олж үзлээ. Байгаль орчны салбарын хүний хувьд ихэнх зүйлтэй нь санал нийллээ. Харин заримтай нь зөрлөө. “Сонгогчид нь түүнд ам сайтай байдаг ч Засгийн газарт орж ажилласанд нь их бухимддаг гэнэ. Иргэд сонгогчдоо бухимдуулан байж стандарт бус Засгийн газарт орж ажилласан нь түүний нэгэн алдаа” гэж бичсэнийг үзээд өөрийн эрхгүй үзгээ шүүрэн авсан минь энэ.

Том улстөрч бол зөвхөн нэг тойрогт бус нийт улс орны хэмжээнд сэтгэж, тэр хэрээрээ хийж бүтээх ёстой. Тийм ч байдаг. Зах зээлийн нийгэмд амьдарч сурах гэж дээр, дооргүй бужигнан үймж байхдаа бидний монголчууд эх болсон байгальдаа дэндүү ширүүн хандсан нь хойч үеийнхний өмнө толгой гудайлгах хамгийн том алдааны маань нэг байсаар байх болно. Энэ эмгэнэлт байдал хэдий болтол үргэлжлэх юм бэ гэсэн айдас, дургүйцэл нийгэмд хэдийнэ бий болчихоод байсан бөгөөд гагцхүү тэр бүр хүчтэйгээр илрэн гарахгүй байсаар саяхныг хүрч ирсэн юм. Тэгвэл өвөг дээдсээсээ бүрэн бүтнээр нь өвлөж авсан нутаг усаа үр ачдаа тунгалаг ариунаар нь хүлээлгэж өгөх юмсан гэсэн түмэн олны сэтгэлийн зовнил дангаараа “байгаль хамгаалагч” байж чадахгүй нь ойлгомжтой.

Харин ард олны энэхүү эмзэглэл хийгээд шаардлага нь төрийн бодлогод зохих байраа олсон цагт л байгаль хамгаалал жинхэнэ утгаараа ажил хэрэг болж таарна. Энгийн гэмээр энэ үнэнийг үе үеийн Засгийн газар, байгаль орчны салбарыг толгойлж байсан олон сайд нар даанч нэг тоож үзээгүй дээ. Бүгд л зоосны нүхээр бүхнийг харж, мөнгө байхад эх орныг худалдаад авчихаж болно гэх нь холгүйгээр аашилцгааж байлаа.

Төр түмэн нүдтэй гэж дотроо тун олон утгыг нэгтгэн зангидаж чадсан нэг айхтар үг байдаг. Өвгөдийн судрыг сөхвөөс энэ үгийн нэг утга нь төрийн түмэн нүд гэдэг нь төрийн үнэнч түшмэд бөлгөө гэсэн нь бий. Одоогийнхоор бол эрхэлсэн ажилдаа эзэн нь болсон шударга үнэнч төрийн албан хаагчид гэсэн үг. Тэгвэл төрийн түмэн нүдний цөөнгүй нь сохорчихоод байсан эдгээр он жилүүдэд тэдний харалган байдлыг далимдуулан монголчуудын маань нэг хэсэг нь төрүүлсэн эхдээ хэзээ дуусах нь үл мэдэгдэх дайн зарласан. Үүний уршгаар нэгэн цагт онгон дагшин, гоо сайхнаараа дуудуулж байсан байгаль эх маань өнөөдөр ямаршуухан болчихоод байгааг энд өгүүлэх нь илүүц биз ээ.

Ийнхүү хамаг бүхний анхаарал хаа сайгүй тарчихаад байсныг далимдуулан байгаль эхээ тонон амьдрагчдын бусармаг үйлдлийг хэн хэзээ зогсоох бол оо гэсэн их хүлээлт бий болж хамтарсан Засгийн газартай золгосон юм. Хэдийгээр хамтарсан цагаасаа эхлээд л хагартлаа хараалгаж, ерөөлгөсөн ч гагцхүү энэ л засгийн үед дээрх их хүлээлт хүсэмжлэлийн зангилаа тайлагдаж, устаж алга болох дөхсөн эх нутаг минь аврагдах учиртай байж.

Оны өмнөхөн БОАЖ-ын сайд Л.Гансүх Байгаль орчны тухай багц хуулийн төслийг өргөн барьсан нь уг чанартаа мөнөөхөн байгаль сүйтгэгч хүйтэн сэтгэлтнүүдэд төр төмөр нүүрээ харуулж дайн зарласан хэрэг байлаа. Энэ бол хэн нэгнийг дөвийлгөж хоосноор магтах гэсэн явуургүй санаа даанч биш. Харин аль эрт хийгдэх ёстой байсан, өмнөх олон сайд нарын хийхийг хүсээгүй бас зориглоогүй ажлыг сэтгэл шулуудан барьж авсан хүний тухай юм. Насаараа байгалийн сайхныг хайрлан хамгаалахад бие сэтгэлээ чилээж, басхүү үзэг цаас нийлүүлэн уншигч олны гар дээр байгалийн сэдэвт арав орчим ном тавьсандаа баярлан чөлөөт зохиолч,чөлөөгүй хамгаалагч хэмээн өөрийгөө дөвийлгөн суудаг ахмад байгаль хамгаалагч миний хувьд энэ бол үнэндээ дайн юм. Нөгөө талаараа өнгөрсөн дөрвөн жилд манай салбарынхны байгаль хамгааллын төлөө явуулсан тэмцэл, хийсэн ажлын тайлан юм.

Олон байгаль хамгаалагч миний адил санаа бодолтой байгаа гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Учир нь мөнөөхөн байгаль сүйтгэгчид маань өөрсдийнх нь хүсэл зорилго, шунал хүслийг нь хазаарлан зогсоох хатуу хууль гаргуулахгүйн төлөө бүхнийг хийж байсныг бид бас гадарлах юм. Хуулийг хэдэн хүн сууж байгаад л цаасан дээр бичээд батлаад гаргачихдаг юм шиг зарим хүн бодох нь бий. Гэтэл аливаа зүйлийг зөв гольдролд нь оруулах гэсэн энэ зүтгэлийн ард далд тэмцэл, хичээл зүтгэл, эр зориг басхүү нөр их хөдөлмөр нуугдаж байдаг нь нуухын аргагүй үнэн.

Харин АН-ын лидерүүдийн нэг Л.Гансүх хэмээх эрхэм тэрхүү саад бэрхшээлээс үл аюун өөрийн найдвартай баг болох байгаль орчны салбарынхныг манлайлан энэ буянтай ажлын ард гарч чадсан. Байгаль орчны сайд нараас хамгийн анх удаа Л.Гансүх байгаль орчны салбарыг уул уурхайн урд нь гаргана гэж зоригтой дуугарсан. Дуугарах төдийгүй зүтгэсэн, үр дүнд хүрсэн. Энэ нь түүний хувьд Засгийн газарт орж ажилласныг нь зөвтгөх хамгийн том зөвтгөл бас үр дүн нь юм. Тэгэхээр зарим хүн Л.Гансүх гишүүнийг Засгийн газарт орсон нь буруу гэж бодож явдаг бол эндүүрэл шүү гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон. Магадгүй түүний оронд хувиа бодож, довоо шарлуулсан нэгэн сайд болсон бол байдал хаашаа эргэх байсан бол гэхээс дотор арзасхийх шиг. Өмнө нь бид цөөнгүй сайд төрийн түшээдэд хандаж байсан боловч үг маань хий дэмий замхарч байсан болоод сэтгэл маань ийм эмзэг, эмнэг байгаа хэрэг биз.

Одоо хувь заяа нь Их Хурлын гишүүдийн мэдэлд шилжээд байгаа байгаль орчны багц хууль хэрэгжиж эхэлснээр зах зээлийн нийгэм дэх байгаль хамгаалал жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж эхлэх юм. Юм бүхэн зах зээлд орчихоод байхад хэрэглээ нь зах зээлжчихээд хариуцлага нь хаа ч юм бэ гээгдэж хоцорчихоод байсан нь манай байгаль орчны салбар байлаа. Тийм ч учраас уул уурхайн компаниуд дэндүү даварч, байгаль орчинд тэрбум төгрөгийн хохирол учруулчихаад хариуцлагын асуудал яригдахад захирал нь шүүх дээр инээж ирээд л зуун мянган төгрөг шидчихээд явчихдаг байсан. Арай дэндүү хэрэг шүү. Гэтэл түүнийг хэн ч буруутгаж чадахгүй. Хууль нь тийм юм чинь. Одоо харин тэд тэгж чадахгүй. Тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан л бол тэрбум төгрөг л төлнө. Албаны хэлээр бол бохирдуулагч нь төлбөр төлөгч байя. Төлөхдөө төлсөн шиг төлье. Ашиглагч нь хамгаалагч байя. Ашиглая ч, хамгаалъя ч гэсэн зарчим энэ хуулийн амин сүнс нь болж байгаа юм. Маш ач холбогдолтой энэ хуулийн нэг чухал заалт нь үйлдвэр, үйлчилгээ эрхэлж байгаа бүх байгууллагад байгаль орчны аудитыг жил бүр оруулах тухай юм. Тодорхой стандарт тогтоогоод байгаль орчныг хэт их бохирдуулсан үйлдвэр аж ахуйн газруудын үйл ажиллагааг зогсоох юм. Мөн уул уурхайн компаниуд нөхөн сэргээлт хийдэггүй, хийсэн нэг нь нүглийн нүдийг гурилаар хуурдаг. Тэгвэл энэ явдал удахгүй төгсгөл болно. Учир нь шинэ хуулиар нөхөн сэргээлтийг өөр компаниуд хийх юм.

Харин байгалийн баялаг ашигласан компаниуд тэдэнд хангалттай мөнгө гаргаж өгөх үүрэг хүлээсэн. Энэ мэтээр дан ганц байгаль орчинд төдийгүй түүнд шүтэн амьдрагч хүн зонын эрүүл энх амьдралд чухал ач холбогдол бүхий энэхүү хуулийг эрхэм парламентчид маань түргэн батлаасай хэмээн хүсэх л үлдлээ дээ. Саяхан БОАЖ-ын сайд Д.Цогтбаатар “Өмнөх сайдын үед өргөн баригдсан Байгаль орчны тухай багц хуулийг нэн яаралтай батлах хэрэгтэй байна гэж телевизээр ярьж байна билээ. Энэ нь нэг талаараа хуулийн үнэ цэн, ач холбогдлыг нь үнэлж өмнөх сайддаа дүн тавьж байгаа хэрэг. Тэгэхээр хуучин шинэ сайд нар танай манай нам гэлгүйгээр нийлж байгаад энэхүү хуулиа хүчтэйхэн зүтгүүлээсэй хэмээн хүсэх байна даа. Төрийн бодлогын залгамж халаа гэдэг ийм л зүйл дээр харагдаж эгэл олонд мэдрэгдэж байх ёстой биз ээ. Төр хүчтэй ч түүний дангаараа хийж хүчрэхгүй ажил цөөнгүй байдгын нэг нь байгаль хамгаалах асуудал гэдгийг соргогоор олж харж чадсан нь Л.Гансүхийн гавьяа гэж хэлэхээс өөр аргагүй. Тийм ч учраас 2008 онд байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг 700 орчим ТББ-ыг нэгтгэн, Байгаль орчны иргэний зөвлөлийг байгуулсан нь өдгөө 15 мянган хүнийг эгнээндээ нэгтгээд байгаа билээ. Нэг ёсондоо 15 мянган байгаль хамгаалагч нэмэгдсэн гэсэн үг гэж хэлэхэд хэтрүүлэг болохгүй нь лавтай.

Төрийн төмөр нүүр гэж бас нэг айхтар үг байх. Бас л олон утгыг агуулсан урт настай, удаан жилийн түүхтэй, их ухааны үг. Төрийн хатуу гэхээсээ зөв бодлого, шийдвэр л төмөр нүүртэй гэсэн нэрийг нь утгажуулж бас өндөрт өргөж байдаг учиртай. Төрийн түмэн нүд болсон мөнөөхөн төрийн түшмэдээс дуртай нэг нь бас төрийн төмөр нүүрийг харуулж чадахгүй бөгөөд тэгж чадсан нь харин жинхэнэ монгол төрийн зөв зүтгэлтэн хэмээн алдаршиж байсныг өвгөдийн түүх гэрчилнэ. Өнөө цагийнхаар бол сайн улстөрч, шударга төрийн түшээ гэсэнтэй утга дүйнэ. Улстөрчид хэдий олон ч жинхэнэ төрийн түшээ болон тодрох нь тийм олонгүй ээ. Олон шалгуур, сорилтыг давж байж сая улстөрчийн хувьд эрийн цээнд хүрч эцэст нь төр түшилцэх ёстой хүний нэг гэсэн үнэлгээг түмэн олноосоо хүртдэг. Тийм хүмүүсийн нэг нь яахын аргагүй Л.Гансүх хэмээн энэ салбарын үүх түүх сайн мууг жирийн нэгнээс арай илүү мэдэх хүний хүний хувьд би ам бардам хэлж байгаа хэрэг. Би энэ хүнтэй нүүр тулан уулзаж байсангүй. Харин хэлсэн ярьсныг нь чихээрээ сонсож, хийж бүтээснийг нь нүдээрээ үзэн үнэмшиж яваа жирийн нэгэн. Тэгээд ч би энд аль нэг намын улстөрчийн тухай гэхээсээ илүүтэй монгол төрийн зүтгэлтний тухай санал бодлоо илэрхийлсэн хэрэг билээ.

Бичлэгээ “Монголын мэдээ” сонинтой санал нийлэхгүй байгаа зүйлээр эхэлсэн бол харин төгсгөхдөө санал нэгтэй байгаа зүйлээр төгсгөе гэж бодлоо. Тэнд ингэж бичжээ. “Нам, засаг, эрх баригч, сөрөг хүчний гээд бүгдийнх нь л удирдлагад байж үзсэн хий нь гарсан улстөрч. Монгол Улсын хөгжил дэвшил, алдаа оноо бүгдэд нь хамт байлцсан төрийн түшээ. Тэр ч утгаараа Л.Гансүх эрх ашгийн зөрчил гэж юу байдаг талаар тодорхой ойлголттой болсон. Гэтэл уул уурхай эргэлтэд орж гадна дотны хөрөнгө оруулалт нь ихэссэн байгаа энэ үед монгол төрд иймэрхүү цочроо нь гарчихсан эрхмүүд байж байх ёстой болов уу.”

Ахмад байгаль хамгаалагч Л.Дагвадорж