Нэрт монголч эрдэмтэн, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, академич Ш.Бира гуай АНУ-д хүрэлцэн

 ирээд байна. Монгол Соёлын Төв, Монгол Улсын Элчин Сайдын Яам хамтран зохион байгуулдаг “Монгол судлалын цуврал лекц”-ийнхээ зочноор нэрт судлаачийг урьсан юм. Буурал эрдэмтэн АНУ дахь монголчууддаа зориулан 3 сарын 9-ний өдөр Элчин Сайдын Яамнаа “Монголын Тэнгэрийн Үзэл ба Дэлхийчлэл” сэдвээр лекц уншина.

Их эрдэмтэнтэй нүүр тулан уулзаж, Монголын түүхийн эгзэгтэй олон асуултынхаа хариуг авах боломжийг АНУ дахь монголчууддаа олгож буй тус хоёр байгууллагад талархал илэрхийлээд нэгэн ярилцлагыг нь толилуулж байна.

Даяар Монгол онлайн.

Монголын түүх, соёлыг олон улсын хэмжээнд судлахад амьдралаа зориулсан, монголын түүх, соёлын алдарт эрдэмтэн хэмээн монголын болон дэлхийн нэрт монголч эрдэмтэд үнэлдэг эрдэмтэн академич, Ш.Биратай Монгол судлалын өнөөгийн байдлын талаар яриа өрнүүллээ. Тэрбээр Олон улсын Монгол судлалын холбоог 1987 онд хуралдсан Олон улсын монголч эрдэмтний 5-р их хурлын үеэр анх үүсгэн байгуулалцсан бөгөөд энэ холбооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар /Secretary general of International association for Мongol studies/ байгуулагдсан цагаас нь эдүгээ хүртэл ажиллаж байгаа юм.

-Өнө эртнээс уламжлан ирсэн, баялаг түүхтэй Монгол судлалын өнөөгийн байдал, ирээдүйн чиг хандлагийн талаарх таны бодлыг сонсохыг хүсч байна.

-Монгол судлалын түүхийг ярьвал маш их зүйл ярина. Гадны улсуудаас мэдээж эхлээд хөрш зэргэлдээ улсууд л сонирхоно шүү дээ. Монгол судлал 17-р зууны үеэс анх Орос оронд үүссэн. Хятад Монголыг нэн эртнээс сонирхож монголын тухай бичиж байсан. Цаашлаад 18, 20р зуунд дэлхийгээр тархаж олон улс оронд монгол судлалын эх суурь тавигдсан.

Одоогийн монгол судлалын хувьд Монгол улс ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойшхи сүүлийн 20 жилд монголыг сонирхох орны тоо өссөн, эрдэмтдийн үйл ажиллагаа идэвхжсэн, сэдэв асуудал нь ч өргөжсөн. Өмнө нь социалист коммунист, хөрөнгөтний гэсэн хоёр нийгэм оршин тогтнож хоорондоо тэмцэлдэж байх үед ч Монгол судлал олон орны сонирхол татаж байсан. Коммунист ертөнцийн нэг хэсэг болсон Монголыг хоёр нийгмийн улс орнууд тэмцэхийн тулд ч, хамтран ажиллахын тулд ч сонирхож байсан. Ер нь монгол дээр үеэс дэлхий нийтийн анхаарлын төвд оршсоор ирсэн. Үүнийг дагаад Монгол судлал хөгжиж ирсэн. Монголыг судлах улс орны тоо олширсон төдийгүй судлах хүрээ ч өргөжсөн. Шинжлэх ухааны шинэ салбарууд орж ирж байна. Өмнө нь хэл, бичиг, соёл, түүх, утга зохиол гэсэн уламжлалт салбаруудад судалгаа хийдэг байсан. Орчин үед соёлын, нийгмийн, түүхийн антропологи буюу хүн судлал гэсэн шинэ салбар хүч түрэн гарч ирж байна. Түүнчлэн эдийн засгийн үүднээс маш их сонирхож эдийн засаг судлагчидтай болж ирж байна. Улс төр судлал, социологи гээд шинэ салбараар өргөжин баяжиж байгаа.Монголын эдийн засаг, амьдрал ахуй, улс төр гээд практик чиглэлтэй, амьдралд илүү ойрхон асуудлыг судлах нь өргөжиж байгаа нь монгол судлалыг шинэ чиглэлээр хөгжүүлэхэд их ач холбогдолтой. Монгол Азид орчин үеийн ардчилал, зах зээлийн анхдагч орны хувьд эрдэмтдийн анхаарлыг их татаж байна.

-Монгол судлалаар Орос улс эртний уламжлалтай. Зүүн Европын зарим улсуудад ч мөн нэлээд хүчтэй хөгжиж ирсэн. Харин одоо Ази тал руу илүү хандаж байна гэсэн санаа бодолтой эрдэмтэд байна. Таны ажигласнаар одоо аль улс Монгол судлалд илүүтэй анхаарал хандуулж байна вэ?

-Мэдээж Монголтой харилцах сонирхолтой, хөрөнгө мөнгөтэй улсууд их анхаарал хандуулж байна. Нэг систем, нэг нийгэм байгуулж байгаа гэдэг утгаар дээр үед Орос улс өөрийн эрх ашгийн үүднээс сонирхож байсан. Одоо Орост сонирхол арай татарсан, хуучин түвшинөөс ухарсан юм уу даа гэсэн сэтгэгдэл төрдөг. Гэхдээ Орост монгол судлал хөгжиж байна, чармайж байна, хөгжүүлэх боломж ч их бий, Учир нь тэнд уламжлал, эх сурвалж материал ч байна. Асар их хөгжсөн монгол судлалын сургууль байсан. Хөгжил нь саарч буй нь цаг хугацааны асуудал гэж бодож байна. Одоо Монголыг ид сонирхож буй улсууд бол гуравдагч хөршүүд. Монголтой харилцахын тулд монголыг мэдэх, ойлгох хэрэгцээ тэдэнд байна. Эдийн засгийн үүднээс өөрөөр хэлбэл байгалийн баялагийг сонирхож байгаа улс орнууд, компаниуд ч гэсэн монголын соёл, түүх иргэншлийг сонирхох нь ихэснэ гэж бодож байна. Ямар улсад алт ухах гэж байна вэ гэдгээ аяндаа сонирхоно шүү дээ. Тэгэхээр монгол судлал хөгжилтэй оронд улам дэлгэрнэ. Тухайн улсаа мэдэх хэрэгтэй. Одоогийн Монголын хөгжил, байдалтай уялдан Монгол судлалын дэлхий дэх сонирхол улам өсөх боломжтой, энэ чиглэлээр ч явж байна. Ийм ч учраас, өмнө нь их сонирхдоггүй байсан Америк анхаарлаа хандуулж байна. Тэд монгол судлаач нарыг бэлтгэж, залуу судлаачид ч их гарч ирж байна. Япон улс дээр үеэс өв уламжлалтай бөгөөд олон талаас нь сонирхон судалсан. Одоо Азиас, дэлхийд ч Монгол судлалаар Япон тэргүүлж байна. Японд олон хүн монгол судлалаар идэвхтэй ажиллаж байна. Японы онцлог нь монгол судлалыг практикийн, албаны улсууд нь сонирхон дэмждэг, Монголтой харилцахдаа монгол судлалын мэргэжилтнээ татаж оролцуулдаг. Шинжлэх ухаан, практикийг хослуулж буй үлгэр жишээ орон гэж боддог. Жишээ нь японы том компаниуд Монголд үйл ажиллагаа явуулахдаа монгол судлалын хүмүүсийг татан оролцуулж байна. Улс төр, эдийн засгийн харилцаанд эрдэмтдийг татаж оролцуулдаг нь харилцаа их нарийн, үр дүнтэй явахад нөлөө үзүүлж байгаа юм болов уу гэж боддог.

-Хөрш улсуудаас гадна Монгол судлал зайлшгүй хөгжих учиртай улс орнууд гэж байна уу?

-Энэтхэг, Монгол хоёр улс их дээр үеэс харилцаа холбоотой. Харин энэтхэгийн эрдэмтэд Монголыг тэрбүр их сонирхдоггүй, мэддэггүй нь колончлолын үеийн сэтгэхүй, хандлага одоо болтол арилахгүй байгаад оршиж байгаа юм болов уу. Уг нь Монголыг хамгийн их сонирхож байх Азийн улс бол Энэтхэг байх ёстой гэж боддог. Олон улсын Монгол судлалын холбоо байгуулагдсан цагаасаа эхлэн энэтхэгийн зарим эрдэмтэдтэй хамтарч монгол судлалыг идэвхжүүлэх талаар нэлээд ажил хийсэн. Эрдэмтдийн хамтарсан хурлыг 3-4 удаа зохион байгууллаа, нилээд хэдэн ном ч хэвлүүлсэн. Ж.Неру-гийн их сургуульд монгол судлалын төв байгуулсан, одоо хүртэл ажиллаж байна. Монгол хэл заах, монголч эрдэмтэн бэлтгэх талаар ахиц гарч байна. Гэхдээ л одоо хүртэл өндөр түвшинд гараагүй байна. Монгол судлалыг Энэтхэгт их хөгжүүлээсэй гэж хүсдэг. Энэ хүрээнд материал, судлах юм асар их бий. Хоёр улс шашин, номын их харилцаа холбоотой учир аль аль нь бие биенээ судлах хэрэгтэй юм. Шинэ салбар хөгжүүлэх, шинэ нээлт хийх ч боломжтой гэж боддог. Бусад азийн орнууд, тэрдундаа Их хөлгөний /махаяна/ буддизм дэлгэрсэн орнууд монгол судлалыг хөгжүүлэх бололцоо, хэрэгцээ их байна.

-Олон улсын монгол судлалын холбоо гадны монголч эрдэмтдийг хэр дэмжиж байна вэ? Тийм боломж нөхцөл хэр байна вэ?

-Холбооны нэг гол зорилго бол олон улсын хэмжээгээр монгол судлалыг тэтгэх, дэмжих, урамшуулах. Манай улсын эдийн засгийн бололцоо нөхцөлөөс болоод тэтгэх талаар, өөрөөр хэлбэл санхүү эд материалын тусламж үзүүлэх бололцоогүй байна. Гэхдээ гадаад орнууд дахь монгол судлалын төвүүд, эрдэмтдэд бусад талаар, санаа сэтгэлийн хувьд, ном зохиол, эх сурвалж бичигээр хангах, хэл соёлоо дэлгэрүүлэхийн тулд монгол судлаачийг бэлтгэхэд дэмжлэг үзүүлэх бүрэн боломжтой. Харамсалтай нь энд хэвлэгдэж буй ном, зохиолууд дэлхийгээр тарж сонирхож буй орнуудад тэр бүр хүрч бас л чадахгүй байна. Гадны оронд монгол судлалын талаар дэмжлэг үзүүлэх нь гадаад бодлогын нэг салбар байгууштай. Багш нар болон судлах ном, хэрэглэгдэхүүнээр туслах, монголд ирж буй эрдэмтдэд хөнгөлөлт үзүүлэх, урамшуулах гэх мэтээр дэмжлэг үзүүлэх боломж бий. Энэ чиглэлд 5 жил тутам зохион байгуулдаг монголч эрдэмтдийн их хурал их чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Их хурлын үрээр эрдэмтдийн хамтын ажиллагааг өргөжин нягтарч, сонирхолтой илтгэл айлтгал хэдэн зуугаар тавигдаж хэвлэгдэн тарж байна. Мөн монголч эрдэмтдэдээ Монгол орноо үзүүлчихэж байна. Их хурлыг тогтмол хийхэд төрөөс идэвхтэй дэмждэгт баяртай байдаг. Өнгөрсөн 9-р их хурлыг Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд зориулан хийсэн. 1959 оноос хойш Монголч эрдэмтдийн их хурлыг хийж байгаа. 10 дахь хурлыг 2011 онд Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний 100 жилийн ойд зориулан хийнэ. “Монгол улсын гадаад харилцаа холбоо ба түүхэн туршлага” сэдвээр их хурлыг хийх гэж байгаа. 2011оны 8-р сарын эхний хагаст хийхээр бэлтгэлдээ ороод байна.

-Олон улсын монгол судлалын холбоотой харилцаа холбоотой хичнээн орны, хэдэн эрдэмтэн байна вэ? 10-р их хурлын сэдэв ямар утга учиртай вэ?

-ОУМСХолбоо ойролцоогоор дэлхийн 30-д орны 300 гаруй эрдэмтэдтэй харилцаж байна. Монголч эрдэмтдийн их хуралд 150-200 гадны эрдэмтэн оролцдог. Үүн дээр дотоодын 100-д эрдэмтэн нэмэгдээд 300 гаруй эрдэмтэн цуглардаг. Энэ удаагийн их хурал . “Монгол улсын гадаад харилцаа холбоо ба түүхэн туршлага” гэсэн сэдэвтэй болохыг дээр дурдсан. Монгол хэзээ ч бөглүү, гадаад ертөнцөөс тасархай байгаагүй. Монголын нүүдлийн иргэншил их хөдөлгөөнтэй иргэншил байсан учраас дээр үеэс гадаад ертөнцтэй их харилцаа холбоотой байсан. Орчин үеийн харилцааны /тээврийн/ хэрэгсэл хөгжөөгүй, машин техник гараагүй, аж үйлдвэрийн хувьсал болоогүй байх тэр үед нүүдлийн иргэншил хамгийн хөдөлгөөнтэй байсан. Суурьшмал иргэншилтэй орнуудтай харьцуулахад нүүдэлчид мориныхоо хүчээр гадаад улсуудтай харьцах давуу боломжтой байжээ. Морин өртөөтэй, морин машинтай байсан нүүдлийн иргэншил маань гадаад ертөнцтэй асар их харилцаатай хөдөлгөөнтэй иргэншил байсан. Иймээс хаа хамаагүй хол улс орнуудтай холбоотой байсан. Үүний нэг баримт нь хуучин монгол бичиг ойрхи дорнодын Финики бичигээс, эртний арамей бичигээс үүсэлтэй. Согд, Уйгараар дамжин орж ирсэн монгол бичиг аль 13-р зуунд төрийн бичиг болж байсан. Монгол улс Орос, Хятадын хооронд хавчигдмал түгжигдмэл орон байсан юм шиг гадны зарим эрдэмтэн бичдэг. Хоёр их гүрний дунд байгаа нь үнэн, гэхдээ монголын иргэншил, соёлын харилцаа баруун, зүүнгүй хөгжин дэлгэрч байсан. Ойр хавийнх нь улс орнуудын ихэнх хятад бичиг авсан байхад Монгол улс хятадад мөн л ойр мөртөө бичиг үсэгээ ойрх дорнодоос авсан нь сонин. Мөэ соёл, тухайлбал шашны хувьд ч хаа хол эртний Энэтхэгийн буддизм дэлгэрсэн байх жишээтэй. Энэ нь өмнөд, хойд хоёр их хөршийн иргэншилтэй харилцаа холбоогүй байсан гэсэн үг огт бус. Ийм арвин туршлагатай харилцаа холбооны талаар энэ хурлаар хөндөн ярилцана. /Мэдээж монголч эрдэмтэд сүүлийн үед хийсэн шинэ судалгаануудынхаа талаар танилцуулж хэлэлцүүлэг өрнүүлэх болно.

-Хүн судлалын гэх мэт шинэ салбаруудад Монголтой холбоотой ямар сонирхолтой судалгаанууд байна вэ?

-Сүүлийн үед нийгмийн антропологийн салбар хүчтэй гарч ирж байгаа. Кембрижийн их сургуулийн эрдэмтэн судлаачдын хийсэн монгол болон азийн орнуудын талаар антрополгийн судалгааны сонирхолтой ном, бүтээл цөөнгүй хэвлэгдэж байна. Монголын судлаачид хэлний бэрхшээлээс үүдэн тэр бүгдийг олж уншиж ойлгож чадахгүй байна. Ер нь Монголын түүх, хэл, соёлыг орчин үеийн нийгмийн шинжлэх ухааны үзэл, онолын үүднээс судлах нь эрхэм зорилт болж байна. Учир нь нийгмийн шинжлэх ухааны салбарт ардчиллын 20 жилд том өөрчлөлт, хувьслыг хийж чадааагүй байна. Шинэ шинэ салбарын ололт амжилт, арга зүй, арга барилыг нэвтрүүлж чадаагүй, зөвхөн эхлэлийн байдалтай, ярьж хэлэлцэхээс хэтрэхгүй байна. Гадаад дахь монгол судлалыг ярихын зэрэгцээ дотоодын монгол судлалыг хэрхэн хөгжүүлэх талаар илүү ярих хэрэгтэй болоод байна. Монголдоо өөрийн монгол судлалыг хэрхэн хөгжүүлэх, орчин үеийн нийгмийн шинжлэх ухааны салбаруудыг хэрхэн нэвтрүүлж хөгжүүлэх вэ гэдэг шинжлэх ухааны эрхэм том зорилт бидний өмнө тулгараад байна. Надад ойр түүх, хэл, соёлын судалгаануудыг аваад үзэхэд л дэлхийн энэ талын судалгааны ололт амжилтыг бид маш хангалтгүй бага мэдэж байна үзэл онол, арга барилыг нь нэвтрүүлж чадаагүй байна. Үндэсний монгол судлалыг хөгжүүлэхэд төр засгаас ч санхүү эдийн засгийн их дэмжлэг хэрэгтэй байгаа юм. Монголын эдийн засаг дэгжих тийшээ хандаж байна, үүнийг дагаад шинжлэх ухаанд зориулдаг хөрөнгө мөнгө зохих ёсоор нэмэгдээсэй гэсэн хүлээлт эрдэмтдийн дунд бий. Монгол судлалаар мэргэжлийн сайн эрдэмтэн судлаачийг гадаадад бэлтгэх хэрэгтэй байна. Юуны өмнө эртний хятад хэлтэй, буддын санскрит хэлтэй, иран, перс, араб хэл мэддэг, орчин цагийн шинжлэх ухааны хэл болох англи, франц, герман, япон хэлтэй эрдэмтэд хэрэгтэй байна. Хэлний сайн мэдлэгтэй эрдэмтэд маш их бэлтгэх талаар манайх их дутагдалтай ажиллаж байна. Монгол судлалын мэргэжилтний дотор орчин цагийн шинжлэх ухааны хэл сайн эзэмшсэн хүн өдрийн од шиг цөөхөн байна. Ийм учир дэлхийн түвшнээс хоцорч байна. Монгол хүн монголоо мэднэ гэдэг сэтгэхүйн үүднээс хандаад бусдыг сургаад номлоод байдгаа багасгаж, өөрсдөө сурч боловсрох хэрэгтэй байна.

- Монгол судлаачийг гадаадад бэлтгэнэ гэж маш сонирхолтой санал байна,. Урьд өмнө нь дан Монголдоо бэлтгэж байсан байхаа?

-Монголоо судлах юм бол гадаадад яваад яах юм гэдэг сэтгэхүй манайд ноёрхсон хэвээр одоог хүрэв.. Энэ зовлонг би сайн мэднэ. Ийм үзэл бодол хуучин нийгмийн үед ч байсан, одоо ч байгаа. Монгол судлаачийг Монголд л бэлтгэх ёстой гэдэг маш буруу, өрөөсгөл ойлголт. Монгол судлалыг их явцуугаар ойлгоод байгаагийн гэрч. Монгол хэлээр эртний сурвалж тун цөөхөн, бид баялаг гэж ярьдаг ч гэсэн. Эртний түүхийн талын ном, эх сурвалжийн ихэнх нь, 90 гаруй хувь нь эртний хятад, иран, араб хэлээр байгаа. Энэ сурвалжийг мэдэхгүйгээр эртний монгол иргэншил, соёлыг жинхэнэ ёсоор судлах боломжгүй. Тиймээс эртний монголын соёл, иргэншлийг судлахад эдгээр хэл, мөн санскрит хэлтэй эрдэмтэн л хэрэгтэй байгаа юм. Орчин цагийн Монголыг судалж буй судлаачид ч орчин үеийн судалгааны ном, шинэ арга барилыг сурахын тулд наад зах нь англи, япон, орос, хятад хэлийг эзэмших хэрэгтэй болж байна.

-Гадаад хэл дээрх Монголтой холбоотой эх сурвалжууд сайн судлагдаагүй гэж ойлгож болох уу?

-Судлагдаагүй биш гадныхан их судалсан. Одоо монголчууд судлах хэрэгтэй. Гадны судалсан хүний номноос эртний араб, иран, перс, эртний хятад хэл дээрх эх сурвалжийг орос, англи орчуулгаар мэдэж байна. Гэхдээ цөөн хүн мэдэж байна. Тэгээд уг эхээр нь харж, судална гэдэг огт өөр. Би эртний Монголын түүхийн хятад сурвалжийг франц, англи орос орчуулгаар нь үздэг. Монголын буддагийн шашны түүх, соёлын судалгаандаа санскрит, түвэд хэл дээрх сурвалжуудыг ашиглахыг хичээдэг. Монгол судлал нэг талаар их хэцүү шинжлэх ухаан, олон хэлний мэдлэг, соёлын өндөр түвшин шаарддаг. Монгол судлалын үндэсний судлаачдыг Хятад, Япон, Иран, зэрэг улсуудад бэлтгэснээр монгол хүн өөрсдөө монгол судлалаа сайн хөгжүүлж чадна.

-Монгол судлалд орхигдож буй, зайлшгүй судлах шаардлагатай асуудлууд юу байна вэ?

-Зөндөө байна. Судалгаа шинжилгээ нь хоцроод, шинжлэх ухааны мэдлэг нь дутаад ирэхээр хий хоосон онолддог, мэдэмхийрдэг хүн олширдог. Хий хоосон бахархал бий болгодог. Хий хоосон мэдэмхийрэх чинээгээр жинхэнэ мэдлэг хоцроод байдаг аюултай. Жинхэнэ мэдлэгтэй эрдэмтэн цөөрөхөөр хий хоосон мэдэмхийрэгчид олшроод ирэхээр үндэстний үзлийн цагаан солио газар авдаг аюултай хэмээдэг.Товчоор хэлэхэд нийгмийн хөгжилтэйгөө нийцүүлэн үндэсний монгол судлалын сургалт, судалгааны ажлыг эрс өөрчилж, шинэ шатанд гаргах хэрэгтэй байна. Монголын төр монголчуудынхоо ходоодыг бодохын зэрэгцээгээр толгойг нь мөн бодох хэрэгтэй болж байна.

-Таны одоо хийж буй судалгааны ажлыг сонирхож болох уу?

-“Монголын тэнгэрийн үзэл буюу тэнгэризм” үзэл онолын судалгаагаа үргэлжлүүлж байна. Эртний монголчууд дээд тэнгэрийг бишрэн шүтэж төр улс алив ариун нандин бүхнээ тахин өргөмжлөхдөө тэнгэртэй холбон үзэж улмаар улс төрийн бүхэл бүтэн үзэл суртал буй болгосон гэсэн миний дэвшүүлсэн саналыг гадаад, дотоодын эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч байгаад урамшиж улам гүнзгийрүүлэн судлахыг оролдож байна. Тэнгэризм нь глобализмын /дэлхийчлэлийн үзэл/ үзэлтэй төстэй учир харьцуулан үзэж болмоор байгаа юм. Цаасан дээр буулгаж эхлээгүй, сонирхон судалж санаандаа тээж яваа нэг сэдэв бол meta history /мета түүх/. Түүхийн чанад хүрсэн түүх гэж орчуулж болмоор. Хүн төрлөхтөний түүх гэдэг зөвхөн нийгмийн түүх төдий бус мөн оюун санааны түүх байдаг хэмээх шинэ үзлийг сонирхож байна. Метафизикийг шинжлэх ухаан хүлээн зөвшөөрдөггүй, үгүйсгэж ирсэн. Харин сүүлийн үеийн шинжлэх ухааны чиг урсгал, хандлагыг харахад материализм, метафизик хамт байх ёстой гэж үзэх болсон байна. Матери анхдагч, оюун санааг хоёрдогч гэдгийг эрдэмтэд буруу хэмээн нотлож оюу санааны их хүчийг зохих түвшинд тавих хэрэгтэй хэмээн үзэж байна.

Б.Өөлүүн