ТЕГ-ын орлогч дарга, дарга, Төрийн тусгай хамгаалалтын газрын дарга, Монгол Улсаас Япон

 улсад суугаа ЭСЯ-нд консулын албыг хашиж явсан хошууч генерал Д.Чимэд-Юндэн манай сонины зочноор уригдлаа.

-Генерал аа! Тантай ярилцах гээд сууж байгаадаа баяртай байна. Хэвлэлд ярилцлага өгч байсныг тань бараг санахгүй юм. Магадгүй ажил мэргэжлийн тань онцлогоос шалтгаалдаг байх л даа, тийм үү?

-Тэр үнэн. Хэвлэлд албаны шугамаар тодруулга өгч байснаас биш дэлгэрэнгүй ярилцлага ер нь өгч байгаагүй юм байна. Мэдээж энэ бүхэн ажил мэргэжлийн онцлогтой холбоотой л доо. Тагнуулын байгууллагын удирдлагууд нэг их яриад, мэдээлэл өгөөд байдаггүй юм. Учир нь ярих гэдэг бидний ажил биш. Монгол Улсынхаа нүд, чих болж, улс орныхоо аюулгүй байдлыг тагнуулын аргаар хуулийн дагуу хангаж байдаг алба шүү дээ. Тийм учраас бид ажил мэргэжлийнхээ талаар төдийлэн ярьдаггүй ч гэлээ манай салбарынхны байгуулсан гавьяа үеийн үед дуурсагдаж явдаг.

-Монгол Улсын түүхэнд генералын мөрдэсийг хамгийн залуудаа зүүсэн хүний нэг бол та. Яг ямар хүн генерал болдог юм бол гэж асуумаар санагдлаа.

-Хамгийн залуудаа буюу 38-тайдаа генерал цол авлаа гэж хүмүүс хэлцгээдэг. Гэхдээ бригадын генерал гэдэг цол олгодог болохоос өмнө бол залуудаа генерал болсон минь үнэн.

-Байлдагчийн халаасанд генералын мөрдэс бий гэдэг шиг та хэзээ нэгэн цагт генерал болно доо гэж бодож, мөрөөдөж явсан уу?

-Генерал болно доо гэж харин хэзээ ч бодож явсангүй. Чамд нэг дурсамж яримаар санагдчихлаа. 1996 онд би хурандаа болсон юм. Тэр үед хэдэн нөхөд маань миний цолыг тэмдэглэнэ гэхээр нь дургүйцлээ. Гэтэл “Шинэ цолыг сайн тэмдэглэх юм бол дараагийн цол нь хурдан ирдэг юм ш дээ” гэж байна. Хамгийн дээд цолыг нь авчихаад байхад дараагийн цол гэж юу яриад байгаа юм бол гэсэн шүү юм бодогдож байлаа. Хурандаа болчихоод хүсэл мөрөөдөл минь бүгд биелэсэн шиг санагдан их баярлаж байсан. Гэтэл офицерийн дээд цол нь хурандаа, цэргийн дээд цол нь генерал байсан юм билээ. Тэр үед энэ тухай огтхон ч бодоогүй явлаа. Дараа нь 1999 онд генерал болоход үнэхээр дараагийн цол гэж байдаг юм байна хэмээн бодсон шүү. Хурандаагаас генерал болно гэдэг ховорхон тохиох аз, завшаан гэж олон хүн ярьдаг л даа. Гэхдээ миний хувьд аз ч байсан, бас хөдөлмөр зүтгэлээ шударгаар үнэлүүлсэн хэрэг байлаа.

-Цэл залуухан эр генерал болчихоор сэтгэл бол омогшино биз?

-За, надад бол омогшил энэ тэр нэг их төрөөгүй ээ. Генерал болохын урьд жил аав минь бурхан болчихсон, сэтгэл сэмрүү байснаас шалтгаалсан ч байж болох талтай.

-Таныг сурсан сургууль болгоноо алтан медальтай дүүргэсэн гэж сонссон л доо. Энэ бол үнэхээр бахархалтай санагдсан. Би Ш.Жадамбаа генералыг л ингэж гарамгай суралцдаг байсан гэж дуулсан юм?

-Хэн нь чамд энэ тухай бас дуулгачихав. (инээв) Би Завхан аймгийн Улиастайн Элдэв-Очирын нэрэмжит 10 жилийн сургуулийг онц дүнтэй төгссөн. Тэгээд тухайн үеийн ЗХУ-д Аюулаас хамгаалах хорооны сургуульд хуваарь авч суралцан амжилттай дүүргэсэн. Нэгэнт л хүн аливаад зорьсон юм бол түүнийхээ төлөө тууштай байх ёстой гэж боддог. Сурвал сурсан шиг сурах хэрэгтэй биз дээ. Би ийм л зарчмыг өдий хүртлээ баримталж ирлээ. Хойно сургуулиа улаан дипломтой төгсөөд офицер цолтой эх орондоо буцаж ирсэн.

-Тухайн үед арван жилийн сургуулиа онц төгссөн хүн дуртай сургуулиа сонгох эрхтэй байдаг байлаа. Гэтэл Та яагаад заавал цэргийн сургууль сонгосон юм бэ?

-Тийм шүү. Надад Герман болон Зөвлөлтийн инженерийн бэлтгэл, Румын, Чехословак, Унгар гээд аль ч оронд нь суралцах боломж байсаан. Гэтэл тэр үед Завхан аймгийн НАХ хэлтсийн дарга байсан хурандаа Довчин гэдэг хүн манай багштай хамт ирээд “ЗХУ-ын Аюулаас хамгаалах хорооны гэж мундаг сургууль бий. Чи яг тэр сургуульд тохирно. Тиймээс энэ хуваарийг л ав” гээд ятгачихлаа. Намайг их судалсан юм билээ л дээ. Үүнийг хожим мэдсэн. Ингээд Довчин хурандаагийн зөвлөснөөр энэ ажил мэргэжлийнхээ шанг татаж байсан түүхтэй. Өөр сургуульд ордог байж гэж хожим тээнгэлзсэн ч аав минь тэр сургуулийг судалж, намайг суралцуулах их дуртай байсныг нь мэдээд эргэлт буцалтгүй сонгосон юм.

Хэрэв чи Чимэд-Юндэн генералтай ярилцах гэж байгаа бол аав, ээжийнх нь тухай заавал яриулаарай. Нутаг орноороо хайрлан хүндэлдэг, үнэхээр их олонтой, зан ааль, унд хоол сайтай гайхамшигтай хүмүүс байсан юм хэмээн олон хүн надад захисан бөлгөө. Удам сайтай, нутаг усандаа хүндлэгдсэн эцэг эхийнхээ тухай генерал ийн хуучиллаа.

-Миний аав, ижий хоёр их энгийн хүмүүс байсан. Үнэхээр нутаг усныхныхаа хүндлэлийг хүлээсэн, аймгийн зарим дарга нараас ч илүү нэр хүндтэй байжээ. Тэд маань ааль сайтай, хү ний өөрийн ялгаагүй хүүхдэд их зөөлөн ханддаг, ямагт сургаж зөвлөж байдаг, ер нь манайх хүний хөлд дарагдсан айл байсныг их тод санадаг юм. “Зан сайтай айлд хүн болгон цуглана” гэдэг шүү дээ. Яг л тийм байж. Ээж минь насаараа сургуульд тогоочоор ажилласан даа. Өндөр нуруутай, царайлаг хүн байсан. Харин аав минь шаггүй барилдчихдаг, аймгийн заан цолтой, сайхан дуулдаг, их тайван тогтуун хүн байлаа. Цагдаагийн байгууллагад олон жил ажилласан. Нутгийнхан аавыг минь “Цагаан заан” гэж авгайлдаг байсан юм. Хүн ер нь аав, ээжийгээ амьд сэрүүнд нь сайн мэдэхгүй, бурхны оронд очсон хойно нь хүмүүсээс сонсож, илүү сайн мэддэг болох юм даа.

-Таныг ах дүү олуулаа гэж сонссон.

-Тийм ээ! Бид ах дүү наймуулаа. Зургаа нь эрэгтэй, би дээрээсээ хоёр дахь нь юм. Манайх олон хүүхэдтэй айл хэрнээ их цэмцгэр, цэвэрхэн, биднийг их хүмүүжил сайтай, сурлагатай гэж нутаг орныхон маань ярьдаг байсан. Тиймдээ ч бидний ихэнх нь төрийн байгууллагад алба хашиж явна.

-Та биерхүү хүн юм. Хэрэв барилдаж бөхөөр явсан бол...?

-Барилдаж байсаан. Ер нь их хийцтэй, мэх сайтай байсан гэвэл чи итгэх үү (инээв) Харин аав минь надад “Миний хүү чи барилдаад дэмий дээ. Чам шиг нимгэн, нарийн ястай хүнд тохирохгүй” гэснээс хойш больсон. Хойшоо сургуульд явахын урд жил Улаанбаатарт нэг жил карантинд биднийг гаргасан юм. Тэнд 1000 цэргийн барилдаан болоход шөвгийн дөрөвт үлдлээ. Тэгээд нэг нөхөртэй таараад дотуур дэгээ ороогоод зүтгэчихлээ. Нөгөө нөхөр нумраад хариугүй унах гээд байдаг. Цэргүүд ч дараад бай гээд хашгираад сүйд. Резин шиг уян нөгөө нөхөр явж өгдөггүй, сүүлдээ би цуцаад уначихлаа. Тэгсэн хэн байсан гээч. Чөлөөт бөхийн улсын шигшээ багийн гишүүн, дэлхийн аваргын мөнгөн медальт, гавьяат тамирчин Б.Болдтой таарсан байснаа сүүлд мэдэхгүй юү (инээв) Ер нь спорт бол миний хообий. Сагсан бөмбөг, гар бөмбөгийн I, ширээний теннисийн II зэрэгтэй. Одоо ч гэсэн гарбөмбөгийн “Ахмадын золбоо” клубийн гишүүн. Танай Бал эрхлэгчтэй тоглодог байлаа. УИХ-ын гишүүн О.Чулуунбаттай Москвад оюутан байхдаа, ширээний теннисээр аваргын төлөө өрсөлдөж явсан удаа бий.

-НАХЯ-ны сайд байсан хурандаа генерал А.Жамсранжав гуай таныг их үнэлдэг байсан гэж бас сонссон юм байна. Тэр хүнд тоогдоно гэдэг...

-Үнэхээр мундаг хүн байсан. Хожим би архивын бичиг баримт үзэж суухад А.Жамсранжав гэсэн маш цэвэрхэн, гоё бичигтэй гарын үсэгтэй нь олонтаа таарсан. Ямар нямбай хүн байсан гэж бодно. Ер нь НАХЯ-ны үе үеийн олон генералтай ажиллаж байсан минь хамгийн сайхан дурсамж болон үлдэж. Б.Дэжид, Даваахүү, Цийрэгзэн, Баатар... гээд. Манай тагнуулын байгууллагаас 16 генерал төрсөн байдаг юм. Хойшоо сургуульдаа явах үед нэг бэлгэшээлтэй үйл явдал болсныг би отхон ч мартдаггүй. Тэр юу гэхээр бэлтгэлээ төгсөөд Москва явахын өмнө 1000 гаруй оюутан НАХЯ-ны танхимд цугларч сайдын албан даалгаврыг авцгаасан юм. Тэр үед яамны боловсон хүчний нэг офицер орж ирээд “За одоо сайд ирнэ. Бүгд босоод мэндлээрэй. Сайд завгүй учир та бүхнийг төлөөлүүлж зөвхөн ганцхан хүнд албан даалгавар гардуулна. Бусдыг нь бид өгнө” гэлээ. Удалгүй хар костюмтой нэлээд тарган хүн орж ирэв. Товчхон үг хэлээд танхим рүү харцаа шилжүүлснээ над руу заагаад “Тэр нөхөр гараад ир” гэв. Би эхлээд хажуудаа зогссон Аюур гэдэг найздаа “Чамайг дуудаад байна ш дээ” гээд тохойгоороо ёвортол нөгөө хүн” Үгүй ээ! Чи өөрөө гараад ир” гэдэг байгаа. Тэр хүнээс албан даалгавар авахад “Нөхөр минь чи онц сураарай. Тэгээд үүнийгээ надад заавал илтгээрэй” гэлээ. Буцаж ирээд нөхдөөсөө “Энэ хүн хэн байсан бэ?” гэхэд Яамны сайд Б.Дэжид гэдэг байгаа. Хий дэмий өнгөрсөн хойно нь өвдөг чичирсэн тэр нэг хөгтэй дурсамж юм л даа.

-Та олон жил тэр тусмаа их эгзэгтэй цаг үед Тагнуулын байгууллагыг удирдаж байлаа. Тухайлбал, Ардчилсан хувьсгалын дараа Тагнуулын байгууллагын мэдээлэгч нарыг зарлана гэснээс болж нийгэмд том асуудал үүссэн шүү дээ?

-1996-2006 он хүртэл ТЕГ-ын дэд даргаар 10 жил ажилласан. Тэр үе бол Монгол Улс чөлөөт нийгэмд шилжиж юм бүхэн тогтворжоогүй цаг байлаа шүү дээ. Тагнуулын байгууллагын үүрэг маш чухал байв. Бидний оролцоогүй юм гэж тэр үед байсангүй. Жагсаал цуглаан бараг л өдөр болгон шахуу болно. Миний хувьд мэдээлэгч нарын нэрийг ил болгож болохгүй гэсэн хатуу байр суурьтай байсан. Хүн өнгөц харахад улсын аюулгүй байдал хяналтаас гарсан юм шиг санагдавч, хэрэг дээрээ манай байгууллага улсын хэмжээнд бүх үйл ажиллагааг хянаж чадаж байсан юм шүү.

-Яг үнэнийг хэлэхэд тэр үед улс орны нүд, чих болсон байгууллага маш суларсан юм биш үү?

-Тагнуулын байгууллага хөл алдсан, хөлийг нь алдуулсан гэж янз бүрээр ярьдаг. Ер нь аливаа өөрчлөлт шинэчлэлийн үед хамгийн түрүүнд тагнуулын байгууллагын хүчийг зориудаар сулруулах үзэгдэл явагддаг шиг байгаа юм. Шуудхан хэлэхэд Тагнуулын байгууллагын хүчийг сулруулах, сул байлгах сонирхол дотооддоо төдийгүй гаднаас ч байсан гэдгийг үгүйсгэхгүй. Одоо бол Тагнуулын байгууллагын үйл ажиллагаа харьцангуй тогтворжиж байгааг хэлэх нь зүйтэй байх аа.

-Тагнуулч гэж ер нь хэн юм бэ?

-Тагнуулч гэдэг бол улс орон оршин тогтнохын үндсийн үндэс болсон аюулгүй байд лыг хангах хамгаалах эрхэм үүрэг хүлээсэн хү мүүс. Манай үе үеийн тагнуулчид эх орныхоо төлөө юу эсийг хийж гүйцэтгэсэн билээ. Үнэхээр шалгарсан эх оронч хүмүүс байсаар ирсэн. Хүйтэн дайны үед хоёр системийн сөргөлдөөнд тагнуулын байгууллага л голлох үүрэг гүйцэтгэж байсан. Тагнуулын байгууллагын ажиллагаа бол цэвэр оюун ухааны түвшинд явагддаг. Тиймээс ч тагнуулын байгууллага, тагнуулыг “intelligence”, “inteiligencer” буюу оюун ухаан гэдэг үгээр томъёолдог, асар өргөн мэдлэг, ур чадвар, овсгоо самбааг шаарддаг онцлогтой мэргэжил. Ингэхэд хар шилтэй, урт цув, пальтотой, том биетэй тагнуулчид бол зөвхөн кино, уран зохиолд л байдаг юм шүү дээ.

-Тэгвэл амьдрал дээр тагнуулч хүн ямар байдаг гэж?

-Тагнуулч хүн гэдэг хэн ч хараад энэ ч дээ гэхээр атлаа энэ яаж чадав аа гэж алмайруулахаар үйл ажиллагаа явуулах ур чадвартай нэгэн байх ёстой гэж л ажилтнуудад онцлон захидаг. “Сайн эр чавганцын, сайн морь гүүн шинжтэй” гэж үг бий шүү дээ.

-Тийм үү? Ийм үг байдгийг одоо л сонсож байна. Ер нь ажиглаад байхад тагнуулчдын хөрвөх чадвар мундаг байх юм. Хуульч, эмч, бизнесмэн, багш... гээд төрөл бүрийн ажил мэргэжил дээр ажиллаж чадаж.

-Санал нэг байна. Үнэхээр ямар ч мэргэжлээр, ямар ч нөхцөлд ажиллах чадвартай байдаг. Ийм ч байх ёстой юм. Сургууль маань ч ийм болгож сургадаг. Миний бодлоор манай сургууль бол хамгийн шилдэг сургалттай сургууль юм шүү дээ. Ер нь тагнуулч хүн байгалийн авьяасаас гадна асар их зүйлсийг сурах хэрэгтэй болдог юм.

-Танаас нэг зүйлийг асуухгүй байж болохгүй нь ээ! С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг яагаад илэрдэггүй юм бэ. Танай байгууллага энэ хэрэг дээр ажиллаж байгаа биз дээ?

-Хэрэг хуучирдаггүй гэдэг утгаараа энэ хэрэг илрэх ёстой. Хэргийг илрүүлс ний дараа л зорилго, шалтгаан нь юу байсныг нь олохоос биш урьдчилан таамаглахын аргагүй.

-Тэгвэл саяхан дэлхий дахиныг шуугиулсан Б.Хурцын хэргийн тухай та ямар бодолтой явдаг бол?

-Товчхондоо Хурц гэдэг хүн эх орныхоо даалгаврыг л биелүүлсэн. Хэнд ч ямар ч үүрэг өгч болно. Би ч байсан эх орноос үүрэг даалгавар аваад баримт, мэдээ олоод ир, эс бөгөөс тэр хүнийг бариад ир гэсэн бол түүнтэй адил явах л байсан. Харин Хурц үүргээ биелүүлснийхээ төлөө сэтгэл санаа, эрүүл мэндээрээ хохирсон юм. Хүний нутагт бүтэн жил хоригдоно гэдэг амар гэж үү. Б.Хурцыг баривчилсан нь Монгол Улсыг доромжилсон явдал болсон гэж би хувьдаа үздэг. Учир нь дипломат паспорттой, Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын ажлын албаны даргын албан тушаалтай, бүрэн эрхээ эдэлж буй хүнийг хорино гэдэг манай улсыг дорд үзсэнтэй ялгаагүй гэж бодож явдаг. Хурц харин тагнуулч хүнийхээ чанарыг харуулж чадсан. Тэр тагнуулч хүн ямар байх ёстойг, ямар тэвчээр зоригтой байх ёстойг харуулсан юм. Хэр баргийн аавын хүү ингэж чаддаггүй.

-Тэгвэл Б.Хурцыг илчлээд бариад өгсөн хүн хэн бэ? Энэ явдлаас болж тагнуулчдын зүрх зориг мохоогүй гэж үү. Үүрэг гүйцэтгэснийхээ дараа илчлэгдээд Хурц шиг баригдаж болох нь гэсэн ойлголт хэнд ч төрнө биз дээ?

-Манайд хэтэрхий задгай байдал газар авч. Нууцлал гэдэг үгүй болж байна. Хүн ам цөөнтэй ч холбоотой байж болно. Б.Хурцыг хэн илчлэв гэдгийг шаардлага гарвал шалгах л байлгүй дээ. Би яг тэр үед ТТХГ-ын даргаар ажиллаж байсан учир нарийн ширийнийг нь сайн мэдэхгүй. Энэ асуудлаас болоод тагнуулчдын маань сэтгэлд айдас, болгоомжлол төрсөн гэж бодохгүй байна.

-Өнгөрсөн сонгуулийн дараа гарсан үймээнийг гаднын тусгай албадаас зохион байгуулж, өдөөсөн гэх таамаг байдаг юм билээ. Энэ хэр бодитой вэ?

-Би Японд байсан болохоор тодорхой мэдээлэл алга. Олон жил хуримтлагдсан ард түмний бухимдал илэрч гарсан хэрэг шиг санагддаг.

-Тагнуулын байгууллагын өнөөгийн тогтолцоог олон хүн шүүмжилдэг л дээ. Харин таны хувьд...?

-Би буруу тогтолцоотой гэж шүүмжилдэг хүний нэг. Учир нь Ерөнхий сайд томилогдох бүрий ТЕГ-ын удирдлагад өөрийн хүнээ тавьдаг. Ерөнхий сайдын шууд мэдлийн агентлаг учраас арга ч үгүй юм. Ерөнхий сайд өөрийнхөө хүнийг тавина. Тэр хүн ч зөвхөн томилсон “эзнийхээ” төлөө ажиллах болно. Энэ буруу тогтолцоог өөрчлөхийн тулд Тагнуулын байгууллага нь УИХ юм уу Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн харьяа болсноор тагнуулчдын хөлс хүчээ шавхсан хөдөлмөр зөв газраа хүрч, үр дүнтэй хэрэгждэг болно шүү дээ.

-Танаас асуумаар олон юм байна. Гэвч бас л болохгүй нь бололтой. Та ч гэсэн яръя гэсэн болгоноо дэлгэх эрх алга. Харамсалтай байна шүү.

-Яая гэхэв. Үнэхээр үе үеийн тагнуулчдын хөдөлмөр, хийсэн бүтээсэн нь асар их. Тэрнээс өчүүхэн хэсгийг нь ч болтугай дэлгэвэл ард түмэн бидний ажлыг мэддэг болох байх гэж боддог л юм.

-Таныг генерал болтол халамжилсан хүнийг танилцуулаач. Бас үр хүүхдүүдээ...

-Миний ханийг Алтанчимэг гэдэг. Дундговь аймгийн хүн. Москвад бид анх танилцсан. Манай хүн Менделеевийн их сургуулийн хими, технологийн ангийг дүүргэсэн, химийн ухааны доктор. Бид гурван охинтой. Том охин Японд магистр сая хамгааллаа. Удаах нь АНУ-д сурч байна. Бага нь энд сурч байгаа. Гурван зээтэй.

-Чөлөөт цаг танд гарах юм уу, таны хообий юу вэ?

-Чөлөөт цагаараа загасчлах дуртай. Голын эрэг дээр дэгээ шидээд зогсох шиг жаргал үгүй. Загас барихдаа гол нь биш юм. Найз нөхөдтэйгээ байгалийн сайханд гарч, яриа хөөрөө дэлгэж, стресс тайлах нь чухал. Бас ном их уншина. Болж л өгвөл шинээр гарсан ном болгоныг хайдаг болчихож дээ.

-Ярилцлага маань сунжрах төлөвтэй. Таны дипломат алба хашсан болон Төрийн тусгай хамгаалалтын албыг олон жил тэргүүлсний тань талаар ихийг яриулмаар байгаач цаг бас сонины талбай хязгаартай болохоор дараа үргэлжлүүлье гэж тохирох уу?

-Өөрөө л мэд дээ.

-Гэхдээ нэг зүйлийг танаас асуухгүй үлдээмээргүй байна?

-Юуны тухай юм бол. Асуу л даа.

-ТЕГ-ын удирдлага ямагт хэл ам дагуулдаг хэцүү алба. Гэтэл таныг хамгийн цэвэр нэр төртэй хашсан гэдэг юм билээ?

-Би ажлынхаа асуудлаар хэзээ ч бусдад ам нээж явсангүй ээ. Бас ажлынхаа онцлог, давуу талыг хувийн ашиг сонирхолд хэзээ ч ашиглаж байсангүй ээ. Энэ бол миний хатуу баримталдаг зарчим. Манай байгууллагад олон жил ажилласан хүн надаас “Энэ олон жил “минатай” талбай дундуур яаж ингэж явж чадаж байна вэ” гэж асууж байсан юм.

-Та тэгээд юу гэж хариулав?

-Багш нарын минь надад зааж сургасан хичээл, олгосон дадал, түүнээс олж авсан боловсрол суурь мэдлэг, хүмүүжил маань аливаа зүйлийг урьдчилан харж, мэдээлэлд зөв дүн шинжилгээ хийх, боловсруулах чадварыг олгосон юм. Хамгийн чухал зүйл бол хүн хуулиа бариад л явах юм бол, нэг их алддаггүй гэж хариулсан.

-Та энэ минатай талбай дундуур дахиад явах хэрэг гарвал яах вэ?

-Би бол эх орны тангараг өргөсөн цэрэг, тагнуулч хүн. Шаардлага гараад тушаал авбал явах л болно.

-Цаг зав гаргаж ярилцсан танд хамгийн сайн сайхныг хүсье.

 Ш.ДАВААДОРЖ /Mongolnews.mn/