70-аад оны Монголын чөлөөт бөхийн нэгэн алдартан, ДАШТ-ий хүрэл медальт, гавьяат тамирчин Очирдолгорын Энхтайваныг уншигчидтайгаа уулзуулж байна. Тэрбээр өдгөө Багануур дүүрэгт амьдарч байгаа бөгөөд уулзахаар очиход дүүргийнхээ засагдарга Ц. Сандаг-Очирын нэрэмжит спортын IV наадмын нээлтийн ёслолд оролцож, сургуулийн спорт танхимд шагай харван цэц мэргэнээ сорьж байлаа.

-Тавлаг сайхан хаваржиж байна уу? Нас хэвийсэн ч спортоос хөндийрч чадахгүй явна уу?

-Багаасаа спортын төлөө зүтгэсэн болохоор сэтгэл нэг их хорогддоггүй юм. Шагай л харвах юм даа. Засаг даргын нэрэмжит тэмцээнийг дүүргийн АШТ-тэй хамтатган явуулж байна. Жилийн өмнө манай дүүргийн ахмад харваачид улсын аваргад гуравт шалгарсан. Ойрд ажил гээд багийнхантайгаа сум тавьж чадсангүй.

-Багануурт суурьшаад удаж байна уу?

-Би Төваймгийн Баянчандманьд төрсөн,1952 оны луу жилтэй хүн. 1984 онд гэр бүлээрээ Багануурт нүүж ирсэн юм. Сумандаа бага, Жаргалантад дунд сургуульд үргэлжлэн суралцаж байгаад хотод ирж, 3-р дунд сургуулийг дүүргэсэн.

-Хэзээнээс бөхийн спортод хөл тавьж байв даа?

-1966 оноос "Барилгачин" нийгэмлэгт улсын заан Т.Зундуйн удирдлага дор бөхөөр хичээллэж эхэлсэн. Манай багш "өмсдөг" Зундуй нэртэй байлаа. Тухайн үед "Барилгачин" нийгэмлэгт боксын секц хичээллэж байв. Тэр дугуйланд ормоор санагдсан. Би нэлээд хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан юм. Хичээллээд удаагүй байхдаа "Барилгачин" нийгэмлэгийнхээ боксын аварга болчихлоо. Түрүүлсэн тамирчин УАШТ-д орох ёстой. Гэтэл миний оронд өөр хүүхэд оруулчихсан. Уур хүрсэн гэж жигтэйхэн. Тэгээд л ахынхаа үгэнд орсон учиртай. Хөнгөний спортын мастер, нагац ах Мягмаржав нэг өдөр надад "Чи бөх бол. Бокс чамд тохирохггүй" гээд Т.Зундуй багшийн шавь болгосон түүхтэй.

-Анх ямар мэх заалгаж байв?

-Тухайн үед УИД-ийн нэгэн цонхны цаана Т.Зундуй багшийн өрсөлдөгчөө өмсөх мэхээрээ давж буй том фото зураг байдаг байж билээ. Багш шигээ том цолтой мундаг бөх болох хүсэлд умбаж явлаа. Багшийнхаа өмсөх мэхийг сурах гэж бэлтгэлийн үеэр байнга давтаж, өмсөх гэж оролдоно. Бага зэрэг сурсан байх аа. Гэхдээ хүний унаган мэхийг эзэн шиг нь хэзээ ч хийж чаддаггүй юм билээ. Миний унаган мэх гэвэл мушгих. Бага жинтэй болоод тэр үү, сүүлдээ хөл авдаг болсон. Бөхчүүдийн адил жингээ хасах, барих зовлонг цөөнгүй жил амссан даа.

-Та хөнгөн жинд барилдаж явсан байх аа?

-48, 52 кг-ын жинд л барилдаж явлаа. Нэг жиндээ барилдахаар дасчихдаг юм. Жингийнхээ өрсөлдөгч бөхчүүдийн барилдааныг ч мэддэг болчихдог талтай.

-Анхны оролцсон улсын чанартай тэмцээн гэвэл?

-1966 онд чөлөөт бөхийн идэрчүүдийн УАШТ-д оролцоод хүрэл медаль хүртэж байлаа. Анхны том амжилт минь энэ. Хүүхэд байсан болоод ч тэр үү, энэ тэмцээн надад их урам өгсөн юм даг. Гадаадын томоохон тэмцээн гэвэл 1971 онд Японы Токио хотноо зохиогдсон чөлөөт бөхийн залуучуудын ДАШТ-ийг хэлнэ. Даанч медаль аваагүй.

-Азийн аварга болж, улмаар ДАШТ-ээс медаль хүртсэн алдартан бол та...

-1973 оны хавар манай оронд зохиогдсон Азийн AШT-ий хөнгөн жинд барилдаад анх удаа түрүүлж байлаа. Тэр жилийнхээ намар Ираны Тегеран хотноо болсон ДАШТ-ий 48 кг-ын жинд хүрэл медаль хүртэж, алдраа дуурсгаж явлаа. Би 1972 оны улсын аваргаар Ц.Лхажав, Ж.Мягмаржав нарыг орхин түрүүлж, 1974, 1977 оны улсын аваргаас мөнгөн медаль хүртсэнээ санаж байна. 1971, 1975 оны спартакиадаас мөнгө, алтан медаль хүртсэнээс гадна тухайн үед манай оронд зохиогдсон "Интернациональ" тэмцээнд 1972, 1973, 1975 онд аваргалж явсан юм. Түүнчлэн 1972 онд Тбилисээс хүрэл, 1976 онд Бухарестаас алтан медаль ,1974 оны Тегераны Азийн наадмынхүрэл, 1977оны Болгарын Софигийн "Универсиад наадмаас хүрэл медаль хүртэж байсныг түүх гэрчилнэ. 1972 оны олимпод очсон ч чөлөөтөд Б.Жамсранг барилдуулж, намайг сонгомол бөхийн төрөлд зодоглуулсан. Мэдээж гавьтай амжилт үзүүлээгүй. 1974 онд Стамбулын дэлхийн аваргад оролцож, жиндээ шагналт зургадугаар байр эзэлж байлаа. Энэ бүх амжилтаа алдарт дасгалжууулагч О.Цэрэндагва, С.Магсар нартай хуваалцах нь зүйн хэрэг.

-Жингийн чинь гол өрсөлдөгчид хэн, хэн байв?

-Дотооддоо Б.Жамсран, Г.Хишигбаатар, Ц.Лхажав, Ц.Ганболд, Ж.Улаанхүү, Б.Жавхлантөгс, Сүхбаатар, гадаадад ЗХУ-ын Р.Дмитриев, Ираны И.Жавади, Японы А.Кудо, Солонгосын Ким Юн-Бон, Х.Исаев нарыг нэрлэмээр байна.

-ДАШТ-д өрсөлдөх эрхийг тань хасч байсан талаар сонирхмоор байна?

-Нууцлаад байх юу байхав дээ. 1975 онд Польш улсад зохиогдсон тэмцээний үеэр би сахилга бат алдсан юм. Багийн гишүүн М.Хойлогдоржтой маргалдаад түүнийг дэлсэж орхисон. Өрөөний цонх онгорхой байж. Хойлогдорж цонхоор үсэрчихэж. Буудлын жижүүр хараад гадаадын бөх үсрээд гээд л шуугисан. Манайхан ч "Энхтайван Хойлогдоржийг зодоод өнеөх нь айхдаа цонхоор үсэрсэн" гэж яриад. Хойлогдорж айсандаа биш шаралхаад л үсэрсэн юм билээ.

Буудлын барилга нэг их өндөр биш байсан. Бид тиймэрхүү өндрөөс үсэрч бэлтгэл хийдэг байсан болохоор ач холбогдол өгөөгүй. Тэр үед миний бэлтгэл сайн байсан юм шүү. Хэрвээ дэлхийн аваргад дахиад зодоглосон бол медаль хүртэхийг үгүй гэх газаргүй. Эх орондоо ирлээ. Дэлхийн дэвжээнд өрсөлдөх эрхийг минь хассан байна. Удирдлага маань намайг өршөөж дахин дэлхийн дэвжээнд зодоглуулах боловуу гэж бодож, зүүдэлж явсан үе бий. 1977 онд "Универсиал" наадмын дэвжээнд Болгарын бөх С.Стойнов намайг "Чи надад буугаад өгчих. Би нутагтаа түрүүлмээр байна. Чамайг дэлхийн аваргын дэвжээнд барилдахаар би ялагдаж өгье" гэлээ. Болгараас хамгийн сайн барилдсан бөхдөө "Алтан бүс" шагнал өгнө гэж байж. Биднийг ахалж явсан Г.Лхагвасүрэнд учир байдлыг тайлбарлалаа. "Өөрөө мэд" гэхээр нь тэр бөхөд ялагдсан. Гэтэл тэр болгар аваргын төлөөх барилдаанд Японд ялагдчихлаа. Би тэр нааадамд түрүүлэх ч боломж байсан юм. Том тэмцээнээс медаль хүртсэн намайг тэр жилийн намар болох ДАШТ-д оролцуулах болов уу гэж горьдож суусан.

-Шигшээ багаас хөөгдсөн Энхтайваны хувь заяа хаашаа эргэсэн бол?

-Тэр үед "Хүч" нийгэмлэг дөнгөж байгуулагдаж байсан болохоор даргатай нь уулзлаа. "Тамирчнаар ор" гэлээ. "Алдар"-аас бичиг баримтаа салгаад очтол авахаа больсон байв. "О.Энхтайваныг тамирчнаар авч болохгүй" гэж дээд газраас захирамжилсан юм билээ. Бөхчүүд, найз нөхөд намайг хөөгөөгүй тул тэдэнтэйгээ уулзана, дайлуулна. Манайхан "Улаанбаатар" зочид буудалд байрлана. Архи, дарсанд орчих шинжтэй юм билээ. Ядарч явах үед гавьяат дасгажуулагч Х.Намшир туйлын их тус болон хүн дээ.

Х.Намшир гуай ирээдүйтэй бөх болох хүн ингэж явж болохгүй гээд л зөвлөнө. Слесарийн ажил хийж, 280 төгрөг авчихна. Би бас хүүхдийн секц хичээллүүлж, нэмэгдэл шагнал авч гэр бүлээ тэжээж гайгүй амьдарч явлаа. Эхнэр, хүүхэдтэй болсон болохоор зүтгэхээс өөр аргагүй. Ингэсхийгээд миний бөхийн амьдрал өндөрлөсөн түүхтэй. Гэр бүлийн хүн маань л ар гэрээ авч явсан даа. Миний хань Сухбаатар аймгийн Дарьганга сумын уугуул Ц.Бор гэж хүн бий.

Манайх зургаан хүүхэдтэй, том гурав нь охин, бага гурав нь хүү. Хожим миний спортын үйлсэд оруулсан хөдөлмерийг маань төр засаг үнэлж, 2006 онд Монгол Улсын гавьяат тамирчин хэмээх эрхэм алдрыг хүртээсэнд одоо ч баяртай явна.

Д.Гэнээ
Эх сурвалж: "Таван цагариг"