Төрт ёсны их уламжлалтай Монголчуудад Шүүх засаглалын арвин баян туршлага бий.

Аль эрт хаан, ханлиг, ван, гүн цолтныг бий болгохоосоо аваад, харц ардаасаа эхлээд тамга баригч хэнбугай нь ч хазгай гишгэх, хальтирч ярихыг хүртэл цээрлэж, сэргийлсэн аман хуулиас ацаглаад, цадиг лүндэн буулгасан "Алтан хууль"-иа дагадаг байсан нь Хүннү, Сяньби, Жужан, Найман гээд Их Монгол улсыг залгаж иртлээ тодруухан тэмдэглэсэн нь байх.

Бид их Монгол Улсынхаа "Их засаг" хуулийг ч өдгөө мартаагүй явна. Монголчууд хуулийг "Мөнх тэнгэрийн зардас" болгож, газар шорооноосоо эхлээд ганц өнчин ишиг хүртэл, уул овоо хөндөхөөс улс гүрний сэнтий хүртэл нарийн зэрэг дэвтэй ёс зүй, хууль эрхийг нэг бүрчлэн заасан байдгийг "Их засаг", "Цааз бичиг" гэхчлэн олон лүндэн зарлигаас мэдэж болно. Гэхдээ энэ удаа он цагийн урьдахийг бус, олон зууны цаадахийг биш, одоо яг энэ үедээ Шүүхийн засаглалаа яаж засах вэ? гэдгээ онцлон хөндсү. Ингэж хөндөх боломжийг ч Монгол Улсын Дээд шүүхээс зарласан асуудал хөндсөн бичлэг, нийтлэлийн уралдаан олгож буйд баярлах юун.

Нарийндаа Төрт ёс, Улс гэр амар амгалан байхыг Шүүх засаг сахиулж, алив булингар, алдаа мадаг гарвал шүүн тунгааж, шийтгэн тохинуулж байдаг учиртай бус уу? Хаан хаан гээд хатуу хуулийн хаана нуугдах билээ? Харц харц гээд хариг хуулийн хаанаас зугатах билээ? Ялгал үгүй дагахын учрыг ягштал зааж өгдөг нь Шүүх л буйз аа.
Монгол Улс сайн Шүүхтэй, сайн ч Шүүгчидтэй. Шүүхээ байнга шинэчилж, шүүлтүүрийг нь улам тунгалагшуулж ирсэн түүхтэй.

Гэвч өдгөө цагт Шүүхийн өмнө тулгарсан асуудал цөөнгүй байна. Шүүхийг шинэтгэн тохинуулахад хуулиуд ихээхэн үүрэгтэй. Олон хууль батлагдаж, тэр дунд онцлогдон шинэчлэгдэж байх нь Шүүхээ ч шинэ нөхцөлд ажиллахыг шаарддаг бололтой. Шүүх өөрөө ч шинэ институтийг бий болгож байна. Зөвхөн Дээд шүүх бус Захиргааны хэргийн Шүүх гээд салбарлаж ирлээ. Тэгэхээс өөрцгүй. Дээд шүүхийн дэргэд байгуулагдсан Захиргааны хэргийн шүүх шинэ тутам хэрнээ цаг үетэйгээ давхцан ажиллаж амжилт олж байна. Гэмт хэргийг ганцхан эрүү, иргэн гээд шийдэх бус төр засагтай хамаатай асуудлыг ч Захиргааны шүүхээр дамжуулж шийдэхээс аргагүй ацан шалаатай хэргүүд олширч байна. Нэн ялангуяа уул уурхайн салбар улс орныг оройлох болсон үед Захиргааны хэргийн шүүх цагаа олж, байраа олж байгуулагдсан нь улам бүр нотлогдсоор байна. Дээд шүүх энэчлэн дэргэдээ олон чухал салбар шүүхтэй болох ч шаардлага гарч ирлээ. Эдийн засгийн ноцтой гэмт хэргүүдийг Дээд шүүх дангаараа шийдэж чадахгүй нь ээ. Захиргааны хэргийн шүүхтэйгээ дамжлаад ч барахгүй нь ээ. Улс төр, нам дамнасан хэргүүдийг ч Үндсэн хуулийн цэц өлгөж төлхөж бас барахгүй нь ээ. Цаашдаа Шүүхийн тогтолцоог яаж өөрчлөх вэ? Эл асуудлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж тамга бариутаа л хөндөж тавьсан, тал талаас нь задалж ярьсан болохоор энэхэн нийтлэлдээ давтахын хэрэг юусан. Гэвч Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн Шүүхийн шинэтгэлүүд өнөөдөр хүлээгдэх учиргүй. Ерөнхийлөгч өөрөө ч Шүүхийн шинэчлэлийн багц хуулийг санаачилж УИХ-д оруулаад байгаа. Ерөнхийлөгчийн санаачилгыг Хуулийн байгуулллагууд, тэр дундаа Шүүх, Прокурор нь эсэргүүцээгүй харин ч дэмжиж байхад заримдаг нэгэн намынхан, завхарсан нэг улс төрчид улайм цайм эсэргүүцэж байгааг юу гэхэв?

Шүүхийг хараат бус байлгахыг Ерөнхйилөгч өөрөө томилдгийн хувьд эхлэн сөхөж тавьсан. Шүүгчдээ хараат бус байлгаж гэмээнэ Шүүх өөрөө хараат бус болно. Тиймээс бор үгээр цомхон хэлэхэд Шүүх өөрийн байшинтай, Шүүгчид хангалттай цалинтай байхаас Шүүх хэний ч эрхшээлд орохгүй нь тодорхой. Шүүхийг бид жаахан дэгсдүүлвэл шоовдорлож явсаар өдий хүрснээ хүлээн зөвшөөрүүштэй. Улаанбаатар хотод гэхэд л Шүүхүүд маань ямархан байр саванд сууцгааж буй билээ? Шүүгчид маань ямархан өрөө, сандалд цөмцийж суугаа билээ? Дээд шүүх гэхэд олон жил болсон өмгөр байрандаа багтахгүй хэрнээ Захиргааны хэргийн шүүхээ дэлүү шиг дэргэдээ нааж сууна. Шүүгчдийн өрөө тасалгаагаар нэг ороод үзээрэй. Дүүргүүдийн Шүүхийн байрыг заалгаж байгаад очоорой. Энүүхэндээ гэхэд бидний нүднээ Сүхбаатар дүүргийн шүүх, Баянзүрхийн Шүүх саяхнаас тусдаа байр савтай боллоо. Магтууштай нь үүнийг манайхан өөрсдөө бус Германы Ханс зайделийн сан зэрэг гадны төсөл мөслийн буянаар л ийм нэг байшинтай болж байгаа хэрэг. Тэглээ гээд дээр дурдсан Захиргааны хэргийн шүүх, Чингэлтэй дүүргийн шүүх бусдын "халаасанд" бөртөгнөж сууна. Өрөө тасалгаагаараа бусдын хаяанд автсан улсууд өөрийн мэдлээр ямархан байх билээ?

Шүүгчдийн өрөөгөөр ороход хавтаст хэргээ ч багтаахгүй өрчихсөн, өөрсдөө хуучирсан ширээний буланд шахуулчихсан суух энүүхэнд. Яахав дээ, шүүх хурлын танхимдаа ээлжээр хурлаа хиймээр болно. Нэг үе, Шүүх хурлын танхим багадаж, шүүх хурлын тоо нь олширсноос төлөлвлөгөөт шүүх хурлаа хийж чадахгүй хойшлуулдаг байсансан

. Харин эл хавчигдмал байдал овоо засарч, сүүлийн үес зөвхөн өмгөөлөгч нараас шалтгаалан шүүх хурал хойшлох болоо юу даа. Тэр ч бүү хэл өмгөөлөгч, яллагдагч нараас шалтгаалсан шүүх хурлын будилаан, завхралыг шүүх рүү, шүүгчид рүү бухах болсон нь харамсалтай. Зүгээр нэг хэргээс бултах зайлах гэхдээ улстөржүүлж, хавтаст хэргээ задалж цуурахаараа ч Шүүхийг илт буруутгах боллоо. Арай ч дээ. Шүүхийн байр руу дайрч довтлох нь ч халаг болов. Шүүгчдийг заамдаж авах, зодох гэж сүрдүүлэх нь ч цөөнгүй. Нүдэнд ил далд шившлэг, хараал жатга хийж, элс шороо цацаж, хиймэл хөөмөл дүрс шидэж, шашны бусармаг зан үйлээр айлгаж, мохоохыг оролдох ч болов. Саяхан ч биш зах зээлийн нээлттэй замбараагүйтэл эхлэхэд Шүүгчдийг дарамталдаг явдал газар авахаа шахсан. Харин Шүүхийнхэн үүнд бууж өгөлгүй өдий хүрч, Шүүхийн нэр хүндээ ч, шүүгчийн ёс зүйгээ ч хамгаалсаар явна, хөөрхий. Шүүгчдийн цалинг жаахан нэмсэн дуулдана лээ. Тэглээ гээд хувийн компаниуд, задарсан баячуудын дэргэд мөнөөх шүүгчид маань "гахай нүцгэн, нохой явган" хэвээрээ буйг нуултгүй. Цалингаа чамлалгүй, дарамтаас няцалгүй ажилдаа дарагдаж, санчгаа цайлгаж суугаа ахмад болон дунд үеийн шүүгч нар амаа барьж, хэлээ хазаж, өөрийгөө золиосолсоор сууна. Тэдэнд ажлын ачаалал хэрээс хэтэрсэн. Сүүлийн үеийн эрүүгийн болоод иргэний хэрэг ч хэдэн арван хавтас дүүрдэг болж. Мөрдөн байцаагчдын цуглуулсан хэргийг Шүүх, Прокурынхон шууд уншсанаараа ч шүүчихдэг юм биш. Ээдрээтэй хэргүүдийг задалж, эзэнтэй, эзэнгүй хэргүүдийг нягталж дахин сайтар ялгаж салгаж, баараггүй эцсийн шийд гаргахын тулд мөрдөн байцаалтад буцаадаг нь нэн олон. Нэг шүүгчийн өмнө нэг бус хэд хэдэн хэргүүдийн зуу зуун хавтас хэрэг шахаатай байхтай зөндөө тааралдсан тул үүнийг ноттой хэлж чадна. Зарим шүүгч нөхдийгөө хараад ихэд өрөвддөг. Болдогсон бол УИХ-ын гишүүд шиг хэд хэдэн туслахтай болгоод, аяга цайгаа уух зуураа үе мөчөө хөдөлгөчих ширээний теннисний тасалгаатай болгочих юмсан. Даанч тэгж суух завтай ч шүүгч алга. Харин ч гэмт хэргээ шүүлгэж яваа хэрэгтэн, яллагдагч нар нь /Гадуур шүүгдэж байх хугацаандаа/ томоо биллярд /ясан бөмбөгийн тоглоом/-ын ширээ бүхий өргөн танхимд архидаад, найрлаад сууж буйтай тааралдах энүүхэнд. За энийгээ ч больё оо.

Шүүх хурлын завсартаа ганц нүүдэл хийчих шатар өрчих ч зай ширээнийх нь мухарт олддоггүй шүүгч найз надад бий. Шүүгчид ажлаасаа гараад ч аятайхан цайны газарт тухалж чадахгүй. Хэнтэй идэж ууж суугааг нь хараачлах хардагчид, мөрдөгчид зөндөө. Яс нь хавталзаж суугаад хар байхуу уучихаад цайныхаа газраас нуугдаж гарах шүүгчид байсаар байна. Хөдөөгийн шүүхийнхэн бусдын байр савыг түрээсэлж сууцгаахыг очоод нэг үзээдхээч? Шүүгчдээ ингэж хараат байдалд оруулмааргүй байна. Уг нь Шүүх засаглалыг хэрэгжүүлэгчид толгой гэдгэр, олгой цүдгэр байх учиртай. Шүүхийн үйл ажиллагаагаа явуулж байхдаа буруу нь үнэн бол, буруутныг шийтгэж буй бол Төрийг ч бөхийлгөж, түмнийг ч мэхийлгэдэг байх учиртай. Тэгвэл манай өнөөдрийн шүүгчдийн толгой бөхийж, нуруу бөгтийж сууна. Дурын нэгэн төрийн албан хаагч, намын нэгэн дарга, баян хэмээгч этгээдэд загнуулж, тал талаасаа боорлуулж сууна. Дандаа муу хэлэгдэнэ. Шүүх л болохоо байчихсан, Шүүгч л лойчихсон хоч дуулна. Харин ч муу хэлүүлэх тусмаа хэргийг үнэн мөнөөр нь шүүж, хэрэгтэн, ялтанг өршөөж, шийтгэлийг хөнгөрүүлж үзэх гээд чардайж сууна.

Та нар Шүүгчдийн нягталж, хөнгөрүүлсэн олон хэргийн цаана баярлах ёстой атлаа бачуурч уурлаж суудгаа болиоч гэж ял шийтгүүлж буй, ял эдэлж буй хүмүүст хэлмээр санагдана. Ядаж ганц удаа ч атугай Шүүгчдээ өмөөрмөөр бодогдоно. Сүүлийн үеийн томхон хэргүүд Шүүхэд очихдоо яахин замхарч, ял тогтоолгохдоо хэрхэн хөнгөрч, тэр бүү хэл үе шатандаа өршөөгдсөөр хэрэгсэхгүй болох ч явдал гарч байна. Авлига, хээл хахуулийн хэргүүд Шүүхээр шийтгэгдсэн хойноо өршөөгдөж, хэрэгсэхгүй болохыг бид харсаар байна. Бүүр сүүлдээ даварч Шүүлгэхгүй гээд гэдийж томорч байх болоо юу даа? Шүүгчийн өмнө ихэрхэж мэдэх нь үү дээ?

Аргаа барахдаа Шүүгчид хуралдаа ирдэггүй өмгөөлөгч, хавтаст хэргээ уншдаггүй нөхдүүдэд хатуу сануулга өгөх болж. Тэгээд болохгүй бол хууль завхруулсан, үгэнд ордоггүй өмгөөлөгч нарыг барьж хорьж, саатуулахаас аргагүй болжээ. Түүнийг нь хуулийн нүдээр харахгүй, хуншгүй бултагчийн нүдээр харж Шүүгчдийг буцаагаад "Эрүүдэн шүүх"-ээ шахна. Тонгоруулаад тоглоомын үгээ хэтрүүлэн хэлчихвэл зарим үед Шүүгдэгч нь Шүүгчээ "эрүүдэх" дөхнө. Ингэж болох уу даа?

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн санаачилсан Шүүхийн шинэчлэлийг даруйхан хийж, Шүүхээ хараат дарамтаас салгаж, Шүүгчдээ бие даалгаж , хуулиа завхруулахгүй, хуудуутай шийдвэрээ улс төржүүлэхгүй байя. Шүүхээ "шударга" ажиллуулья. Шүүгчээ "шударга" байлгая. Төрийн нэр зүүсэн намчирхагчдын "нударгаар" Шүүхийг "барьцаалах" гэдгийг зогсооё. Иргэн бүр Шүүхээ өмөөрье. Тэгж баймааж Иргэн та хэрэг цуухаа шударга шүүлгэж, ял шийтгэлээ шударга эдэлж, зөв буруугаа шударга тогтоож, алдаа оноогоо шударга дэнсэлж, Шүүхийнхээ өмнө зөв шүүлгэдэг болно. Харин ч Монгол Улсад хэзээч гуйвж дайвалгүй нэг мөрийг барьж, жолоо цулбуураа чанга атгаж ирсэн нь эрхэмсэг шүүгчид минь билээ. Ядрахаа мартсан шүүгчид минь ямбаа эдэлж сур. Эрхээ "элдүүлж" сурсан Шүүгчид минь эрхэмсэг, ихэмсэг байж сур. Та нарыг өмөөрөх Иргэн ч бий, Төр ч буй. Тэнгэрийн дор алдаа хийсэн хэн ч бай Шүүхийн өмнө мэхийж сур. Бурууг хийсэн Хаантан ч бай, Харц ч бай Шүүлгэж байхдаа бөхийж сур. Шүүхийн шүүлтүүр маань ч тунгалаг байг. Шүүх, Иргэн хоёр бие биедээ "Бурхан" байг. Тиймээс ч аль ч улс орны Ерөнхийлөгч нар тангараг өргөхдөө Коран, Библи, Үндсэн хуулийн судар дээрээ гараа тавьж, мэхийн байж, бөхийн байж андгайлдаг болсон. Тэрхүү Ерөнхийлөгч нар Шүүгчдээ томилж, Шүүхээ хамгаалж байх болсон. Шүүхээрээ Иргэдээ хамгаалуулах болсон. Шүүхээрээ Төрөө ариутгуулах болсон. Шүүхээрээ Улс орноо хамгаалуулах болсон. Сайн шүүхээ иргэд нь өмөөрч, алдсан иргэдээ ч Шүүх нь өмөөрч байвал "Шударга бүхэн ялна". "Нударгатан бүхнийг яллана". Монгол Шүүх шинэтгэлээ сайн хийж, Шүүх засагтаа Төр нь ч бөхийдөг, Түмэн олон нь ч мэхийдэг байцгаая. Буруутай бол Ерөнхийлөгч нь ч Шүүхийнхээ өмнө бууж өгдөг байя. Шударга Шүүх нь ч шударга бус Засгийн газраа яллаж сурья. Яахаараа Шүүх маань гурван эзний нэг зарц мэт явах билээ?

Яахаараа ядмаг Шүүх маань Ерөнхийлөгчид түншүүлж, Улсын Их Хуралд тоншуулж, Засгийн газарт гөвүүлж явах билээ? Харин ч энэ гурвыг задарвал иргэдийнхээ өмнө авчраад "Мөнх тэнгэрийн гэсгээл" үзүүлдэг байя. Шүүхээ өмөөрье. Шүүгчдээ өмгөөлье. Зөвд ээлтэй, бурууд халтай, эндэх алдах болгонд өршөөж хайрлах нь илүүтэй Хүнлэг Шүүхээ-Ханлиг хунтайж шиг хамгаалья. Дээд тэнгэр Дээд болоод доод шүүхийн зөв бурууг дэнслэх болтугай. Дэнсний туухайтай Шүүхийн билгэдэл дэн дун бус тэгш төв, төгс зөв байх учиртай. Тэгж гэмээнэ Шүүх засагт төр ч бөхийдөг, түмэнд ч мэхийдэг болно.

Ж.Батсайхан


Эх сурвалж: "Монцамэ"