Хоёр утас нь ёстой л хиншүү үнэрттэл хангинаж хурдан морь, шилмэл агт ярих хээгүй, хэнэггүй сайхан монгол эр

хүнтэй санамсаргүй уулздаг юм байна. “Модны хоёр”-ын хэмээгдэх буудлын ойролцоохь эмнэлэгт биеэ сувилуулж байгаа энэ хүн үнэхээр эгэл жирийн борог амьдрал дундаас босч ирсэн эрийн цагаан хийморь санагдсан. Хэнэггүй нь дэндсэн энэ эр өдгөө 57 насыг зооглосон ч “Зууны манлай агтны ченж” алдраа хэн нэгэнтэй хуваалцахыг яаравчлан хүсэхгүй л болов уу. Яагаад гэвэл, гурван үеэрээ адууны тоосонд “Эр бор харцага”-ыг дуулж яваа хувь тавилангаа ертөнцөд ганц хэмээх түүнтэй 4000 аргамаг хүлэг наймаалцсан амжилтаар нь эн зэрэгцэх нэгэн одоохондоо Монголд үгүй. Тэр аргагүй л “Зууны манлай агтны ченж”.

Хоёр хүү, ганц охиныхоо хожмын амьдралын хувь заяаг тэнгэр хишигт анд нөхөддөө даатгаснаар тэр алдаагүй. Хэдхэн өдөр биеэ сувилуулахаар эмнэлэгт хэвтэхэд нь өдрийн 35 мянган төгрөгийн төлбөрийг нэр нь үл мэдэгдэх газраас төлөгддөг “Монте Кристо” гүн. Гэхдээ энд үлгэрийг үнэн болгосон өнөөдрийн амьдрал явж байгаа. Учир нь, Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сумын харьяат Монгол Улсын алдарт уяач Сумьяагийн том хүү Лайдав ах энэ цагийн аргагүй л морины том наймаачин юм билээ. Хорьхон минут хамт байхад халуу шаттал дүүгсэн хоёр утсаар нь хүнд хэрэгтэй амьдрах, хүнд хайрлагдах гэдгийн учрыг дахин нэг ойлгов шүү. Утасны яриа түр завсарлаж бидний яриа ийн хөврөв.

-Эмнэлгийн дэглэм хэцүү бололтой. Дусал тариаг тань баахан хүлээв шүү. Одоо хэд хоног хэвтэх вэ?
-Баярлалаа дүү минь. Одоо лав л тав хоног хэвтэх байх. Ах нь, сайхан хүмүүстэй хэд хоног ч болтугай уулзаж учраад явж л байвал хоног өдөр хамаагүй дээ. Ахыг нь морь малтай ноцолдож явдаг хүмүүс андахгүй.

-Таныг энэ цагийн хам­гийн том хурдан морины наймаачин гэх юм. Нэрнээс нь бодоход л сайхан ажил хийдэг хүн байна. Адуу малын буян заяа гэж байна биз?
-Баруун гурван аймагт л морь зарж үзсэнгүй. Үлдсэн бүх аймагт хурдан удмын адуу, үрээ морь зарж үрж явлаа. Ах нь єєрийгєє үнэхээр хийморьтой хүн гэж боддог. Морь малыг хэр баргийн аавын хүү зарж явдаг ажил биш. Өнөөдрийн тооцоогоор 4000 гаруй агт морь нутаг дамжуулан заржээ. Өвөл зунгүй хийж ирсэн ажил минь л энэ. Хулгай хийсэнгүй, худлаа ярьсангүй. Халхын хаана ч очоод асуусан Дорнодын Хөлөнбуйрын Лайдав гээд таних яриатай, хэлэх зүстэй л эр хүн. 16 жил өвөл зунгүй буянтны буяныг бусдад та­раагаад л явж байна. Харин хаа очиж ахынх нь гараар орсон морьд Халхын хурдыг тодорхойлж яваа шүү.

-Энэ олон жил адуу туухдаа ганц, хоёр удаа ч болов хазаар, ногт гулгуулж байгаагүй гэж сонссон. Уучлаарай. Хур­дан буяны заяаг л бодож асуусан юм шүү?
-Миний дүү хүн болгоны заяа тавилан, хувь ерөөл адилхан байдаггүй юм. Ах нь мэдээ орсон цагаасаа л морин дэл дээр өссөн. Хорин жил морь туулаа. 4000 агт тууж явахдаа ганц адуу ч буруу гараас авч үзээгүй.

-”Зууны манлай агтны ченж”-ийн үр хойч байгаа л байх даа?
-Хоёр хүү, нэг охинтой, ах нь. Эхнэр минь өчигдөр ирээд явсан. Гурван хүүхэд минь морь малаас хол боллоо доо. Харин хамгийн бага минь даргадаа морь өгнө гэхээр нь саяхан нэг үрээ энд үлдээсэн.

-Та саяхан хаана наадсан гэв ээ?
-Ах нь насаараа наа­даж яваад л дуусах хүн бо­лол­той. Энд хэвтэхээсээ өм­нөхөн гуравдугаар са­рын 10-нд Баянхонгор айм­гийн Хүрээмарал сумын наадамд очиж наадаад соёо­лон морь минь түрүүлж хужаагийн мотоциклиэр шагнуулахаар нь ачаад аваад ирсэн. Таван адуутай явсан бусад нь шалиагүй ээ.

-За хоёулаа үндсэн яриандаа оръё. “Зууны манлай агтны ченж” алдар хүртсэн хүний анхны наймааг сонирхож байна?
-Ах нь онгирч байгаа юм биш. Өнөөдөр Халхын хавт­гай дээр алтан тоосоо өргөж яваа хурдан буянуудаас ми­ний гараар ороогүй хү­лэг морь ер нь цөөн дөө. Монголд морины сүүл боож зогсоо эрчүүд ахын чинь хар нүүрийг андахгүй.
2000 оны улсын наадамд зургаагаар давхисан их насны морио одоо энэ хэл аманд орооцолдоод бай­гаа Амарболд генералд бэлэглэж байлаа. Тэр жил хамгийн анхны 500 мянган төгрөгийн бооцоотой урал­даа­ныг “Макс” Ганбаа, Ду­­лам­­сүрэн начин хоёр зохион байгуулсан юм. Тэр уралдаанд хоёр их насны морьтой ирсэн. Тэр үед ах нь мөнгөгүй байсан. Бооцооны 500 мянга байхгүй. Ха­рин Амарболд генерал боо­цооны мөнгө төлж уралдаад наймаар давхисан юм. Дараа нь гурван сард бас нэг бооцоот уралдаанд гурваар давхихаар нь Амарболдод бэлэглэчихсэн.
Дараа нь 2001 онд Барга угсааны хээр морь Цагаан-Овоо сумын “Шар Пүрэвээ” гэдэг залуугаас аваад “Шөвгөр Өлзий” гэдэг хулигаанд найман сая төгрөгөөр зарж байлаа. Тэр үеийн найман сая төгрөг гэдэг чинь базарваань их мөнгө байлаа шүү дээ. Тэр морь маань Өлзий дээр ирээд гурван наадамд түрүүлээд хөлгүй болсон доо хөөрхий. Дараа нь Онон тод манлай аваад хөл оруулж чадаагүй байх. Уг нь Онон тод манлай бол энэ цагийн адууны сод мэргэжилтэн шүү дээ.

-Онон тод манлайтай наймаа хийж байв уу?
-Харин Ононтой баруун зүүнээрээ өгөлцөж авалцаж байгаагүй юм билээ. Гэхдээ хачин сайхан найзууд л даа.
-Тод манлай Д.Даваа­хүү гуайтай гайгүй сайн ганзага нийлж байсан гэж сонссон?
-Нийлнэ ээ нийлнэ. Анх 2002 онд нэг Барга азарга өгч байлаа. Нүнжигтэй эр хүн шүү дээ, хөөрхий. Уяан дээр ирээд л нэг жижиг тэрэг өгчихөөд явж байсан. Тэр азарганы маань үр төл гайгүй хурдалж байгаа сурагтай.
-Ер нь, танаас хамгийн олон адуу авч байсан нүнжигтэн нь хэн бэ?
-За даа “Макс” Ганбаа л байх. Миний цулбуураас 40 гаруй адуу авсан хүн дээ. Ёстой нэг сайхан монгол эр хүн шүү. Тэр ярьж байгаа, мар­гаашийн цаадахыг харж, сэтгэж байгаа энэ тэр бол мөн ч ланжгар шүү дээ. “Дүүлэн зээрд” маань сайхан давхиж байсан. Одоо хөгширчихлөө. Бас нэг хонгор халзан морь улсад айрагдаж байсан. Олон гүү авсан. Тэдний үр төл өнөөдөр хурдалж байгаа. “Макс” Ганбаа маань ер нь л битүү морь авдаг хүн шүү дээ. Тэр нь ч түүний өөрийнх нь хувь хүний чанар байдлаас болдог байх. Ер нь “Бэлэн гоймон” идэх дургүй хүн дээ. Архангай, Говь-Алтай, Завханы бүсийн наадамд магнайдаа тоос хүргэж үзээгүй байх шүү.

-Хурдан агтны жинхэнэ мэргэжилтний хувьд тань асууж байна. Монголын хурдан буян аль талдаа байна?
-Адуу мал жаахан ч гэсэн сонирхдог хүмүүс мэднэ дээ. Монголын хурд зүүн талдаа л байна. Сүхбаатар,Дорнод, Хэнтийд л жинхэнэ хурдан адуу байгаа. Сүхбаатарын Халзан, Асгат, Дорнодын Матад, Хөлөнбуйр гээд л ярина шүү дээ. Ерөнхийдөө монгол адуу жаахан дав­жаарч байгаа тал бий. Гэхдээ л өөр шүү. Ясны хурдан адуу гэдэг чинь цаанаасаа удам, угшлаараа төрдөг буян.

-Нэг адууг найман сая төгрөгөөр арилждаг гэхээр багаар бодоход гурав, дөрвөн сая төгрөгийн ашиг гарна биз?
-Гарна аа гарна. Хурдан буяны хишгээр ах нь өнөөдөр хангалуун сайхан л амьдарч явна. Гэр маань Хөлөнбуйртаа байгаа. 85 нас хүрсэн аав минь энх саруул байж байна. Харин ах нь хээрийн салхиар л амьсгалж явдаг хүн. Долоон дүү маань хэдэн малыг маань харж хандаад өгдөг. Нэг газар хэд хонож чаддаггүй хүн. Энэ хоёр утас хангинаж тэнд нэг сайхан адуу байна гэвэл шөнө дөлөөр ч гэсэн гараад л ухасхийнэ шүү дээ. Одоо бол мөнгө л байвал бүх юм бэлэн сайхан цаг. Ах нь нутгийнхаа ажилгүй хэдэн залууг цалинжуулаад дагуулж явах дуртай. Яах вэ газар үзэж, хүнтэй танилцаж яваг. Адууны дэргэд байсан хүн хэзээ ч хүнд муу санаа өвөрлөж, сэтгэл муутай ажил хийдэггүй л байхгүй юу. Харин ах нь маргааш ид­нэ, нөгөөдөр хэрэгтэй гэж мөнгө төгрөг нааш цааш нь хийж сураагүй хүн. Түмний буяныг түмэнтэйгээ хуваагаад л хүртчихдэг эр хүн. Амьдрал баян, сайхан шүү.

-Хамгийн сүүлд ямар наймаа хийв дээ?
-Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын харьяат Мон­гол Улсын алдарт уяач Бям­басүрэн гэдэг залууд хээр халзан морь зарсан. Манай сумын адуу байгаа юм.

-Халх даяар хазаар ногт уралдуулж явдаг хүнд өөрийн гэсэн сайхан адуу байгаа нь тодорхой?
-Байлгүй яах вэ. Дөч гаруй адуу бий. Дүү нар маань л адуулдаг юм. Гурван хүүхэд минь адуу малаас холдчихсон. Ном эрдэм л ярьсан хүмүүс байх юм байна шүү дээ. Ах нь залуу насандаа дэндүү хэнэггүй дураараа явсан хүн. Гэхдээ муудсангүй. Харин 85 хүрсэн аавыгаа харахаар одоо жаахан ч гэсэн биеэ бодох санаатай эмнэлэгт хэвтэж байгаа минь энэ.

-Таныг “Зууны ман­лай агтны ченж”, “Хө­лөнбуйрын хөх чоно” гэх юм. Эдгээр нэрийн талаар?
-Ах нь хорин жил адуу туухдаа мах болох, идэшний морь нэгээхэн ч хөөж явсангүй. Адууны тоосонд давхиж явдаг ажлыг хэр баргийн аавын хүү хийдэггүй юм гэж ах нь хэлсэн байх аа. “Зууны манлай агтны ченж” гэж л байдаг юм. Яах вэ ах нь нэг хүнээс аваад нөгөө хүнд зардаг нь үнэн л дээ. Гэхдээ “ченж” гэдэг үг нэг жаахан тиймхэн л санагддаг. Би мах зардаг хүн биш шүү дээ. Би хурдан адуу л зардаг хүн. Харин “Хөлөнбуйрын хөх чоно” гэхээр нэг их тоодоггүй. Тэртэй тэргүй Хөлөнбуйраасаа салаад би хаачих юм. Хар, хөх царайтай нь ч үнэн юм чинь.
-Таны утсанд амралт, чөлөө гэж байдаггүй бо­лолтой?
-Байна уу. Өө за. Харин тийм харагдаж байсан. Жаахан өлдүүлчихэв үү дээ.
-За ямар сонинтой байна?
-Тав хоног хэвтэнэ гэдэг үнэхээр чанга байна шүү. Одоо дахиад тав хоног тэснэ дээ. Сая Архангай, Баянхонгор яваад ирсэн л дээ. Баянхонгорт зарсан морь маань түрүүлсэн гэнэ ээ. Баянхонгорын Бөмбөгөр суманд болсон төвийн бүсийн наадамд түрүүлжээ.Сартай хонгор морь л доо. Архангайд нэг соёолон дөрвөөр, нөгөөх нь таваар орсон гэнэ.

-Одоо шинэ цагийн баячууд “Адууны хийморь эзнээ түшдэг” гэж яриад байгаа. Адууны хийморь эзнээ түшдэг юм уу, эзний хийморь адуугаа түшдэг юм уу?
-Яасан айхавтар юм асуудаг хүүхэд вэ. Адуу эзэн хоёр бие биенээ л түшиж явдаг жамтай юм. Мөнгөөр худалдаж авч болдоггүй юм гэж бас байна л даа. Түүнийг чинь хийморь гэж яриад байгаа юм. Эзэн бол нэг их чухал юм биш. Адуу гэдэг чинь агуу тэнгэрлэг мал.

-Тод манлай Э.Эрдэнэ­чулууны цуутай хоёр шаргын тухай та юу хэлэх вэ?
-Тэд чинь угаасаа төрчих­сөн адгуус. Тийм адуу мян­гад ганц төрдөг юм. 2000 онд морин уралдааны хол­боо анх байгуулагдахад Эр­дэнэ­чулуунтай танилцаж байлаа.

-Баянхонгороос л яриад байх юм. Таны бу­гуйл ч хол сунах юм аа даа?
-Халхад адуу зараагүй нутаг гуравхан үлдсэн гэж хэлээ биз дээ. Энэ яриад байгаа дүү маань Мягмарын Энх-Ирээдүй гэж залуу юм. Унагатай гүүтэйгээ нийлээд 60 гаруй адуу зарсан. Өнгөрсөн жил аймгийн алдарт уяач болсон л доо. Энэ жил гурван морь нь айрагдаж, нэг нь түрүүлсэн амжилт үзүүлсэн гэнэ. Ахыгаа эргэж ирнэ гээд л байна. Би чинь бүр эргэлтэд пологтоод сууж байна. Хэрэггүй, битгий ир л гэлээ. Архангай аймгийн Цэнхэр сумын Засаг дарга Хүрлээ гээд бас нэг сайхан дүү бий. Түүнд би ноднин нэг битүү морь өгсөн юм. Тэр морь нь сая шинийн найманд гуравлаад, 15-нд бүсийн наадамд хол тасархай түрүүлсэн байна. Тэр дүү маань энд байгаа ах дүү нартаа үүрэг өгсөн бололтой. Ах нь энэ орой эргэлтэд даруулах янзтай л сууж байна.

-Мөнгө шилжүүлэх юм уу?
-Аа тийм. Үдээс хойш гурван сая төгрөг дансанд чинь хийчихье л гэж байна.

-Таны барьж байгаа хөөрөг ямархуу үнэ ханштай эд вэ?
-За даа шалихгүй биз дээ. Ойролцоогоор таван сая төгрөг л байх даа. Ах нь ер нь илүү дутуу ашиг хонжоо хайж чаддаггүй хүн. Хүн ер нь байгаа юмандаа сэтгэл ханаж, өгч ч авч ч чад­даг л байх хэрэгтэй. Түүнээс нэг их ашиг хонжоо хайж явах дэмий. Бас нэг хэлэх юм гэвэл энэ сайхан эрх чөлөөтэй нийгэмд хүн гэдэг хүн шиг л бодож сэтгэж, гэгээн зам мөртэй амьдрах хэрэгтэй юм. Чөлөөтэй сайхан сэтгээд амьдарвал энэ нийгэмд хүрэхгүй амжилт, эдлэхгүй жаргал гэж алга. Ах нь ингэж л бодож явдаг хэнэггүй монгол эр хүн байна даа.

-Одоогийн УИХ-ын гишүүдтэй нэлээн ойр нөхөрлөдөг гэх юм билээ?
-Ойр оо ойр. Раш, Чулуунбат, Энхболд, Бат­хүү гээд байна аа байна. Улаан гишүүнтэй бол бүр олон юм ярина шүү. Нэг удаа манай суманд ирээд бэлэгний морь анзаарахгүй ажил нь болоогүй биз дээ, яваад өгсөн юм. Түүнээс нь эхлээд ярих юм их бий. Шадар сайд Энхболд, одоо түүний зөвлөх хийж байгаа хурандаа Төмөрбат гээд яриад байвал дуусахгүй. Хилийн цэргийн дуу бүж­гийн чуулгын дарга байсан хурандаа Төмөрбат бол цэрэгт байхад ротын захи­рагч маань байсан юм. Түүний гурван хүүхэд миний гараар хүн болох замаа тавьсан түүхтэй.

ardchilal