхгүй. Наадах чинь цуурхал.

-Намынхан нь энэ төрлийн мэдээллийг санаатайгаар тарааж байгаа юм билээ. Үүнээс гадна тус намынхан хууль зөрчөөд МАН-ын үндсэн нэрийг ашиглана гэдэг заалтыг зөрчсөн юм чинь хуулийг гуйвуулж магадгүй шүү дээ?

-Наадах чинь Дээд шүүхийн улстөрийн зорилгоор хийсэн луйвар. Тэгж ярих юм бол 2006 онд Н.Энхбаяр тэр хуулийг баталсан. Мөн улстөрийн намуудын тухай хуулийг батлуулсан. Намаас хуулийн ажлын хэсгийг Д.Дэмбэрэл ахалсан. Тэр үед Н.Энхбаяр МАН гэдэг хуучин нэрээ сэргээнэ гэдэг тооцоогоор дээрх хуулийг зүтгүүлж байсан юм. Тэгээд нам нэрээ өөрчлөх юм бол тэр нэрийг 20 жил хэн ч авахгүй гэсэн заалт дотор нь хүртэл байсан юм шүү дээ. Сүүлд нь ҮХЦ-ээр ороод 20 жилийн  хугацаа нь урт байна гээд хүчингүй болгоод ард талд нь 15.3 гэдэг заалтыг оруулж, нам нэрээ өөрчилбөл  аливаа хуулийн этгээд аль нэг иргэн ашиглахыг хориглоно гэсэн заалтыг нь хэвээр үлдээсэн. Ийм хуулийн заалт нь байсаар байтал Дээд шүүх хууль хулгайлж, МАХН гэдгийг бүртгэсэн.

Гэхдээ энэ бүхэнд улстөрийн хоёр сонирхол цухалзаж байсан. Нэг талаас Н.Энхбаярын сонирхол ямар ч үнээр хамаагүй МАХН гэдэг товчлолыг авч, 2013 оны сонгуульд нэр дэвшинэ гэж бодол байсан. Хоёрдугаарт, АН-ын хувьд МАХН гэдэг товчлолыг өгснөөрөө МАН-ыг хоёр хуваагаад УИХ-ын сонгуульд хоёр салсан намтай орж, ялалт байгуулна. 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хоёр салсан намтай орж, АН ялалт байгуулна гэсэн тооцоогоор хийсэн зүйл шүү дээ. АН-ынхны дотоод тооцоо нь энэ нам салчих юм бол 20-30 хувь нь Н.Энхбаярыг дагаад явчихна гэдэг бодол байсан хэрэг. Харамсалтай нь манай намынхан эднээс ухаантай юм болохоор юу гэж дагаж явах вэ дээ. 160-аад мянган гишүүнтэй байж байгаад 220-230 мянган гишүүнтэй болж өргөжлөө. Нам нэрээ сэргээснээс хойш шүү дээ.

Ч.Улаан  гэдэг  этгээд сайд өгсөнгүй гэж гомдоод явж байхад  маргааш нь хэдэн  мянган хүн манай намд элсэж байна. Ер нь иймэрхүү хууль хулгайлсан үйлдэл  сүүлийн 20 жилд шүүхийн хувьд гараагүй том луйвруудын нэг нь энэ.

-МАХН-аас зарим нэг улстөрч УИХ-д ороод ирвэл хууль бус намынхан гэж үзэх үү?

-Хууль бус гэж үзэх нь хаашаа юм бэ дээ. Ямар ч байсан Дээд шүүхийн хийсэн хулгайн үйлдлийн үр дүнгээр орж ирсэн хүн орж ирлээ гэж тооцох байх даа. Гэхдээ УИХ-аар сонгуульд нэр дэвшсэн хүн олонхын санал аваад гарахад болохгүй гэх газаргүй.

Намынхан нь 5-6 хувийн санал авдаг юм бол МАХН-ынхан ганц хоёр суудал авах юм билээ. Гэхдээ наадах чинь хол явахгүй л дээ. Санаа муут яван хатна, сарьсан багваахай наранд хатна гэдэг үг байдаг. Ийм юм заавал хатаж дуусдаг л байхгүй юу.

- Сүүлийн үед Н.Энхбаяр гэдэг хүн  шүүхийн байгууллагыг өөрийн дур зоргоор ашиглаж байна. Өмгөөлөгч нь хэрэгтэй нь танилцаж амжаагүй гэдэг үндэслэлээр шүүх хурал нь хойшиллоо. Гэтэл 7 сарын 1-ний үймээний хэрэгт буруутгагдсан цагдаагийн дарга нарын өмгөөлөгч нь хэрэгтэй нь танилцаж амжаагүй байтал шүүх таслан шийдвэрлэх арга хэмжээ авсан. Хэн хүссэн нь шүүхийн байгууллагыг ингэж дур зоргоор хөдөлгөж болдог юм уу?

-Яах вэ дээ. Хууль шүүхийнхний мэдэж шийдэх асуудал болж дээ. Цагдаа нарыг шүүх хэлмэгдүүлсэн. Тэр бол цэргийн гэмт хэрэг биш. Хэзээ нэгэн цагт Ч.Амарболд нар цагаадна. Энэ төрийн тэргүүн болоод Ерөнхий шүүгч, Ерөнхий прокурор хэзээ нэгэн цагт солигдож л таарна. Тэр үед энэ хүмүүс цагаадана. Ямар ч тохиолдолд дотоодын цэргийн бүрэлдэхүүн зарлигийн дараах арга хэмжээнд оролцоогүй нөхцөлд цагдаагийн дарга цэргийн гэмт хэргийн субъект болдоггүй л байхгүй юу.

Би 1961, 1987 оны Эрүүгийн хуулиар 10 жил хэрэг уншсан прокурор шүү дээ. Тэр тусмаа цэргийн шүүхийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих Цэргийн Ерөн­хий прокурорын хяналтын прокурор  байсан. Яг цэргийн гэмт хэргийн бүлгээр чинь Монголд гарсан 10 жилийн хэргийг уншсан хүн. Энэ бол ердөө л  хэлмэгдүүлэлтийн эхлэл. Яг 90 жилийн дараа Монголын шүүх шүүгч нар улстөрийн захиалга биелүүлэгчид цагдаагийн дарга нараар хэлмэгдүүлэлтийг  эхлүүллээ.

-Н.Энхбаярын тухайд?

-Түүний тухайд нэг зарчмаа л бариад байгаа хүн шүү дээ. Монголд надад хууль үйлчлэхгүй бусад хүнд үйлчилнэ гэдэг зарчмаар явж байгаа. Тэгж болохгүй биз дээ. Төрийн толгойд өөрөө 10 жил суучихаад 10 жилд нь болохгүй бүтэхгүй баахан юм гаргасан нь үнэн шүү дээ. Таван толгойг 100 хувь ард түмэнд өгнө л гэж байна.  Ерөнхийлөгч байхдаа өгөх нь яасан юм бэ. Ерөнхий  сайд, УИХ-ын дарга байхдаа өгөх нь яасан юм бэ. Худлаа л байхгүй юу. Тэр холбогдоод байгаа асуудлын тухайд хуулийн байгууллага шалгаж шийдэхээс өөр аргагүй. Бүхэл бүтэн байшинг  алга болгочихсон хүн. Тийм болохоор Н.Энхбаярыг шалгахгүй байж болохгүй биз дээ.

АНУ-д Коперфильд гэдэг илбэчин  шиг  байшин, машин алга болгодог далд увидастай юм байна л даа. Жишээ нь 75 хувийн менежментээр хотын удирдлагууд жирийн иргэнд байшин өгөх үү. 1000 өдөр өлсгөлөн зарлаж хэвтээд ч өгөхгүй. Долоо хоногийн өмнө байгуулсан юу ч үгүй компанид шууд л 75 хувийг нь үнэгүй өгчихөж болохгүй биз дээ. “Өргөө” зочид буудал гэж Төрийн ордны баруун талын барилгын нэг хэсгийг яриад байна. Тэрний чинь салбар нь Богдын аманд байдаг юм шүү дээ. Нийт хоёр объект байгаа юм. Ийм юмыг шалгахаас өөр яадаг юм бэ.

Бид Н.Энхбаярыг хулгай хийгээд өг гэж Ерөнхийлөгчөөр сонгоогүй. “Төрийн тэргүүн хулгай хийж болно” гэсэн хууль Монголд байдаггүй биз дээ. Олон шатаар сунадаг бохь шиг тэр хүн хөрөнгөө сунгасан байна шүү дээ. Д.Одончимэдийн яриад байдаг хулгайчийн үлгэр байдаг даа. Босч ирээд явж байхад олсных нь үзүүрт үхэр чирээд явдаг. Тийм л юм болж байна. Тэр бүхнээс яагаад өөрийгөө хөндийрүүлж яриад байгаад гайхаж л байна.

-Ингэхэд Н.Энхбаяр дарга таныг ирж уулз гэж камерын өмнө хэлж байсан. Та очиж уулзсан уу?

-Би юу гэж гэж уулздаг юм бэ. 2006-2007 оны үед УИХ-ын дарга байхдаа Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан хоёр нийлчихээд салахгүй болохоор нь ганцхан зүйл хэлсэн. Магадгүй санаж байж болох л юм. тэр үед би Н.Энхбаярт “Чи бид хоёрын олон жилийн хамтын ажиллагаа М.Энхсайхан та хоёрын нөхөрлөлөөр дуусгавар боллоо шүү. Надад битгий гомдоорой. М.Энхсайхан аюултай шүү. Болгоомжтой байгаарай. Баяртай. Дахиж надад битгий гомдоорой” гээд хэлчихсэн. Хаана ч би энэ үгээ  нүүр бардам хэлнэ.

Өнөөдөр М.Энхсайхан, Н.Энхбаяр хоёр үй зайгүй  нийлчихээд явж байгаа биз дээ. Нэг нь Ерөнхий сайд нөгөө нь төрийн бүхий л өндөр дээд албан тушаалыг хашсан хоёр хүн эргээд Монголын ард түмнийг доромжилж байна. Аль аль нь удирдаж байсан улстөрийн намаа хувааж,үндэсний эвдрэлцэл бий болгосон. Тэд тийм эрхтэй юм уу. Энэ хоёр бол хангалттай албан тушаалд суусан. Одоо л Монголын муухайг гайхаж гэнэ. Хоёулаа л анх энэ яриад байгаа бүхнийхээ үр үндсийг нь өөрсдөө тарьсан. Одоо энэ ашигт малтмалын лиценз эмх замбараагүй тарсан нь 1998 онд М.Энхсайхан Ерөнхий сайд байхдаа хийсэн ажил.

1994 онд Чимэд багшийн бичсэн Ашигт малтмалын хуулийг хүчингүй болгоод шинэ хууль батлуулсан. Өргөдөл гаргаад ирсэн болгонд лиценз олгоод бай гэсэн хууль гаргачихаар чинь ямар олиг байх вэ дээ.  Тэр хууль нь Н.Энхбаярыг ид мандаж байх үед хэрэгжиж 7000 лиценз гудамжинд гарсан. 2000 орчим нь ашиглалтынх. 5000 орчим нь   хайгуулынх гарсан. Тэгээд өнөөдөр тэр хоёр хүн юун газар шороо яриад  эхлэв.  Энэ уул  уурхайн болохгүй  бү­тэхгүй байгаа үүр уурхайг энэ хоёр тарьсан. Тарьсан нь М.Энхсайхан. Соёолуулсан нь Н.Энхбаяр шүү. Н.Энхбаяр өөрийнхөө хамаатан садныхаа нэр дээр баахан лиценз авчихсан л юм билээ. Тэгчихээд худлаа шударга дүр эсгээд сууж байх юм.

Ер нь ийм зүйлсийг энэ сонгуулиар хоргүйжүүлэх хэрэгтэй. Миний сүүлийн үед хийгээд байгаа ажил бол энэ хортой хүмүүсийг хоргүйжүүлэх арга хэмжээ авахад  чиглэгдэж байгаа юм.  Х.Баттулга, Н.Энхбаяр гээд энэ төрийн хорлон болсон хүмүүс байна. Тэдний хийсэн хор эргээд хүний амьдрал дээр буудаг учраас хортой  шуналтай юмсуудыг хоргүйжүүлэх арга хэмжээ авах нь зайлшгүй хэрэгтэй. Би  үүнийг  хоргүйжүүлэхгүй юм бол  эдний  тарьсан  хор  та нар болоод миний үр хүүхэд, энэ улс орны амьдралд олон жилийн  уршигтай үр дагавар болж хувирна. Тийм учраас ийм арга хэмжээ авах зайлшгүй шаардлагатай болжээ. Энэ бүхнийг сонгуулийн аргаар ард түмэн хоргүйжүүлэх байлгүй дээ гэж би найдаж байна.

-Ингэхэд та Х.Баттулга сайдаас уулчлалт гуйсан уу. Тийм  шүүхийн шийдвэр гарсан байх аа?

-Наад шүүх чинь уучлалт гуй гэх нь байтугай 17 чингэлэг спиртийн хэрэг гэгчийг ус болгодог шүү дээ. Тэгэхээр наадах дээр чинь гайхаад байх юм байхгүй. Худалдагдсан шүүгчид зөндөө бий. Х.Баттулгын Сингапурт байдаг гэрт нь Дээд шүүхийн шүүгчид  эмчилгээ хийлгэх нэрийдлээр очоод хэвтчихдэг байсан юм шүү дээ. Ингэж төлөөнийхөө хүмүүсээр шийвэр гаргуулсан юм билээ. Гайхах зүйл алга. Би давж заалдсан.

Ер нь тэр баримттай яриад байгаа олон гэрээг шүүх хаашаа хийх юм бэ. Миний мэдэхийн гурав байна. Цаана нь хэд ч байгаа юм билээ. Нэг гэрээ, хоёр санамж бичиг  байна. Таван толгойг ашиглах онцгой эрхийг оросуудад нөгөөг нь хятадуудад өгнө гээд хийчихсэн гэрээ бий. Нөгөөх нь Монголын ашигт малтмалын ордуудыг эзэмших эрхийг өгнө гэсэн. Тэгээд гуравдагч этгээдэд мэдэгдэж болохгүй гэдэг нууц заалттай. Дээд талд нь англиар “нууц” гээд биччихсэн. АН-ынхан ч мэдэхгүй. МАН ч мэдэхгүй. Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч нь ч  мэдэхгүй. Ийм юм байсаар байтал уучлалт гуй гэдэг шийдвэр гаргаж байна шүү дээ.  2003 онд ийм шүүхтэй байснаас тараасан нь дээр гэж Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч Ганбатад би захидал бичиж байсан. Манай шүүх ялзраад дуусч байгаа. Хогийн шүүр барьсан нэр дэвшигчдийн плакатыг харсан биз дээ. Яг л энэ хогийн шүүрэнд хамгийн түрүүн өртөх ёстой нь шүүх корпуссынхан шүү дээ.

Дээд шүүх дандаа эгзэгтэй үед хуулийг уландаа гишгэсэн албан тушаалтанд үйлчилдэг нь нууц биш. Сүүлийн үед энэ байдал бүр гаарлаа. Улайм цаймдаа туллаа. Цагдаагийн дарга нарт хүчээр  хэрэг тулгаж байгааг харсан биз дээ.

-Цагдаагийн дарга нарын хэрэгт ч улстөрийн сонирхол нэвт шингэсэн гэж үү?

-Тийм. Цагдаагийн дарга нарын хэргийг энгийн албан тушаалтны хэргээс ангид болгочихсон. Албан тушаал гэдэгт чинь гурван анги зүйл буюу /263, 264, 267/  хэтрүүлэх хайнга хандах гэж байдаг. Тэр гурван зүйлийн анги нь гурвуулаа тав хүртэлх жилийн ялтай байдаг.  Тав хүртэл жилтэй гэмт хэргийг хүндэвтэр гэмт хэрэг гэдэг байхгүй юу.

2009 онд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн оруулж ирсэн Өршөөлийн хуулийн долоодугаар зүйлд хүндэвтэр гэмт хэргийн хэрэг бүртгэх мөр­дөн байцаах, шүүхээр хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааг хэрэгсэхгүй болгоно гээд хатуу заачихсан. Тэгээд тэр зүйл заалтад нь хүрэхгүй болохоор цэргийн гэмт хэргийн субъект болгочихсон. Ингэж хэлмэгдүүлсэн.

Ийм шүүхтэй юу ярих юм бэ. Зүгээр л хогийн шүүрээр шүүрдээд, хог шатаадаг машинд хийх хэрэгтэй. Би  ийм л байр суурьтай байгаа. Намайг ийм үг хэлснийх нь төлөө  аар саар зүйлээр чангаах гэж оролдоно л биз. Тэд үнэнд ялагдана шүү дээ. Эд ийм хэлмэгдүүлэлтийг удаан хийж чадахгүй.

-Шүүхийн байгууллага бол Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэлд байдаг байгууллага?

-Одоо Ерөнхийлөгчийн сонгууль болоход ганцхан жил үлдлээ. Манай албан тушаалтнууд нэг суудал дээр суучихаар мөнх байх юм шиг санадаг. Бууж чаддаггүй. Буучихсанаа хүртэл зарим нь мартчихдаг. Ерөнхийлөгч чинь дуудаж байна гээд л.  Ийм хөгийн байж болохгүй. Би АНУ-ын үе үеийн Ерөнхийлөгч нарыг ажлаа өгч байхыг нь  харчихаад дотроо мэгшиж бахархаж уйлдаг хүн шүү. Ямар гоё өгч, авч сурсан юм бэ. Улстөрийн соёл гэдэг чинь ийм л байхгүй юу.

Сонгуульд ялагдчихаад луйвар хийлээ гээд уйлаад байдаг.  Хоёр хүн уралдахаар нэг нь түрүүлдэг биз дээ. Сонгууль чинь тэр л байхгүй юу. Ард түмний сонголтыг надад өгөх ёстой байсан луйвардчихлаа гэж болохгүй биз дээ. Жишээ нь 2008 оны 7 сарын 1-ний хэрэг явдал болохын өмнө өдрийн 11:00 цагт хэдэн нөхөр хэвлэлийн хурал хийсэн юм билээ л дээ. Увсад манайх гурван суудлын хоёрыг нь авах байсан чинь луйвардуулчихлаа гэж ярьж гэнэ.

Тэгэхэд би Увсад  санал тооллогын дүн хүлээгээд шөнөжин намынхаа нөхөдтэй юу болохыг нь мэдэхгүй сууж л байсан. Мэддэггүй л байхгүй юу. Ганцхан сумын санал орж ирээд юуг ч эргүүлээд хаячихдаг.  1996 онд Ч.Чимэд багш Бохьшарга гэдэг сумын сургуулийн багшид ялагдаж л байсан юм шүү дээ. Сонгуулийн дүн ингэж л гардаг байхгүй юу.  Одоо АН-ынхан  байна. Сонгуулийн дүн гараагүй байхад  2-3 жилийн өмнө ялчихдаг байхгүй юу.

-Одоо ч гэсэн ялчихсан юм биш үү?

-Намайг УИХ-ын дарга байхад АН-ын хоёр гурван гишүүн танай нам ялагдсан, та нар баларсан, 2008 оны сонгууль будаа гэдэг байгаа. Тэгэхээр нь чи яаж мэддэг юм бэ. Тэгвэл та нар энэ жил наадам үзсэн үү. Б.Бат-эрдэнэ аварга долоогийн даваанд Амгаланбаатартай барилдаад хаяхыг харсан уу гэсэн харсан гэж байна. МАН-ын шууны бяр хэвээрээ байгаа шүү. Битгий мартаарай гэж хэлсэн л дээ.

Тэгээд 2008 оны сонгууль дууссаны дараа хоёр жилийн өмнө ялдаг нөхрийг дуудаад чамд хоёр жилийн өмнө шууны бярны тухай ярьсан байх аа. Тэгсэн чинь чимээгүй цаашаа алга болно билээ. АН-ынхан гэж нэг ингэдэг л нөхдүүд дээ. Одоо зарим нэг нь жагсаалтад орчихоод хүлээн авалт хийж байгаа сурагтай шүү.

-Хэн?

-МАХН-ын жагсаалтад бичигдсэн зарим нь УИХ-ын гишүүн болчихлоо гээд хүлээн авалт хийж байна гэж дуулдаад байна. Ийм л хачин хөгийн юм төрд бий болчихлоо. Ерөөсөө эцсийн дүндээ улстөрийн соёл энэ намуудад, намыг удирдаж байгаа болон нэр дэвшиж байгаа хүмүүст алга  болоод удаж байна. 2004 оны сонгуулийн дараа юу болсныг мартаагүй биз дээ. Бас л АН-ынхан сонгууль будлиулчихаад Монгол телевизийн хаалгыг цөмөлж ороод, Ц.Энхбатыг зодож, цамцыг нь урж, цус нөжийг нь урсгасан.

Дараа нь СЕХ дээр ирээд Б.Баттулгыг бүлтэгнүүлээд л. М.Энхсайхан жагсаал цуглаан хийж дарамтлаад. Дараа нь Төрийн ордон руу зөвшөөрөлгүй шахам орж УИХ-ын гишүүдийн санал өгдөг картыг нь Ерөнхийлөгч Н.Багабандид аваачиж өгсөн гэх мэтчилэн олон үйл явдал болж байсан. Сонгуулийн будлианыг АН хоёр дахь удаагаа хийж байгаа шүү дээ. Иймэрхүү  зангаасаа АН хэзээ салах юм бэ. Энэ хулигаан төрхөөсөө ер салж чадахгүй байгаа байхгүй юу. Лав л хулигаан төрх нь Э.Бат-Үүл бид хоёрыг улстөрд байх цагт арилахгүй.

-Улсын баатар ч аль хэдийнэ хотын дарга болчихоод байгаа юм биш үү?

-Э.Бат-Үүл хотын дарга болно гэнэ. Тэр тусмаа одоо хот удирдаж байгаа хүмүүс шоронгоо бэлдэж байгаарай гээд ярилцлага өгөөд сууж байна. Хотын дарга хүн бусдыг шоронд хийдэг албан тушаалтан юм уу. Хүн шоронд хийдэг албан тушаалтан тусдаа байгаа. Э.Бат-Үүл 40 мянгатын хулигаан байсан үе нь энэ хүнийг хотын дарга болговол бусдыг шоронд хийх эрх өгөхгүй л баймаарсан даа. Улсын баатар, улстөрд надтай хамт 22 жил зүтгэсэн хүн ингэж хэлж байгааг юу гэж ойлгох вэ. Баатар царайлчихаад ийм хачин юм ярьж болохгүй шүү дээ.

Ц.Элбэгдорж нь Э.Бат-Үүлдээ баатар өгөө л биз. Сүртэй шүү дээ. Ямар буу барьж сэлэм эргүүлж баатар болсон биш. Ингэж болохгүй. Наад улс орныг чинь буруу тийш нь явуулах гэж зүтгээд байна. Сонгуулийн дүн гараагүй байхад ялчихлаа гэж ярьж байгаа хүмүүс сэтгэл зүйн хувьд луйвардуулчихлаа гэдэг сэтгэлгээнд нийгмийг дасгах гээд байна Тэгээд дараа нь ялагдчихаад дахиад нөгөө эмх замбараагүй байдал руу турхирах гэж ийм л юм хийгээд байгаа байхгүй юу. Тэгэхдээ Ан-ынхан нэг зүйл тооцохгүй байна даа.

-Юуг тооцохгүй байна гэж?

-Монголын ард түмэн сургамж авч чаддаг ард түмэн. Жишээ нь Н.Энхбаяр 2008 оны сонгууль луйвар байсан гээд яриад байгаа. Луйврын сонгууль байсан юм бол Н.Энхбаяр яах гэж бид­нийг УИХ-ын гишүүний тангараг өргүүлсэн юм бэ. СЕХ дүнгээ гаргаад Ерөнхийлөгчид өргөн барьдаг.

Ерөнхийлөгч тэрийг баталж, УИХ-ын гишүүдийн тангарагыг өргүүлдэг. Тэгэхээр Н.Энхбаяр баахан луйварчид оруулж ирсэн байж таарна шүү дээ. Тэгвэл Н.Энхбаяр албан үүрэгтээ хариуцлагагүй хандсан субъект болж таарна даа. Тэгээд ч 7 сарын 1-нд Н.Энхбаярын зарлиг гарсны дараа дөрвөн хүн буудуулсан. Одоо болохоор ард түмнийг бууддаг төртэй болсон гээд яриад байдаг. Хэн зарлиг гаргаж хэн буудсан болж таарах вэ. Н.Энхбаяр байж таарна даа. Нарийндаа бол Н.Энхбаярын нэг юманд гайхаад байдаг юм.

-Юунд?

-18:00 цагт байшин шатсан шүү дээ. 24:00 хүртэл тэр эмгэнэлт жүжгийг хараад суугаад байсан байхгүй юу. Ерөнхий сайд нь намын байрандаа шатаж үхэх гээд байж л байдаг. Тийм төрийн тэргүүн байдаг юм уу. Ард түмэндээ хайртай эв нэгдлийг илэрхийлэгч байсан юм бол ордон дотор бүгж байхаас гараад жагсаал цуглаан дээр очоод хүмүүстэй уулзах нь яасан юм бэ. Сүүлийн үед өөрийгөө зоригтой гэж ярьдаг болжээ. Зоригтой байсан юм бол чулуу гал тавьж байгаа хүмүүстэй уулзах нь яасан юм бэ.

Яагаад  байшин шатахыг зургаан цаг хараад, хүлээгээд сууж байсан юм бэ. Намын байран дотор нэг хүн угаартаж нас барсан байх аа. Тэр хүн үнэгүй хүн үү. Хохирсон амины хариуцлагыг хэн хүлээх ёстой юм бэ. Дахиад хариултгүй үлдэж байгаа биз дээ. Ийм л юм болчихоод байна. Тэгээд 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль  луйврынх байсан. Би луйвардуулчихсан. Ерөнхийлөгч чинь дуудаж байна гэж Ц.Нямдорждоо хэл гээд л. 2009 оны сонгуульд номоороо л оролцсон. Тэгж ярих юм бол намайг нэр дэвших үү гэж намын дарга нар асууж байсан. Би дэвшихгүй ээ. Та нар тэртэй тэргүй Н.Энхбаярыг нэр дэвшүүлнэ. Н.Энхбаяр чинь хотод явдалтай шүү.

2006 онд хийсэн гурван ч судалгаа байдаг. Та нар авч үзэцгээ. Наадахын чинь рейтинг 24 хувьтай байсан юм. Түүнээс хойш сэхээгүй. Юм юманд оролцоод байдаг нэр муутай хүн. Н.Багабанди Ерөнхийлөгч байхдаа 50 хувиас доош буусан тохиолдол байдаггүй. Наад Н.Энхбаяр чинь хотод ялагдаж мэднэ. Яг тэгж хэлснээр маань Н.Энхбаяр хотод ялагдсан. Би чинь бас Монголын улстөрийг гадарлахтайгаа болчихсон хүн шүү дээ. Одоо болохоор нийлж байгаад намайг унагасан. С.Баяр Ц.Элбэгдоржтой нийлээд унагасан гээд байгаа. Цаад талдаа наадах чинь Ц.Элбэгдоржийг хууль бус Ерөнхийлөгч гэж хэлээд байгаа байхгүй юу. Ард түмний шийдвэрийг хянагч нь Н.Энхбаяр юм уу хаашаа юм бэ. Магадгүй Ц.Элбэгдорж дараагийн сонгуульд уначихаад Н.Энхбаяр шиг бас л баахан пижигнүүлээд луйвардуулчихлаа гээд уйлаад байвал яана. Эцсийн дүндээ юу харагдаж байна вэ гэхээр улстөрийн маш том анархизм Монголд харагдаад байна. Би энэ Их Хурлын бүрэн эрхийн хугацаа маш хурдан дуусаасай гэж дотроо залбирдаг хүн. Энэ бол бүтэхгүй Их Хурал.

-Яагаад бүтэхгүй Их Хурал гэж?

-Улстөр бол олонх, цөөнх гэсэн зарчимтай. Олонх нь шийдвэрээ гаргаж, цөөнх нь шүүмжилдэг. Энэ парламентад хоёр хатиг гарч ирсэн. Нэг нь МАН дотроос баахан үндэсний баатар болох гэж тодрохыг оролдогсод. Тэгээд л нэг шийдвэр гаргахаар байнга тэрийгээ шүүмжилдэг. Нөгөө талд нь АН дотор баахан шүүмжлэгсэд гарч ирсэн. Оюу толгой болохгүй гээд дахиад л ярьдаг. Тэгээд ийм хоёр хатигтай Их Хурал бий болчихлоо шүү дээ.

Болдоггүй зарчим. Улстөр бол багийн тоглоом. Хөлбөмбөгөөр ярих юм бол айлын хаалганд гоол хийх ёстой л бүтэц шүү дээ. Манай нам дотор багийн тоглоом гэдгийг мартчихсан хэдэн нөхөд байсан. Харин сая  явцгааж санаа амраалаа. Өөрийнхөө хаалганд гоол хийдэг довтлогчтой байж яав ч болохгүй л дээ.

-Намаас гарагсдын талаар таны бодол ингээд болоо юу?

-Манай намаас гарсан гаралт бол МАН цэвэршиж байгаагийн маш том илэрхийлэл. Банк санхүү тойрсон муу юм хийчих гээд байдаг хэсэг балиар хүмүүс байсан. Тэд МАХН руу явж, миний санааг тэр дундаа ХЗДХ-ийн сайдыг амраалаа. Ашгүй дээ ингэж нэг нар үздэг юм байж дээ гэж бодсон.

О.Чулуунбат гээд улаан луйварчин байна. “Гандирс” хороолол барина гээд 250 сая долларын залилан хийсэн хүн. О.Чулуунбатын гадаадад очоод ордог газар нь казино л байхгүй юу. Анх Монголбанкны ерөн­хийлөгчөөр тавьж байхад нь наад казиногоос салдаггүй хүнээ Монголбанкны ерөн­хийлөгч болговол хэзээ нэгэн цагт ямар нэг муу юм болно шүү хэлсэн. Намайг УИХ-ын дарга байхад дахин тавих гэхээр нь Н.Энхбаярт О.Чулуунбатыг чинь тавихгүй. Тэрний дараа та нар миний талаар дуртайгаа хийцгээ гэж хэлээд гарсан хүн. О.Чулуунбатын холбогдолтой хэргийг нь шийдэх гэхээр УИХ-ын гишүүний халхавчинд суучихаад хэргийг нь түдгэлзүүлээд явуулдаггүй байсан. Ингэж л төрийн халхавчин дор өөрийгөө булхайг нууж байгаа хүн дээ.

Сая МАН нэрээ сэргээсэн явдал нь гурван давхар хожилтой гарч байгаа юм. Дээдсийн зорьж байсан анхны төрмөл нэр дээр нь аваачиж байгаа юм. МАН бол Богдын шүншиглэсэн нэр. Сүүлийн үед АН-ынхан ардчилал нэрийн дор тусгаар тогтнолоо устгах гээд байх юм. Ардчилал бол тусгаар тогтнолын дэргэд жижигхэн асуудал. Тусгаар тогтнол байхгүй бол мянган ардчилал гэж бахираад яах вэ дээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд байсан хүмүүс улстөрийг хорлож байгааг хараад би гайхдаг. Сүүлийн үед би МАХН гэдэг товчлолыг Монголын атаархуу хорлоочдын нам гэж хэлчих гээд байдаг болсон.

-Яагаад?

-М.Энхсайхан, Н.Энхбаяр хоёрын байгуулсан нам шүү дээ. 2009 оны хавар Амлалт нэхэх ард түмний холбоо гэж гарч ирлээ. Энэ хоёр хийж байна гэдгийг мэдэж байсан. За даа наадах чинь найруулагч, удирдаач, гүйцэтгэгчтэй жүжиг байна гэсэн. Гүйцэтгэгч нь Г.Уянга, удирдаач нь М.Энхсайхан. Одоохондоо найруулагчийг нь дараа хэлье гэсэн. Ингээд дараа нь сэтгүүлчид асуугаад байхаар нь Н.Энхбаяр шүү дээ гэж хэлсэн. Үнэн л байсан байгаа биз дээ.

Албан тушаалдаа дахин гарахын тулд юу ч хийхээс буцахгүй байгаа биз дээ. Амалалт нэхэх ард түмний холбоо 25 олигархийн жагсаалт гаргаж байна гэдэг нь хонзон авах хүмүүсээ л нэрлэсэн байхгүй юу. Д.Бодоо сайд 15-уулаа буудуулсан бол мань мэт нь 25-уулаа буудуулах юм шиг байгаа юм. Тэр үед хоёр том но-той асуудал гарч ирсэн. Засгийн эрхийг хүчээр авна. Хоёрдугаарт, ард түмний шүүх байгуулна гэсэн. Энэ чинь коментернийн хийдэг ажил. Коментернийн сүнс өнөөдрийг хүртэл Монголоос салахгүй байна. МАН тэрний сүнсийг ямар ч байсан холдуулж чадлаа. Тэр сүнс МАХН-д очоод наалдчихлаа.Одоогийн МАХН-д явж байгаа хүмүүсийг нь хар л даа. Цоохор цэрэг шиг хэдэн хачин нөхөд байна. Ийм л улстөрийн эгзэгтэй үед сонгууль явагдаж байгаад эмзэглэж сууна даа.

URL: http://www.yanaa.mn/yanaa/?p=56830