Бат-Өлзийд болсон яриа

Ус улс төрд орох дуртай нэгэн баялаг ажээ.

Усны төлөө уужуу тайван Өмнөговьчууд төрийн түшээдийг загнаж, хэл ам хурцтай болж чадна. Усны төлөө номхон дөлгөөн говийн залуу иргэний хөдөлгөөн толгойлон тэмцэж чаддаг. Хөвсгөл нуурын усны төлөө хүйтэн коммунист цаг үед ч Балдорж хэмээх нэгэн сэтгүүлч улс төрийн нийтлэл бичиж явж. Ус ийм л хүчтэйгээр хүнийг дайчилж, тэр хэрээр төр засгийн бодлогыг ч өөрчилдөг.

Би өөрийгөө усны талаар хангалттай мэдлэг мэдээлэлтэй, сонор сэрэмжтэй улс төрч гэж боддог байлаа. Гэвч 2011 оны 6 –р сарын хорьдоор Орхон голын хөвөөнд очиход усны тухай юу ч мэдэхгүй байгаагаа ойлгосон юм. Орхон гол улаанаараа эргэлдэн урсаж байлаа.

Улаан лаг шавартай тэр их усанд хос хун үнэнчээр хөвж явсан юм. Хунгийн зургийг авахад баярлахаас илүү зүрх өвдөж, өрөвдөх, гуниглах сэтгэл төрж байв. Төрсөн голынх нь ус бохирдсон ч түүнээсээ салж чадалгүй хөвж яваа хос хун нутгийнхаа шороонд үнэнчээр үе дамжин амьдарч байгаа малчдын хувь заяа ижил төсөөлөгдөж байв. Ус нь хичнээн бохирдсон ч үнэнч тэд маань одоогоор экологийн дүрвэлт хийсэнгүй. Орхон голын гунигт дүр зураг уулын нэгэн цэнгэг горхины үзэсгэлэнт дүр төрхөөр солигдоход би бээр гунигаа мартаж, Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын нэгэн тансаг амралтын газарт франц монгол зохиолчдын хамт уран бүтээл ярилцан зохиолчийн дүрд оров.

Улс төр баяртай, уйтгар гуниг сэтгэл зовох зүйлч баяртай.

Бороо шивэрсэн зуны нэгэн үдэш амралтын газрын ойролцоо байгаль үнэхээр тансаг байлаа. Франц зохиолчдын сэтгэл хөдөлж, дуу дуулцгаан, монгол зохиолчид ч авъяасаа үзүүлж, хамтдаа ихэд хөгжилдөцгөөв. Шөнийн 11 цагийн орчим бүгд гэр гэр рүүгээ тарахаар босоход манай аялалыг ивээн тэтгэж, зохион байгуулж буй Евроази хэмээх хамгаалалтын компанийн хамгаалагч залуучууд рестораны гэрт орж ирцгээлээ.

Намайг үүдрүү алхаж явтал тэдний нэг, “Оюунаа эгчээ тантай ганц үг солъё” гэж зогсоов. Шөнө болсон хойно хамгаалагч залуучууд юу ярих гэж байгаа юм болхэмээн тоомжиргүйхэн бодоод ширээнд нь суулаа.

“Эгчээ, бид жирийн л монгол залуучууд” гэж биерхүү залуу ам нээгээд ширээ тойрон суусан бусад гурван эрсийг заав. “Бид хэд та нарыг дуулж байхад гадаа ярьж суулаа. Энэ Орхон гол, бохирдож байгаа олон ус голын төлөө бид юу хийх ёстой вэ гэж ярьж суулаа. Тэгээд ер нь тан шиг улс төрч хүнд хэлж хамт тэмцье гэж шийдлээ. Та бидэнд юу хийхийг зааж өг. Бид энэ усыг цэвэр болгохын төлөө тэмцье” гэж өөрийгөө Баасанцэрэн хэмээн танилцуулсан залуу ам нээлээ.

Баасанцэрэн, Чагнаадорж, Мөнхнаран, Энхболд хэмээх дөрвөн залуугийн өмнө би гэнэт хэлэх үггүй болов. Усыг яаж хамгаалах, усыг цэвэр байлгахын тулд улс төрч хүн юу хийх, дэмжие гээд ирж байгаа хүмүүсээ хааш нь юунд чиглүүлж заах талаар хэлээд өгчих  мэдлэг надад байсангүй.

Тэр ч байтугай усны төлөө ямар хууль гаргаж, Орхон голын гунигт дүр төрхийг яаж өөрчлөх талаар бодож санасан зүйл ч байсангүй. Балмагдахдаа маани мэт энд тэнд хэлдэг ганц өгүүлбэрээ давтав. “Ямар ч байсан усны төлөө зэвсэг барьж байлдахгүйгээр л аргыг нь олох юм шүү. Асуудлыг хүчээр шийднэ гэдэг буруу” гэж хэллээ. Тэгээд бид удтал ярилцаж, ямар ч байсан усны төлөө би нэмж их юм сурах ёстой, сурсныхаа дараа зөв үйл ажиллагаа явуулах ёстой, зөв хууль гаргуулахын төлөө тэмцэх ёстой юм байна гэдгээ ойлгосон юм. Дөрвөн залуу надаас “ямар ч байсан усны төлөө улс төрд идэвхитэй байна” гэсэн амлалт аваад сэтгэл нь түр тайвширч унтахаар явцгаасан юм.

Энэ мөчөөс эхлэн уран зохиол ярьж зугаалахаар ирсэн аялал маань “усны төлөө би юу хийж чадах вэ” гэсэн эрэл хайгуул, сэтгэл зовнилоор үргэлжлэв. Булингартан урсаж байгаа Орхон голыг санаж, “Орхон гол үг хэлдэг байсан бол надад юу гэж захиж, юу гэж уйлан хайлах бол” гэж байн байн бодогдон, үг хэлж чадахгүй чимээгүй орших ус голынхоо өмнөөс үгийг нь бүх хүний тархинд шингэтэл хэлж чаддаг болохыг хүсэв.

Хэдхэн хоногийн дараа хотод ирээд нэгэн санаа оллоо. Юу гэвэл, би хэдхэн сарын өмнө АНУ-ын Эйзенхауэрийн тэтгэлэгт шалгарч хоёр сарын хугацаагаар АНУ- д юу хүссэнээ судлах эрх авсан байлаа. Энэ том тэтгэлэгийн хүрээнд ямар газраар явах, юу судлах, хэнтэй уулзах талаар би хүссэнээ захиалж болох бөгөөд чухам миний хүсэлтийг Эйзенхауэрийн тэтгэлэгийн хөтөлбөрийн ажилтан Брэндин надаас долдугаар сараас эхлэн хүлээн авах ёстой байв. Тэгээд би энэ ховорхон олдох тэтгэлгийг усны судалгаанд зориулъя гэсэн мэргэн санаа төрсөн нь тэр. Эйзенхауэрийн тэтгэлэгийн аялалын үеэр би олон газраар явж, олон хүнтэй уулзаж, усны тухай мэдээлэл шуналтайгаар цуглуулав. Энэ мэдээллийг хүн бүхэн мэдээсэй гэж хүсч байна.

Усны хууль юунаас эхэлдэг вэ?

Усны тухай сайхан хууль гаргалцахыг мөрөөдөж буй хүний хувиар би улс төрчөөс энэ асуултыг асуув. АНУ –ын Байгаль орчны департаментийг удирдаж байхдаа ус хамгаалах хамгийн том шинэтгэлүүдийг хийсэн Кристин Тодд Уитман хэмээх гялалзсан улс төрч эмэгтэйтэй намайг уулзуулсан юм.

Кристин Тодд Уитман Бүгд найрамдах намын гишүүн бөгөөд тус намынхны онцлог болох прагматик, зах зээлд нийцсэн аргаар байгаль орчныг хамгаалахыг зорьдог улс төрч байлаа. Кристин Тодд Уитманыг Байгаль орчны департментын төрийн нарийн бичгийн даргаар сонгогдох үед АНУ-д бохирдсон голын тоо хэмжээгээ алдаж, бохирдуулагч эзэн нь тогтоогддоггүй, хэн нь юугаа хариуцахаа мэддэггүй байжээ. Үйлдвэр нь зэргэлдээх үйлдвэрээ чичиж, уурхай нь зэргэлдээх газар тариалангийнхаа талбайг буруутгаж, дунд нь нийтийн хэрэглээний ус хэмээх баялаг эзэнгүй бохирдсоор л байжээ.

Тодд Уитман эмэгтэй, консерватив үзэлтэй улс төрчийн хувьд “хүн бүхэн амжиргаагаа залгуулахын тулд бизнес эрхлэх нь зайлшгүй” гэсэн үзэл санаатай байлаа. Тийм ч учраас бизнесийг таслан зогсоох замаар ус хамгаалах санаачлагуудыг тэр шууд дэмжиж чаддаггүй байв. Харин бизнес эрхлэнгээ ус хамгаалах ямар арга байна вэ гэж хайж эхэлжээ.  Олон хүүхдийг эмх цэгцтэй байлгахын тулд ээжүүд гэр орондоо нарийн дэг, шаардлагатай үед хил хязгаар тогтоодгийн адил хатагтай Уитман усны хил хязгаар тогтоохоос ажлаа эхэлжээ. Ингээд АНУ-н бүх усыг коджуулсан байна. Мэдээж маш олон мэргэжлийн геологчид, газарзүйчдийг татан оролцуулж, хамтран ажиллажээ. Усыг латинаар гидро гэх бөгөөд ус, гол, нуур зэрэг устай холбоотой бүх зүйлийг “гидро нэгж” гэсэн хуулийн томъёололд оруулж тэдгээрийг нарийвчлан бүртгэсэн байна.

Эхний ээлжинд томоохон гидро нэгжүүдийг хоёр оронтой тоогоор тэмдэглэжээ. Жишээлбэл, Монголд ийм нэгж байдаг бол Сэлэнгэ, Туул, Онон, Орхон, Хэрлэн, Дэлгэрмөрөн, Тэс, Онги зэрэг томоохон гол мөрнүүдийн ай савыг хоёр оронтой тоогоор илэрхийлэх байжээ. Дараагийн ээлжинд арай бага орон нутгийн шинжтэй гидро нэгжүүдийг найман оронтой тоогоор илэрхийлж кодлосон байна. Эцэст нь бүр жижигхэн гидро нэгжүүдийг 12 оронтой кодоор илэрхийлжээ. Жишээлбэл зуслангийн нэгэн булгийг ийм 12 оронтой тоогоор кодлосон байх нь.

Ингэж кодлохын ач холбогдол нь юу байв гэж намайг асуухад хатагтай Уитман инээмсэглэж, “чи эмэгтэй хүн, юм угаахдаа цагаан хувцасаа өнгөтэй хувцастайгаа нийлүүлж угаадаггүй биздээ. Бид бүхнийг зөв зохион байгуулалттай эхэлж байж гэрийн ажлыг авч явдаг. Улсын ажил яг л адилхан. Хэн юугаа хариуцах нь мэдэгдэхгүй бол усны асуудлыг хэн ч хэзээ ч шийдэхгүй. Иймээс энэ код бол усыг эзэнтэй, хил хязгаартай болгоход хэрэгтэй байдаг юм” гэж тайлбарлав.

Ус эзэнтэй болсон тухай хууль гарангуут орон нутаг өөрийн кодлож авсан усаа хайрлаж хамгаалах ажил автоматаар эхэлдэггүй ажээ. Хэдийгээр хууль гарсан ч ус бохирдсоор л байж. Энэ үед улс төрч эмэгтэй Уитман бас л нэгэн шинэ арга сэджээ. Тэрбээр өдөр тутмын цаг агаарын мэдээнд “усны ай савын мэдээ” хэмээх мэдээлэл нэмдэг болжээ. Энэ нь “Энэ долоо хоногийн дундуур 02040064 кодтой Хараа голын сав газрын орчим их хэмжээний бороо орно. Энэ борооны улмаас сав газрын хэмжээнд усны түвшин нэмэгдэх тул ойрын хоёр гурван хоногт тариалангийн талбайдаа химийн бордоо хэрэглэхээс болгоомжилно уу. Эс тэгвэл таны цацсан химийн бордоо Хараа голд урсан орж, усны ай савыг бохирдуулах болно” гэх мэтийн утгатай ай савын мэдээ байдаг ажээ. Ийм цаг агаарын мэдээг өдөр тутам сонсох бүр орон нутгийн иргэд өөрсдийнхөө оршин сууж буй нутаг дэвсгэрийн усны тухай, тэр усанд нөлөөлж буй бохирдуулагч хүчин зүйлийн тухай маш их мэдээлэлтэй болдог байжээ. Усыг хамгаалах тухай хуулийг гидро геологчид, газрын зураг зохиогч инженерүүдийн тусламжтайгаар зохиож эхэлснээрээ ус гэдэг зүйл америкийн хаана ч маш тодорхой хариуцах эзэнтэй байдаг болжээ.

Усны хилийн дээс

Америкт усны тухай судалж байхад нэг зүйл гайхал төрүүлж байв. Тэндхийн төрийн ажилтан, ТББ –ын идэвхтэн, жирийн иргэн, бизнесийн төлөөлөгч хэн ч бай “энэ ус бол тэрний хариуцах ус, энэ хэсгээс эхлээд манайх хариуцна” гэх мэт маш тодорхой заагтай байсан юм. Харахад ганц том гол байх авч “манай хотын усны хил яг тэр довон дээр дуусна, үүнээс цааших бохирдлыг бид хариуцахгүй” гэсэн яриа сонсогдоно. Хэвлэлээр усны тухай зарга бичигдэж, яригдах бол бүр ч нарийвчлалтай. Шинээр барилга барьж байсан тийм компани гарах усаа цэвэршүүлээгүйгээс ийм нууранд, ийм голд тэдэн тонн бохир ус, тийм тийм орцтойгоор орууллаа, хариуцлага тооцох шүүх хурал явагдаж байна гэх мэтээр дэндүү тодорхой ярина. Миний уулзсан хүмүүсийн тоо 60, 70 дөхөж байдаг. Гэтэл би гэдэг хүн энэ олон хүний яриад байгаа усны хилийн заагийг нүдэндээ нэг л төсөөлж чадахгүй байв. Миний нүдэнд харагдахгүй тэр хил заагийг яагаад хүн болгон ийм сайн мэддэг юм бэ гэж би гайхаж байлаа.

Говь цөл маягийн нутагтай, усны ихээхэн хомсдолтой Нью Мексик муж улсын Санта Фэй гэдэг эртний сайхан хотод би ирлээ. Тэнд Нью Мексик муж улсын усны чанарын алба байрлана. Энэ байгууллага дээр нэг хоног туршлага судлахдаа 12 хүнтэй уулзлаа. Тэд бүгд усыг яаж хамгаалж зохицуулах талаар эрдэмтэн болчихсон улсууд байлаа. Тэдний нэг болох одоогоор төрийн албанаасаа чөлөөлөгдөж, чөлөөт зөвлөх болчихоод байгаа Билл Олсон хэмээх 60 аад настай эр энэ муждаа усны хил хязгаарыг анх тогтоож байсан “Партизан” гэмээр хүн тул надтай уулзахаар зорьж иржээ.

Бусад олон хүний ярьж байснаас ойлгоогүй зүйлсээ би Билл Олсонгоос  л тодруулж авсан юм. “Энэ олон хүмүүсийн мэдээд байгаа усны хил хязгаарыг би ерөөсөө ойлгохгүй байна. Та надад зураад ч хамаагүй үзүүлээд ойлгуулаад өгөөч” гэж би Биллээс хүслээ.

Билл Олсон гуай тас тас инээж, “наадах чинь 1986 онд намайг анх эндхийн усны чанарын албаны тавхан хүний нэг байхад хүн болгоноос гарч байсан асуулт юм шүү. Чи ойлгохгүй байх нь аргагүй. Анх усыг яаж хил хязгаартай болгох вэ гэж ярьж байх үед хүмүүс энэ ажлыг төсөөлж чаддаггүй байсан юм” гэв. Ингээд Олсон гуай надад нэгэн фото зураг үзүүллээ. Харахад богинохон бүдүүн трубаа ч юм шиг, дээрээ тагтай ч юм шиг, бас нэг богинохон кранттай ч юм шиг. Хээр хаягдаж зэвэрсэн бололтой нэг ийм хуучирсан бүдүүн трубаны зургийг надад ойртууллаа. “энэ бол усны хил” гэж Билл хуруугаар заав.

“Энэ яг яадаг хил юм бэ” гэж би асуулаа.

“Үүнийг хяналтын худаг(monitoring well) гэдэг юм. Энэ худагнаас зөвхөн усны хяналтын албаны хүмүүс л ус авах эрхтэй. Өөр хэн ч онгойлгох эрхгүй лацтай худаг л даа гэж тайлбарлаад би ийм худгийг хэдэн зуугаар нь энд тэндгүй ухаж зоож явлаа. Одоо тэтгэвэрт гарсан ч гэсэн Монголд очоод зааж өгч болно шүү” гэж Билл инээд алдан үргэлжлүүлэв. Хяналтын худаг гаргаж лацдах бол усны чанарын албаныхны хийж байсан анхны томоохон ажил байж. Фото зурган дээр байгаа худаг бол тухайн үед ажиллаж байсан нэгэн уурхайн хилийн гадна талд зоосон худаг ажээ. Уурхай алт олборлох үедээ зөвхөн лиценз зөвшөөрөл авсан хэсэг дөрвөлжин газраа бохирдуулж болох бөгөөд яг энэ худаг зоосон газраас эхлэн нийтийн хэрэглээний цэвэр усны хил эхэлж байгаа ажээ. Хэрэв энэ худаг бохирдсон төр уурхайн захиргааг торгох, шүүхэд өгөх хөдөлбөргүй баримттай болдог аж. Усны чанарын албаныхан бизнесийнхний “гал тогоо” руу байсхийгээд л орж сав суулга, ажлын өрөөг нь бусниулалгүйгээр гадна хил дээрээс нь л шинжилгээгээ авах ёстой гэдэг ийм хууль 1980-аад оны сүүлчээс л нэвтэрчээ. Харин нэгэнт хяналтын худгийн ус бохирдсон нь илэрвэл тухайн уурхай, үйлдвэрийн яг хаана нь бохирдол алдагдаад байгааг тогтоох гэх мэт бизнесийн ажлыг тасалдуулж байж хийдэг шалгалтууд эхэлдэг учиртай гэнэ.

Уул уурхай, үйлдвэрлэл, барилгын ажилд олгодог зөвшөөрлийг манай монголд ашиглалтын зөвшөөрөл гэдэг. Ийм зөвшөөрөл авсан хүмүүс тухайн газар шороо , нөөц баялгийг маань зүгээр л ашиглах ёстой гэж бид сэтгэдэг. Гэтэл Нью Мексик хотын усны чанарын албаныхан бизнесийн лицензийн тухай ярихдаа дандаа л хил хязгаарын тухай ярих юм.

400метр кв талбайтай барилга барихад энэ компани 800 метр кв талбайд бизнес эрхлэх зөвшөөрөлтэй. Энэ 800 метр кв талбайн гадна хилийн зааг дээр, газрын уруу, хамгийн эхний метр квадратад хяналтын худаг тавчихна. Одоогоор тус худгаар авсан усны шинжилгээгээр компаниас болж нийтийн цэвэр усыг бохирдоогүй байна. Энэ бол барилгын талбайн бохир усыг компани зөв зайлуулж чадаж байна гэсэн үг гэх мэт тэд ярина. Өөрөөр хэлбэл усны хилгээч зүйл усгүй газар ч байдаг юм байна. Цэвэр бохир ус хоорондоо холилдож болох аль ч газарт хяналтын худаг тавьж, хөрс усны бохирдлыг хэмжиж байдаг юм байна.

“Хяналтын худаг тавих их үнэтэй биз” гэж би асууж явлаа. АНУ –ын цэвэр усны тухай хуулиар бизнесийн аливаа зөвшөөрлийг олгохдоо тухайн бизнесийн лицензээр зөвшөөрөгдсөн газрын эргэн тойронд хяналтын худаг тавих зардлыг бизнесийнхнээс өөрсдөөс нь гаргадаг гэнэ. Тэр ч байтугай их хэмжээний бохирдлыг үүсгэх эрсдэлтэй бизнесийнхэн хяналтын худгаас сар бүр, заримдаа өдөр бүр  авах шинжилгээний зардлыг төлөх үүрэгтэй байдаг байна. Бизнесийнхний хувьд үйлдвэрлэлийн явцад гарч байгаа бохир уснаас нийтийн усны нөөц, хөрсрүү  оруулж, гүний усыг бохирдуулчихгүй байх талаар онцгой анхаарч ажиллах хэрэгтэй болдог байна.

Эс тэгвэл усны чанарын алба тэднийг шүүхэд өгнө. Усны чанарын алба ус бохирдуулагч нараа шүүхэд өгч чадахгүй бол усны чанарын албыг манаж байгаад шүүхэд өгдөг иргэний байгууллагууд ч бас байна. Тэдгээрийн нэг болох Калифорни, Невада муж улсуудын нутаг дэвсгэр дэх Тахо нуурын цэвэр усыг хамгаалагч Кeep Тahoe Вlue хэмээх “усны хоточ нохой”  ТББ –ынхантай би уулзлаа.

Тахо нуур бол Хөвсгөл нуур шиг цэв цэнгэг устай, дархан цаазтай, Хөвсгөл нуураас гурав дахин жижигхэн үзэсгэлэнт нуур билээ. Энэ нуурын эргэн тойронд аялал жуулчилал хөгжиж, олон барилга байшин баригджээ. Кeep Тahoe Вlueбайгууллага нь 1500- аад гишүүнтэй бөгөөд энэ байгууллагын гишүүн болъё гэвэл жилийн татварыг нь л төлөх ёстой ажээ. Хэрэв та хойтон жилийнхээ татварыг төлөөгүй бол гишүүний данснаас хасагддаг аж.

Энэ байгууллагын гишүүдийн ихэнх нь Тахо нуурын дэргэд амьдардаггүй хүмүүс. Гэвч тэд үндэсний бахархал болсон нуурандаа дусал бохир ус оруулахыг хүсдэггүй. Ийм ч учраас тус ТББ –ынхан Тахо нуурын эрэг дээрх Өмнөд Тахо хотын усны чанарын албанд үргэлж очиж тэндхийн нээлттэй мэдээллийн сантай танилцаж, аливаа тендер, бизнесийн зөвшөөрөл олгох нээлттэй хурал бүрт ажиглагчаар оролцож байдаг. Хаа нэгэн газар усны чанар муудсан тухай мэдээ гарч ирсэнийг анзаарвал, ийм усны бохирдуулагчид төрөөс хариуцлага оногдуулаагүй байвал, эсвэл усанд халтай бизнесийн зөвшөөрөл яригдаж эхэлбэлКeep Тahoe Вlue-гийнхэн усны чанарын тухай зарга бэлтгэж эхэлдэг байна. Заримдаа тэд усны эхийг бохирдуулах мод огтлох зөвшөөрөл өгсөн ойн газрыг ч шүүхэд өгчихнө.

Байгаль орчны асуудлаар шүүхийн зарга хийх эрх авахын тулд энэ байгууллага хамгаалах гэж буй байгалийн тогтоцынхоо ойр орчинд нь байгууллагаа ажиллуулж байх ёстой. Ийм ч учраас тэд нуурынхаа усны чанарыг өдөр тутам ажиглаж чадахуйц байрлалд офистой юм билээ.

Усны тухай зарга хийхийн тулд усны хил хязгаар, бизнесийн зөвшөөрлийн хил хязгаарыг үнэхээр нарийн сайн мэдэж байх ёстой гэж Кeep Тahoe Вlue-гийн хуульч өмгөөлөгч Николь Жерганс хэлсэн юм. Ийм ч учраас эдгээр хил хязгаарийн тухай бүх мэдээлэл ил тод байх ёстой ажээ.

АНУ-ын аль ч муж улсад, аль ч хотод очиход усны хил хязгаар бизнесийн зөвшөөрлийн зай талбайн хил хязгаарын тухай мэдээлэл нь Clerk’s Office буюу Бичиг хэргийн газар хэмээх албанд ил тод хадгалагдаж байдаг.

Бичиг Хэргийн газрын дарга нь орон нутгийн сонгуулиар сонгогдоно. Орон нутгийнхан бичиг хэргийг хаягдуулж үрэгдүүлэхгүй, хувийн ашиг сонирхолд ашиглахгүй, хүнийг ялгаварлан гадуурхахгүй байж чаддаг хамгийн нямбай, хамгийн шударга хүнээ энэ албанд сонгодог. Тийм ч учраас миний очсон газар бүрт хүмүүс орон нутгийнхаа усны хил хязгаарын тухай мэдээллийг маш нарийн мэдэж байлаа.

Том голуудын хил хязгаарыг тогтооход мөн л Билл Олсонгийн тайлбарласан зарчим үйлчилдэг. Жишээлбэл Аризона муж улсад очиход тэндхийнхэн Колорадо голын усны чанарын тухай гомдлоо зэргэлдээх Юта муж улсад гаргана. Яагаад гэвэл хоёр муж улсын хил дээр голын эрэгт өнөөх л хяналтын худаг байж байгаа. Аризона мужийнхан тэдэн сарын тэдэнд шалгахад танай мужаас ирж байгаа усанд хүнд металл, хортой бодисын агууламж зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс илүү байсан. Танайхан ус бохирдуулж байна. Үүнийгээ яаралтай зогсоохгүй бол бид Холбооны шүүхэд заргалдах болно гэсэн бичиг илгээнэ. Ингэж Аризонагийнхан хөрш зэргэлдээ мужуудаас ирж буй усны чанарыг хянадаг аж.

Иймэрхүү, нэг мужаасаа анхааруулга бичиг авах нь нөгөө муж улсынх нь нэр хүндэд ноцтой нөлөө үзүүлнэ. Бохирдуулагч муж улсын бизнесийн нэр хүнд унадаг учир дутагдалаа бушуухан засахын тулд бохирдуулагч компанийг олж шийтгэдэг.

Аризона мужаас 1990-ээд оны дундуур иймэрхүү анхааруулга авсан Юта муж өөрийн хил доторх худгуудийг шалгаж үзэхэд бохирдол нь бүр Колорадо мужаас гаралтай байж гэнэ. Колорадо муж өөрийн нутаг дэвсгэр дээрх голын хилийн хяналтын худгуудыг шалгатал гол бохирдуулагч нь Саммитвилл хэмээх алтны уурхай байжээ. Ингээд Колорадо муж Саммитвил дэх алтны уурхайг ажиллуулж байсан Айванхое Майнз компаний захирал Роберт Фрийдландыг шүүхэд өгч, 1999 он гэхэд шүүхийн зарга харилцан тохиролцох замаар өндөрлөжээ. Айванхое Майнз Колорадо мужийн Аламоза голын ай савыг уурхайн үйл ажиллагааны үр дагаварт бохирдуулсны төлөө 27,75 сая долларыг Колорадо муж улсад 10 жилийн турш төлж дуусгахаар, уг мөнгийг Колорадо муж улс байгалийн нөхөн сэргээлтэнд зарцуулахаар 2001 онд эцэслэн тохирсон байна.

Хэрэв хяналтын худаг гээч тодорхой цэгүүд бизнес эрхэлж буй этгээд бүрийн хилийн цэг дээр байгаагүй бол хаа тэртээ Аризона мужийн гомдлын төлөө Юта муж хохирч ч мэдэхээр байсан ажээ.

АНУ даяар усны эрх, үүргийг тодорхой болгох ажил ийнхүү муж улс, бизнес, хот гэх зэрэг зохион байгуулалттай этгээдүүдэд хүртээлтэй байж иржээ.

Гэтэл малчин, нутгийн уугуул иргэн, загасчин зэрэг бизнесийн зөвшөөрлөө төрөөс аваагүй уламжлалт аж ахуй эрхлэгч нарт хууль үйлчлэх хүрээ хязгаар нь тэр бүр тодорхой байсангүй.

Америкийн уугуул иргэд буюу нутгийн индианчууд олон мянган жил хэрэглэж ирсэн усаа бохирдоход харсаар байж заргалдаж чаддаггүй байв. Яагаад гэвэл тэд нутгийнхаа булаг шандыг өмчилж байсангүй. Булаг шандаа эзэмших лиценз зөвшөөрлийг тэд хэзээ ч төрөөс авч байсангүй. Төрд бүртгэлгүй болохоор тэр бүртгэлгүй аж ахуйн үйл ажиллагаа, амьдралын хэрэгцээт усных нь хил хязгаарыг хэн ч тогтоож байсангүй.

Ийм учраас америкийн нутгийн индианчуудын олон омог хамтран хуралдаж, усны уугуул эрхийн тухай асуудлыг хууль дүрэмд оруулж өгөөч гэж 40 гаруй жил тэмцжээ. Энэ тэмцэл дөнгөж саяхан хэдхэн жилийн өмнө амжилтанд хүрч, АНУ-ын ерөнхийлөгч Барак Обама уг хуулинд гарын үсэг зуржээ. Уугуул газар усны эрхийн тухай хуулиар, нутгийн малчин иргэд газар усаа цэвэр байлгах талаар  өөрсдийн уламжлалыг сахиулах, шинэ дүрэм гаргаж мөрдүүлэх, бохирдуулагчийг аль ч шатны шүүхэд заргалдах эрхийг олж авчээ. Уугуул ус , газрынхаа хил хязгаарыг өнөөх л хяналтын худгаараа нарийн тогтоож авчээ.

Нью-Мексикийн Похак Пуэбло, Санта Клара Пуэбло хэмээх индианы хоёр омогт би очлоо. Тус бүр нь 500 хүрэхгүй хүн амтай энэ жижиг хоёр омог өөрсдийн усны албатай. Усны албанд нь мастер, докторын зэрэгтэй индиан залуус ажилладаг. Тэд усныхаа хилийг тогтоосон хяналтын худгуудын байрлалыг омгийнхоо газрын зурган дээр өнгөт хадаасаар тэмдэглэснээ надад үзүүлж, энэ худгуудаас авч байгаа усны чанарын тухай мэдээллийг олон түмэнд байнга ил тод байлгадагаа танилцуулж байлаа.

Похак Пуэблогийн засаг дарга Жеорж Ревера хэмээх уран барималч залуу надаас Чингис хааны тухай асуув. Би хорин мянгатын дэвсгэрт гарган үзүүлж Чингис хаан энэ байна гэж зургий нь заалаа. Ревера Чингис хааны зургийг надруу харуулж, “энэ хүн танай хаан байхад танай ус цэвэр байж. Үүнээс хойш зуу зуун жил түүний үр удам “усаа хамгаал” гэж та бүхэнд сургаж иржээ. Цаасан дээр бичигдээгүй л болохоос энэ бол хамгийн хатуу хууль, хамгийн суурь хууль. Ийм суурь хуулиа одоо цаасан дээр бичицгээ гэж энэ Чингис хаан тань та нарт тэнгэрээс хэлж байгаа. Бид ч гэсэн өвөг дээдсээсээ амаар уламжилж ирсэн ус хамгаалах уламжлалт дүрмээ жинхэнэ албан ёсны хууль мөн гэдгийг 40 жилийн тэмцлийнхээ үр дүнд зөвшөөрүүлж авлаа. Одоо индианы нутаг дэвсгэр дээр бидний уламжлал, зан заншлийг зөрчсөн усны бохирдол гарах юм бол бид шүүхэд заргалдах эрхтэй болсон” гэсэн юм.

Тэгэхээр усны хил гэдэг бол аймаг, хотуудын хил, бизнес, хэрэглэгчдийн хоорондын хил, уламжлалт уугуул аж ахуй, шинэ бизнесийнхний хоорондын хил гээд олон янз байх нь ээ. Энэ олон нарийн хилийг залхууралгүй тогтоож чадвал ус маань эзэнтэй болж, сайтар хамгаалагддаг ажээ.

Орхон гол хэзээ цэвэрших вэ?

Ямар ч байсан усны хил хязгаар тогтоогоод, ай савыг нь кодлож, харж хариуцах эзэнтэй, заргалдлаа гэхэд ерөнхийд нь биш, харин тодорхой хариуцлага тооцчихдог болох юм бол одоогоор бохирдоогүй байгаа усыг хамгаалж чадах нь гэсэнгэрэл гэгээ харагдаад ирж байлаа.

Гэтэл нэгэнт бохирдчихсон Орхон голоо яах вэ?

Энэ асуултыг би төрийн байгууллагын хүмүүст тавилаа. Тэд мэргэжлийн судлаачтай уулз гэж надад зөвлөв. Ингээд Блүүмингтон хот дахь Индианагийн их сургуулийн профессор Тодд Роер хэмээх залуутай цаг болзлоо. Энэ хүн уул уурхайгаас болж бохирдсон голуудыг онцлон судалдаг хүн ажээ. Америкт 130-140-өөд жилийн өмнөх алтны нинжа нарын хэрэглэж байсан мөнгөн ус, уул уурхайн бусад үйл ажиллагаанаас болж бохирдсон олон гол байдаг бөгөөд тэдгээрийн усны чанарын өөрчлөлтийг Тодд судалж иржээ.

Би юун түрүүнд “Орхон гол тэдэн жилийн дараа цэвэрхэн болно” гэдэг үг л сонсохыг хүлээж байлаа.

 Гэвч профессор залуу миний асуултанд ер хариулахгүй л байлаа. Харин өөдөөс гол яагаад заавал уул уурхайгаас ийм их бохирддог юм бэ гэдгийг тэвчээртэй тайлбарлаад байв. Би олон танихгүй химийн нэр томъёог ойлгохоос төвөгшөөж, “манай гол хэзээ цэвэрхэн болох вэ, бид түүнийг яаж цэвэрлэх вэ?” гэдэг асуултаа л давтаад байлаа.

Гэнэт Тодд Роер толгой сэгсрэн, “Би судалж үзээгүй болохоор мэдэхгүй байна. Хэзээ ч цэвэршихгүй байж ч магадгүй” гэдэг байгаа.

Би барьж байсан үзгээ алдчихав. Хоолой гашуун оргиж, нүднээс нулимс цийлэгнээд ирэв. Тэрхэн мөчид бохир усандаа хөвж яваа хоёр хун нүдэнд харагдаж, тэр уснаас хувингаараа хутгах саальчин бүсгүйчүүд үзэгдлээ. “тэгээд бид юу ч хийж чадахгүй гэж үү?” гэж цөхрөн асуулаа. Энэ мөчид яагаад, яагаад гэдэг асуулт л толгойд эргэлдлээ. “яагаад ийм муухай  бохирдож байгаа юм бэ?” гэж өөрийн эрхгүй чанга асуучихлаа.

Яагаад ингэж бохирддогийг би түрүүнээс хойш чамд тайлбарлаад л байна шүү дээ. Одоо дахиад анхааралтай сонс гэж профессор Роер санаа алдаад учир шалтгаанаа дахин тайлбарлалаа.

Юуны өмнө газрын дор олон янзын химийн бодис байдаг юм байна. Түүнийг бид нийлүүлээд шороо гэж дууддаг. Тэр шороон дотор олон төрлийн хортой хоргүй бодис хаашаа ч урсалгүй хадгалагдаж иржээ. Модыг орвонгоор нь сугалах, газар ухах, уул уурхайн ашиглалт хийж шороо овоолох явцад өнөөх газрын доорх“хадгаламжинд байсан” олон төрлийн химийн бодис ил гарч ирдэг юм байна.

Энэ химийн бодисууд газар доор хэнтэй ч нийлэлгүй тайван байсан агаад, ил гарснаа далимдуулан агаар дахь хүчилтөрөгч хэмээх шинэ “найзтай” гэнэт учирч тоймгүй идэвхитэй исэлдэнэ. Нар гарвал бүр ч баясгалантай исэлдэх урвал ширүүснэ. Бас тэдэн дээр бороо орно. Борооны ус газар дороос гарч ирсэн өнөөх нууц химийн бодисууд, саяхан исэлдсэн химийн шинэ найрлагуудтай урвалд орж хүчил болно.

Урвалд орсон олон төрлийн исэл, хүчиллэг бодис голын ай саваа даган усруу орно. Ус руу ормогц улам их урвалд орно. Их хэмжээний хүчил усанд бий болсноос усны пи-аш (ph) буюу хүчил шүлтийн тэнцвэрийн үзүүлэлт хэт буурч, ус тэр чигээрээ хүчиллэг болно.

Энэ нь хүчиллэг орчинд “цэцэглэдэг” муу бактеруудад сайхан далим болж, голыг муу бактерууд эзлэнэ. Сайн бактери ургамлууд үхэж хорогдоно.

Жирийн нэг уурхайн шороо малталтаас эхэлсэн гэм зэмгүй мэт үзэгдэл ийнхүү химийн төдийгүй биологийн бохирдлын эхийг тавьдаг ажээ.

Орхон гол улаанаараа урсаж байгаа нь шороон дотор агуулагдаж байсан төмөр хэмээх метал борооны устай холилдон төмрийн исэл болоод усруу урсаад орчихож байгаа хэрэг юм. Төмөр бол наад захын элемент. Үүнээс цааш маш олон хортой хоргүй нэгдлүүд бодисууд Орхон голд нийлжээ.

Бид агаар дахь хүчилтөрөгчийн хөдөлгөөнийг зогсоож чадахгүй, бороо орохыг зогсоож чадахгүй, усан дотор метал урвалд орохыг хорьж чадахгүй, усан дахь хүчлээр хооллоод байгаа түмэн муу бактерыг нэг амьсгаагаар үхүүлж чадахгүй, газар дороос ил гарчихсан олон төрлийн бодисыг ялгаж салгаад хэрэггүйг нь буцаагаад далд хийчихэж чадахгүй л бол Орхон гол улаанаараа эргэлдсээр л байх юм байна.  Энэ бол аймшигт мухардал.

Харахад гэмгүй шороо гээч зүйлээс ийм нарийн төвөгтэй асуудал үүсч байсан учраас бидний ухаант өвөг дээдэс хүүхдүүдээ газар бүү хөнд гэж үе уламжлуулан сургаж иржээ. Газар хөндөхөд гарч байгаа үр дагаварыг мэдэхгүйгээр газар хөндөх ажлыг барьж авамгүй.

Газарт ухсан нүхнээс илүү, овоолсон сул шороо нь урвалд орохдоо амархан байдаг тул овоолсон шороог дарах, булах, өвс ногоогоор бүрхүүлэх ажил нөхөн сэргээлтийн хамгийн чухал хэсэг гэнэ.

Харин монголчуудын хувьд нэг азтай зүйл бий аж. Энэ бол өвөл. Өвлийн улиралд бид усны бохирдлоосоо түр ч гэсэн амьсгаа авч амсхийнэ. Гэхдээ хавар болмогц усаа яаж хамгаалах тухай бодохгүй л бол дээр хэлсэн урвалууд идэвхжиж эхлэнэ.

Уурхайгаас ил гарсан шороог дараагийн борооны улирал эхлэхээс өмнө дарж, дээр нь ногоон хөрс бий болгож чадвал бохирдлыг нэмэхээс хамгаалах боломжтой юм байна. Энэ бол өвөлдөө хөлддөг голын тухай яриа. Өвөл нь хөлддөггүй голуудад бохирдол жилийн турш үргэлжилдэг учраас цэвэрлэнэ гэдэг нь бараг боломжгүй зүйл байдаг гэнэ. Харин Орхон голын хувьд усныхаа бохирдлыг өвөлдөө засчих, борооны улирал эхлэхээс өмнө нөхөн сэргээлтүүдийг сайн хийчих боломж байдаг юм болов уу гэж би профессороос тодрууллаа.

“Наадах чинь их сонин сэдэв байна. Танай монголын эрдэмтэд үүнийг хийх хэрэгтэй. Бид өөрсдийнхөө орон нутгийн голыг гэсээр танайх шиг ийм хөлддөг голын талаар ямар ч мэдээлэл технологи алга. Танай химич, технологич, инженерүүд Орхон голоо яаж хоргүйжүүлэх талаар тусгай судалгаа, ажил хиймээр юм байна. Зарчмын хувьд  энэ бол маш хэцүү зүйл гэдгийг л би мэдэж байна, хамгийн гол нь эхний ээлжинд усаа сайн хамгаалдаг хуультай болоорой” гэж Тодд Роер захилаа.

Голын бохирдлыг багасгахын тулд уул уурхай, бизнесийн үйл ажиллагаанаас гарч байгаа сул шороо далдлалтын менежментийг нарийвчлан зохицуулах ёстой ажээ. Уул уурхай голоос хэдэн метрийн зайд байхаасаа илүү тэр үйл ажиллагаанаас гарч байгаа сул шороо, шавар шавхай голруу урсаж орох боломжгүй байлгах нь л хамгийн чухал ажээ.

Үүнтэй холбогдуулан өнөөх л хяналтын худаг, хил хязгаарын асуудал хуульчлагдах шаардлагатай болдог байна. Голын захад байгаа уурхайн зөвшөөрөгдсөн хил хязгаар дуусмагц тэр л эхний метр газарт ил гарсан сул шороо байх ёсгүй, хяналтын худаг байх ёстой, хяналтын худгаас ус авахад ямар нэгэн химийн илүү дутуу хольцгүй цэвэр ус гарч ирэх ёстой гэсэн шаардлагыг өнөөдрийн Америкт тавьдаг болжээ. Энэ шаардлагыг хангаж чадахгүй уурхайнууд дээрх Айванхое Майнзын жишгээр торгууль төлөх буюу эс чадвал шууд хаагддаг байна. Айванхое Майнз Колорадо голын хэргээс хойш Америкт дахин үйл ажиллагаа явуулаагүй гэдэг.

Орхон голыг бохирдуулсан уурхайнууд ч бас үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах ёс зүйн эрхгүй болж байгаа биз ээ.

Хонгорын хордлого яагаад арилахгүй байна вэ?

Нийт монголчуудынхаа адил би Хонгорынхоныг нэг удаагийн хариуцлагагүй үйл ажиллагаанаас хордсон, түүнийгзасгийн газар нуусан, хордлогыг хариуцах эзэнгүй хаясан гэж боддог юм.

Хонгорынхон хордсоноос хойш олон жил боллоо. Хэрэв нэг удаагийн цианитийн хордлого байсан бол өдийд арилчихмаар юм. Засгийн газар зөндөө олон саармагжуулах арга хэмжээ авсан гэдэг. Яагаад энэ хордлого үргэлжилээд байгаа юм бол.

Нэгэнт усны тухай судалж яваа болохоор Хонгорынхоны хордлогын учрыг олох өөр нэгэн таамаглал хайж Харвардын их сургуулийг зорилоо.

Харвардын их сургуулийн хүндэт профессор Ричард Уилсон хэмээх өндөр настай эрдэмтэн тус сургуульд 56 жил багшилжээ. Хэр баргийн хүнтэй уулзах цаг гаргахыг хүсдэггүй эрдэмтэн судлаач намайг усны тухай сонирхож яваа гэдгээр нь, бас ерөнхийлөгч Элбэгдорж даргатай ажиллаж байсан гэдгийг дуулаад ихэд сонирхож, уулзах зөвшөөрөл өгчээ.

Сайн хүний нэрийг гурван удаа гэгчээр Харвардын их сургуулийг дүүргэсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн буянаар Ричард Уилсон гуайн өрөөнд олон цагаар хүндэт зочин мэт тухалж, асууя гэсэн бүхнээ асууж чадлаа.

Уилсон гуай бол цөмийн физикч бөгөөд Чернобылийн атомын цахилгаан станц дэлбэрсний дараа тэнд очиж барууны ертөнцийнхөнд Чернобылийн үр дагаврын талаар өдөр тутмын мэдээлэл өгч байсан эрдэмтэн юм. Чухам Уилсон гуай л Орос Украйны эрдэмтдэд хүн амаа цацраг идэвхээс хэрхэн хамгаалах талаар зөвлөгөө өгч, түүнийгээ барууны телевизүүдээр ч ярьж байжээ. Уилсон гуайн зөвөлгөөнөөр европчууд гурван жилийн турш сүү уухаас татгалзаж, Украйнд боловсруулсан жимс жимсгэнийг зах зээлд нийлүүлэхийг хориглож байв. Харин яаж яваад энэ хүн ус судлаач болчихсон нь их сонин.

Хаалттай нийгэм болох ЗХУ-д судалгаа хийж байсан туршлага нь Хятад, Бангладеш улсуудад нэгэн сонин судалгаа хийхэд нь тусалжээ. Өвөр Монголын тал нутаг , Бангладешийн уулархаг хөдөө нутгуудад уламжлалт аж ахуй эрхэлдэг жирийн хүмүүс хорт хавдар тусах нь их болсон тухай мэдээллийг тэр авсан байна. Уилсон гуай энэ хоёр газрыг онцлон анхаарч, “Яахаараа химийн үйлдвэрч байхгүй, уул уурхай ч үгүй жирийн хөдөө нутагт хорт хавдар ийнхүү гэнэт ихэсдэг билээ. Тэдний ууж байгаа ус нь асуудалтай юм биш биз” гэж санаа нь зовохдоо дээрх хоёр оронд усны судалгаа хийхээр зорьсон гэдэг.

Хэдэн жилийн өмнө Өвөр Монголд очтол биеэр нь хамуу шиг ширгэнэ гарсан, хөлийн ул нь сайртаж хагарсан, гарын алга нь ширүүсэж хагарсан, хорт хавдар туссан олон хүн угтжээ. Ялангуяа Хөх хотын нэг дүүрэгт илүү их байсан байна.

Уилсон гуай эхлээд тэдгээр иргэдийн ууж байсан усны эх сурвалжуудыг нарийвчлан бүртгэжээ. Гүний худгуудийн байрлал, хэдэн метрээс усаа гаргаж байна. Тэр түвшнээс хэр зэрэг удаан ус гаргасан бэ? гэх зэрэг олон төрлийн мэдээлэл цуглуулж. Хамгийн их хордлого байсан газруудад хуучин худагтай, 1930-аад оноос хойш шинэчилж байгаагүй худгийн усыг иргэд нь ууж байсан бөгөөд тийм худгуудынус хүнцэл (arsenic) ихтэй байжээ.

Судалгаа арай дуусаагүй байтал Хятадын засгийн газар Уилсон гуайг нутгаасаа гар хэмээн хөөсөн байна. Учир нь Хятадын засгийн газрын хянадаг албан ёсны мэдээллүүдэд Өвөр Монгол хавийн худгуудыг дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Япончууд хордуулсан гэсэн ухуулга сурталчилгаа байсаар ирсэн байна. Ийм ч учраас нутгийн олон худгууд хортой гэж иргэд ойлгодог, тэр хорыг япончууд үлдээсэн гэж үздэг байжээ. Гэтэл хүнцэл нь байгалын бодис бөгөөд ухсан худгуудад нь байгалийн жамаар нэвчин орж байгаа хор юм. Ийм учраас Уилсон гуайн“танай нутгийн худгууд уугуул газар шорооноосоо хордоод байгаа юм байна” гэж байгаа нь “Хятадын засгийн газар  Япончуудын эсрэг худал домог зохиожээ” гэж хэлсэнтэй агаар нэгэн болоод байж.

Ийм ч учраас Хятадын Засгийн газар Харвардын профессорыг хөөхөөс өөр аргагүй болжээ. Уилсон гуайд хилээр ус авч гарахыг зөвшөөрөхгүй байсан гэдэг. Нэгэнт судлаач хүний сониуч занг юу  ч дарж чадахгүйгээс хойш Уилсон гуай арга сэдэж, Өвөр Монголоос олон шил “талын хар” хэмээх архийг авч Америкт ирээд сайтар шинжилд үзжээ. “Талын харууд” үнэхээр их хэмжээний хүнцэлтэй байсан нь илэрсэн байна. Өөрөөр хэлбэл Өвөр Монголчуудын хорт хавдар удаан хугацааны турш хүнцэлтэй ус ууснаас шалтгаалж байгааг эрдэмтэн олж илрүүлээдхэж.

Дараа нь тэрбээр Бангладеш улсад судалгаагаа үргэлжлүүлжээ. Тэнд хоёр өөр худгийг анхаарсан байна.

Яг нэг  тосгонд, хоорондоо маш ойрхон байрлалтай хоёр худаг байжээ. Нэг нь нийтийн худаг. Энэ бол 80 орчим метрийн гүнтэй, төрөөс байгуулж өгсөн худаг байлаа. Нөгөө нь тосгоны хамгийн баян айлын хашаанд байсан худаг. Тэр нь 40 метр орчмоос усаа авдаг худаг байж. Баян айлын бүх хүмүүс хорт хавдраар өвджээ.

“Бид ядуу байхдаа бусдын адил эрүүл саруул, сайхан амьдарч байсан. Баяжингуут баялгын хараал гээч зүйл хүрлээ” гэж тэр хүмүүс хэлж байж. Гэвч судлаад үзтэл тэр тосгоны газар шорооны онцлогоос болж газрын гүнд 40, 50 метрийн орчим хүнцлээр маш баялаг сул шороон давхрага байжээ. Харин 60 метрээс доош бараг хүнцлийн агууламжгүй шороо байдаг аж. Тийм ч учраас төрөөс гаргасан худаг нь иргэдээ хордуулалгүй байж чадаж байхад баян айлын хашаан дахь худаг эрүүл мэндэд хортой зүйл болжээ.

Хүнцэл ихтэй давхрага аль ч нутгийн хөрсөнд хаа нэгтэй нь байгаа. Яагаад гэвэл хүнцэл бол газарт маш элбэг байдаг хор. Энэ хортой давхрагаас ус уувал арьсны өвчин, хорт хавдар элбэгшидэг байна. Ийм ч учраас ундны усны стандартыг тогтоохдоо хамгийн түрүүнд усан дахь хүнцэлийн агуулгыг шалгадаг практик өргөн дэлгэрч байна.

Ундны усан дахь хүнцлээс үүсч байгаа аюулын тухай Ричард Уилсон гуай маш олон илтгэл, мэдээллийг дэлхий нийтэд хийжээ. Уилсон гуай Монголчуудад хандаж хэд хэдэн зүйл захисан.

Үүнд: хамгийн түрүүнд Хонгорын худгуудад хүнцэлийн шинжилгээ хийгээч гэж захиж байлаа. Яагаад гэвэл ундны усыг хордуулж байгаа номер нэг фактор, арьсанд маажуур үүсгэдэг хамгийн түгээмэл шалтгаан бол хүнцэл шүү гэдгийг тэр дахин дахин хэлж байлаа.

Хууль бусаар уул уурхай эрхлэх газрын гүнд ажиллах явцад уурхайчид ажилчдын арьсанд шороон доторх элдэв хорт элементүүд шигдэж үлддэг. Ийм учраас тэд хоолойгоо зайлж байж унд цай ууж сурах хэрэгтэй. Бас нүүр гар арьсаа хамгаалж сурах хэрэгтэй гэнэ. Хүнцэл бол байгалийн хор учраас түүнээс бид ер амар салж чадахгүй. Ялангуяа алт , мөнгөний ордын шороонд хүнцэл их хэмжээгээр байдаг.

Хонгорынхныг эдгээе гэвэл гүний усны судалгааг системтэй зөв хийж тэдний уух усыг аюулгүй болгох ёстой ажээ.

Ус бол хүний эрх

Дээр өгүүлсэн Тахо нуурын эргэн тойронд хорь гаруй төрийн бус байгууллага байна. Тэд бүгд ямар нэгэн өнцгөөс Тахо нуурын усыг хамгаалах үйл ажиллагаа явуулна. Түүнчлэн Колорадо голын эргэн тойрны байгууллагууд нутгийн жижиг горхийг хамгаалах байгууллагууд усны эх , уулын орой хамгаалах байгууллагууд гээд ус хамгаалдаг байгууллагууд Америкт олон мянгаараа байх юм.

Огт уух усгүй болчих шахсан нэгэн хотын түүхийг өгүүлье.

Техас мужийн Сан Антонио хотынхон баян хүмүүс. Тэд 1990 ээд онд гэрийнхээ гадаа гольфийн талбай, усан бассейн ажиллуулж, дуртай хэмжээгээрээ ус хэргэлэн тансаглаж байтал нэг л өдөр тэднийг Сиэрра клуб хэмээх ТББ –ын ус хамгаалагчид шүүхэд өгч “Сиэрра уулнаас эх авдаг үнэтэй ховор усыг хэтэрхий ихээр хэрэглэж байгаа тул торгож өгнө үү” гэж гомдол гаргажээ. Шүүх хурал Сиэрра клубын ялалтаар өндөрлөж, Сан Антонио хотод усны хэрэглээний нормыг шүүхээс тогтоож өгчээ. Энэ нь Техас мужийн хоёр дахь том хот болох Сан Антониогийн тансаг оршин суугчидад хамгийн том цохилт болсон нь мэдээж.

Сан Антониогийнхон шүүхээс тогтоож өгсөн усны нормын хүрээнд амьдрахын тулд“усны цагдаа” хэмээх байгууллагыг дүрмэндээ тусган байгуулж, усны хэрэглээний хяналтыг хатуу чанга гараар хэрэгжүүлж эхэлжээ. Усны цагдаа бол сайн дурын, цагдаагаас тэтгэвэрт гарсан өндөр настнуудын байгууллага бөгөөд ганцхан эрх мэдэлтэй. Тэр нь усны тансаг хэрэглээнд торгууль тавих. Торгуулийн мөнгө мэдээжээр хотын төсөврүү орно. Хэрэв та Сан Антонио хотод гадаа машинаа угааж байгаад усны цагдаад баригдвал 130 долларын торгууль төлнө. Мөн үдийн халуун наранд ногоогоо усалбал торгууль төлнө. Яагаад гэвэл үдийн халуун наранд усны ихэнх нь ууршаад алга болдог тул та цэцэг ногоогоо өглөө эрт юм уу, орой үдэш л услах ёстой.

Урьд өмнө аль болох олон өнгийн тансаг цэцэг, ногоо, мод тарьдаг байсан Сан Антониогийнхон усны хэмнэлтэд шилжсэнээсээ хойш ус бага шаарддаг нутгийн кактус, бударгана, харганаараа хотын гоёл чимэглэлээ хийхийг илүүд үздэг болжээ. Үүнтэй холбоотой бүхэл бүтэн “цөлийн ландшафтын” гэсэн шинэ урсгал ч гарсан байна.

Сан Антонио хот Америкт усны талаар хамгийн том шийтгэл хүлээсэн хэрнээ усны хэмнэлтийг хамгийн сайн хийж чадсан хотоор өдгөө шалгарч байна. Энэ хотод ямар ч бохир усыг эхний бохирдлоор асгахгүй гэдэг дүрэмтэй. Бохир усыг цэвэршүүлж болох бүх шат дамжлагаар цэвэршүүлж, хэрэглэж болох бүх үйл ажиллагаанд дахин дахин ашигласны дараа сая хаягдал гэж үзнэ. Сан Антониогийнх шиг ийм үйл ажиллагааг усны улс төр гэхээсээ илүү “усны эдийн засаг” гэж бас нэрлэнэ. Яагаад ийм хатуу дүрэм гаргах болов гэхээр “ус бол хүний эрх” гэж тэд хариулна. Өөрөөр хэлбэл, уух устай байх, ариун цэвэр сахих устай байх, цэцэг ногоогоо ургуулах эрхтэй байх гэдэг нь хүн бүхэнд байдаг салшгүй эрх учраас Сан Антонио хотынхон иргэддээ энэ эрхийг нь тэгш эдлүүлэх гэж усны цагдаа гаргажээ.

Дээр өгүүлж байсан Нью Мексик улсын Санта-Фе хотын Аламеда дахь Инн хэмээх зочид буудалд 2011 оны 10 сарын 19 ны өдөр ирэхэд цэмбийтэл зассан орон дээр дугтуйтай захидал угтлаа. Захидлыг задалбал жижиг үсгээр бичсэн хуудас дүүрэн мэндчилгээ байх бөгөөд түүн дотроо усны тухай дараах анхааруулгыг надад өгчээ.

“Хүндэт Цэдэвдамба танаа:...Санта Фе хот цөлийн бүсэд байрладаг учир усны нөөц маш багатай билээ. Манай энд улирлын чанартай ган гачиг олонтаа тохиолддог учир Санта Фе хотын захиргаанаас ус хамгаалах талаар тодорхой дүрэм гаргаж аялал жуулчлалын үйлчилгээнд нэвтрүүлсэн юм. Эдгээр дүрэм журмууд таны өрөөнд бий. Тэдгээрээсцагаан хэрэглэл солих дүрмийг бид онцгойлон танилцуулж байна. Таны өрөөний цагаан хэрэглэлийг өдөр бүр солихгүй. Хотын дүрмэнд заасны дагуу дөрөв хоног тутамд нэг удаа даавууг тань солих болно. Түүнчлэн Санта Фе хотын хэмжээгээр ус бага хэргэлдэг жорлон хэрэглэх стандарттай тул та биднийг ойлгож, манай жорлонгийн технологийг зөв ашиглана уу. Та манай буудалд бусад буудлуудын адил тав тухтай үйлчлүүлж болох ч усны талаар онцлог бодлоготой байгааг маань ойлгож хамтран ажиллана гэж найдаж байна. Хүндэтгэсэн, ерөнхий менежер Дебби Сваннсон” гэжээ.

Бат-Өлзийд болсон яриаг дахин дурсахуй

Усны тухай мэдсэн сурсан зүйлийнхээ зах зухыг хуваалцахад ийм байна. Энэ нийтлэлийг би юуны өмнө усны тухай надтай Бат-Өлзийн нэгэн буйдхан амралтын газарт ярилцаж, улс төрчийн минь хувьд надад үүрэг даалгавар өгч байсан дөрвөн залууд зориулж бичлээ.

Америкт надтай уулзаж, учирсан 12 муж улсын усны төлөө ажилладаг хүмүүс олон ном, хууль, дүрэм, захиа заавар тээж явуулсан. Энэ бүхнийг уншиж судлах, өөрсдийн амьдралд нэвтрүүлэх ажил өмнө минь байна. Ус хамгаалах ажил асар их байна. Гэхдээ энэ ажлыг хэн ч ганцаараа хийж чадахгүй. Бат-Өлзий сумын нутагт усны тухай анх ярьж байсан залуус, улс төрчид, инженерүүд, уул уурхайнхан, иргэд сонгогчид, ер нь монголчууд бид бүгд хамтдаа ус хамгаалах ажил хийх ёстой юм байна гэдгийг би судалгаанаасаа ойлгосон юм.

Бидний хүсч байгаа үр дүн их тодорхой. Хос хун цэнгэг усанд жаргаасай. Хөдөөгийн малчид хүссэн горхиноосоо ууж ундалдаг байгаасай. Хүүхдүүд маань өнөөдрийн америк хүүхдүүд шиг хаа тааралдсан газраасаа крант эргүүлээд дээд зэргийн чанартай цэвэр ус ууж чаддаг байгаасай. Тийм ирээдүйг усны асуудал ойлгодог хууль тогтоогч, гүйцэтгэх засаглалынхан сайн хууль гаргаж, хэрэгжүүлэх замаар л бүтээж чадна. Эцэст нь сэтгэлийг минь одоо ч өвтгөж байгаа Орхон голынхоо төлөө нэг лобби хийе. Усны тухай улс төрчид юу бодож, юу санаж мөрөөдөж явдгийг нь мэдэж байж саналаа өгөөрэй, сонгогчид оо.

Цэдэвдамбын Оюунгэрэл