Миний бие Лужигнаа овогтой Даваа нь 1935 онд Ховд аймгийн Булган суманд төрсөн. Сургууль соёлоор яваагүй хэдий ч бие даан бичгийн боловсрол эзэмшсэн. Булган суманд анх 1959 онд “Жаргалын зам” нэгдэл байгуулагдахад 24 настайдаа гишүүнээр элсэн адуу маллаж эхэлснээр 1990 оныг хүртэл “Адуучин” гэдэг албан тушаалтай ажилласан. 10 хүүхэдтэй олон ач зээтэй жирийн л нэг өндөр настан.

Та бүхэнд хандах болсны учир нь: Газар нутагтай холбоотой юмаа. Өнөөгийн 40-өөс дээш насныхан Байтаг богд гэхээр бараг андахгүй болов уу. 1940-1950 онуудад энэ л хайрханы төлөө Монголын олон сайхан эрэлхэг хөвгүүд, нутгийн иргэд харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг амь биеэ алдан, халуун цусаа урсган байж бүрэн бүтнээр нь авч үлдэн өнөө үеийнхэндээ өвлүүлэн үлдээсэн билээ. Бүр саяхны жишээ дурьдахад:

1960-аад оны эхээр Цагаан бургастай, Бүдүүн, Нарийн харгайтын голоос мод огтлон Цэргийн газар, гэр барихаар зэхэж байсан хятадуудтай ноцолдож зодолдон байж уул, ус мод ургамлаа хамгаалж явсан хүмүүсээс амьд үлдсэн нь бараг би болоод байна. Энэ бүхнийг нурших болсны учир нь:

Гадныхны гар хөл болж, тэдний мөнгөнд нутгаа худалдсан этгээдүүдэд Олонбулаг, Цагаан бургастайгаас Улайстайн ам хүртэлх 28 мянган га талбайд хайгуулын лиценз авч хайгуул хийн, газар нутаг, ус ургамал, малын бэлчээрийг сүйрүүлж байна. Энэ хайрханд Байтаг багийн 305 өрхийн 45 малчин өрхийн 30 мянган толгой мал өвөлжиж хэзээнээс нааш малын зүй бус хорогдол гардаггүй нутгийн иргэддээ өгөөжтэй нутаг.

Байтаг богдод аргаль, янгир, ирвэс, шилүүс, хулан, харсүүлт, хойлог гээд ховордсон ан амьтан жигүүртэн шувууд элбэгтэйгээс гадна Вансэмбэрүү, Алтан гагнуур, Хулангийн ундаа, Хар өвс гэх мэтийн эмийн ургамал ургадаг. Ийм баялагтайгаас гадна:

Зарим баримт жишээнээс дурьдахад: 1982-1983, 1996-1997 оны байгалийн гамшиг болоход энэ хайрханы өвөр бэлээр бараадаж өвөлжсөн нутгийн айлууд бараг л малын хорогдолгүй гарч байсан. Мөн 2009-2010 оны байгалийн гамшигт Булган сумаас Байтаг ууланд өвөлжсөн малчид л хэдэн малтайгаа үлдсэн билээ.

Манай сумаас нийт 10 мянгат малчин төрсний 7 нь “Байтаг богд уулын өвөр” Байтаг багаас төрсөн байдаг. Саяхны жишээ л гэхэд удам дамжсан залуу малчин Дугаржав овогтой Даваа гурван мянга орчим малтайгаар 2011 оны Улсын сайн малчин цолоор шагнуулаад байна. Энэ нь малчдын хүчин чармайлт төдийгүй Байтаг богд уулын сайхан бэлчээр, өвс ургамал, цэвэр тунгалаг булаг усны үр шим нь юм.

Ийм сайхан нутаг ус, газар шороогоо гадны мөнгөтэй хүмүүсийн гарт өгөх гэж судалгаа шинжилгээ хийх нэрийн дор газар шороог нь сийчин байж олборлосон нүүрсээр Монгол улс дутмааргүй л юм.

Сүүлийн жилүүдэд дэлхий даяар усны хомсдол гачигдал болж байгаагийн нэгэн адил байтагийн ууланд ч гэсэн ус, булаг шандны гарц ховордож байгаагийн дээр хүний хүчин зүйлээс шалтгаалан уул уурхайтай холбоотойгоор байгаль орчин ихээр сүйдэж байна. Манай Байтаг ууланд л гэхэд тус уулын Нарийн харгайтын голд газрийн гүнээс дээж авах нэрийн дор өрөмдлөг хийсэн. Эрдэм шинжилгээний дүн энэ тэр гэлгүй энгийн хар ухаанаар бодоод үзэхэд ч гэсэн өрөмдлөг хийнэ гэдэг бол байгаль орчинд ямар их хор хөнөөлтэй зүйл гэдгийг хэн хүнгүй мэдэж л баймаар юм. Энэ нь газрын хөрсөнд бохирдол учруулаад зогсохгүй өрөмдлөгийн явцад ашиглагдах химийн хорт бодис нь агаараар дэгдэж хөрс, ус, агаарт хортойгоор нөлөөлж байдаг юм байна. Ганц жишээ дурьдахад ойр хавийн айлуудын үхэр мал хээл хаясан ч тохиолдол бий. Энэ газар нутагт хайгуул хийж ашигт малтмал олборлохыг нутгийн иргэд хэзээ ч дэмжихгүй. Яваандаа мал дагах хүн үгүй болж хүн бүр л хот суурин бараадаж энэ газар нутаг эзгүйрнэ гэсэн муйхар бодолтой эрх мэдэлтнүүд ч байдаг л юм шиг байгаа юм. Жилээс жилд цаг минутаар хотжилт, төвлөрөл ихэсч байгаа энэ үед хөдөө орон нутгийн малчид, иргэдээ дэмжсэн зөв бодлого хаа сайгүй л үгүйлэгдэж байна. Энэ нь ч улс орны хөгжилд ямар их дэм тустай зүйл байх билээ гэдгийг надаар хэлүүлэхгүй байх. Энэ нутгийн малчид бид төр засгаас хэдэн төгрөг өгөөч гэж гуйгаагүй. Цаг нартай уралдан хэдэн малынхаа төлөө байгаль орчныхоо бүрэн бүтэн байдлын төлөө хэзээнээс л хөдөлмөрлөн ирсэн хүмүүс. Гагцхүү Монгол улс даяар хэрэн хэсүүчилсэн уул уурхайн эмгэнэлт дүр төрхөөс газар нутгаа авран үлдээх гэсэн билээ.

Иймд Байтаг богдыг тусгай хамгаалалттай газар нутаг болгох нь зүйтэй гэж буурал өвгөн би бодож байна. Социализмын үед хязгаар нутгийн ард түмэн бид 1990-ээд оныг хүртэл хилчидтэй мөр зэрэгцэн хилээ манаж ардчилсан нийгэмтэй золгосон билээ. Энэ түүхт домог нь хөшөө дурсгалаараа мөнхрөн үлдсэн, Баатарлаг хөвгүүдийн маань цус нь хөрсөнд нь шингэсэн Байтаг богдыг унаган төрхөөр нь үлдээж өгөхийг хүсэж байна.

Таныг хүндэтгэсэн Байтаг” байгийн өндөр настан Монгол улсын сайн малчин Лужигнаа овогтой Даваа

2012.02.15