Дэлхий нийтийг хамарсан улс төр, эдийн засгийн хямрал манайд ч сүүдэр нөлөөгөө тусгаж байгаа. Энэ хямралын язгуур

үндэс, үр нөлөө, урхаг дагаварын талаар бичсэн зарим судлаачдын номууд дэлхий нийтийн анхаарлыг ихэд татаж, шуугиан тарьж, өргөн маргаан мэтгээнийг өрнүүлээд буй. Тэдгээр номуудаас, тухайлбал, “Хүн сүргийн үйлдвэрлэл”, “Сүйрлийн үрүүд”, “Эдийн засгийн алуурчны наминчлал”, “Урхи-Бидний эрх чөлөөний мөрөөдөл юу болчихов оо”, “Эдийн засгийн алуурчны золиосууд-Эзэрхэг гүрний эртний арга бач”, “Эрин цагийн дуудлага”, “Мухардал-Улс төрийн үзэл санааны алуурчид” зэрэг номуудыг орчуулан монголын уншигч түмэндээ хүргэсэн эдийн засагч Х.Болорболдтой уулзаж ярилцлаа.

-Таны орчуулж, нийтийн хүртээл болгож буй номууд нь өнөөгийн манай нийгмийн хөгжлийн зам, түүний ирээдүйд эргэлзэх эргэлзээг уншигчидад төрүүлж байгаа. Та чухам яагаад ийм номуудыг сонгон орчуулах болсон бэ?
Анх 1998 онд Удирдлагын хөгжлийн институтэд суралцаж байхад л бидний замнаж буй замд эргэлзэх эргэлзээ надад төрж эхэлсэн. Сургуулиа 2000 онд төгсөөд 10-аад жил улс төр, эдийн засгийн асуудлууд судалж байна. Сүүлийн үед манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр гарч байгаа мэдээллүүдийг, ялангуяа гадаадын блогуудыг нэлээд судалж, 7 хоногтоо нэгээс хоёр удаа заавал орж тэнд болж байгаа үйл явдлыг мэдээллийг монголдоо болж байгаа зүйлтэй харьцуулан харахаар маш сонин байдаг. Энэ олсон мэдээллээ хүмүүст хүргэе гэсэн үүднээс долоон ном орчуулж гаргаад байна.
Олон ном үзэж харсны эцэст "Энэ л номыг Монголын ард түмэнд хүргэх нэн шаардлагатай юм байна" гэснээ л сонгон орчуулж ирлээ.

-Дээрх номнуудад гарсан санаануудын бодит дүр зураг Монголын нийгэмд тодорхой харагдаж байна гэх ямар ямар баримтууд байна вэ?
-Бид 1991 оны цагаан морин жилийн хувьсгалыг "Ардчилсан хувьсгал" гэдэг. Хувьсгал нь ямар нэгэн нийгэм-улс төрийн тогтолцоог өөрчлөн халж, чанарын өөр шатанд гаргаж байх ёстой. Тиймээс аливаа хувьсгалаас шинэчлэл дэвшилд хүрэх учиртай биз дээ? Тэгвэл сүүлийн 20-иод жилд Монголд өрнөсөн процессийг нарийн судлаад үзвэл энэ нь дэвшил биш харин асар том ухралт гарсан байна. Гагцхүү тэр гарсан өөрчлөлтүүдийг дандаа өөр үгээр илэрхийлсээр ирсэн байгаа. Жишээ нь, "Бүтцийн өөрчлөлт", "Шилжилтийн эдийн засаг" гэх зэргээр.
Гэтэл тэр шилжилт нь хаашаа шилжиж байна гэсэн асуулт гаргаж ирээд үзвэл их өөр хариулт гарч байна. Монголын ард түмний язгуур эрх ашигт нийцэх, монгол үндэстний хөгжил цэцэглэлтийн төлөө шилжиж байна уу гэдгийг нарийн судлаад үзэхээр түүхийн өмнөх 70 жилд олсон ололт амжилтаас асар их ухралт хийсэн нь харагдаж байна. Энэ нь мөнгө, банк-санхүү, эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд гээд бүх салбарт асар том ухралт хийсэн. Энэ талаар тодорхой жишээнүүдийг авч ярьвал улам ойлгомжтой болно.
Сүүлийн жилүүдэд манай нийгэмд задрал, ялзрал маш их явагдсан нь тохиолдлын зүйл огт биш. Нийгмийн ёс суртахуун, хүмүүсийн маргаашдаа итгэх итгэл, хүнийрхэх үзэл, мөнгөний төлөө яахаас ч буцахаа байсан уур амьсгал нь мэдээж том макро түвшинд төдийгүй жижиг аж ахуйн нэгж, айл өрх, жирийн хүмүүс, бүх нийтийн амьдралд хэрхэн илэрч байна гэдгийг ажиглавал маш хүчтэй ухралт болсон байна. Бид энэ 20 жилд хуурагдаад явжээ. Мэдээж би энэ дүгнэлтийг хийхээсээ өмнө юм юманд эргэлздэг байсан.

-Хувь хүн бүү хэл нийгмийг ийм илбэ жилбэнд оруулахын тулд манипуляцийн асар их арга хэмжээг үзэл суртлын янз бүрийн хэлбэрээр, тэр бүү хэл шоу хэлбэрээр үзүүлдэг тухай дээрх номуудад өгүүлсэн байна. Энэ үзэгдэл манай нийгэмд хэрхэн илэрч байна вэ?
-1991 онд ардчилсан хувьсгал болоход монгол хүн бүрийн зүрхэнд юу байсан бэ? Ер нь 1911 оны хувьсгалын дараа 1991 онд Монголд үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн хоёрдугаар давалгаа болсон хэдий ч түүний агуулгыг нь гадна талаас сольчихсон бөгөөд зөвхөн нэрийг нь л үлдээсэн. Бодлого, үйл ажиллагааг нь "гадна талаас нь заана" гэсэн нэрийн доор өөр зүгт чиглүүлсэн байдаг. Мэдээж социалист нийгэмд олон бэрхшээлтэй асуудал байсан нь ойлгомжтой. Ер нь бол асуудалгүй нийгэм гэж байхгүй шүү дээ. Гэтэл биднийг чирээд явж байгаа энэ капиталист нийгэмд түүнээс илүү их асуудал байна шүү дээ. Хэдэн зуу, мянга дахин их асуудал байна. Гэтэл бид өмнөх үеийнхээ олсон амжилтыг сайжруулж явах ёстой атал яасан? Харин ч тэдний даалгавраар бүх ололт амжилтаа устгах ажлыг хийсэн байгаа.
Ер нь монголчууд эдийн засгийн талаар огт ярихгүй, харин эдийн засгийг тойрсон элдэв догмуудыг л тойруулж яриад байна шүү дээ. УИХ-ын түвшинд ч, Засгийн газрын түвшинд ч гэсэн эдийн  засгаа ярихгүй байгаа. Гэтэл эдийн засгаа ярина гэдэг нь манай хүн ардын өнөө болоод ирээдүйн тухай асуудал шүү дээ. Гэтэл бид хэнд хичнээн ажлын байртай, ашиг орлоготой, дотоодын хэрэглээтэй болох юм бэ, хүн ам, хүний хөгжил нь ямар болох юм бэ гэдгийг ярихгүй байна. Ихэнх тохиолдолд энэ нь ухарчихаад байна.

-90-ээд оны эхээр болсон хүчтэй өөрчлөлтийн үеэр таны дуур дурдсан зүйлсийг их ярьж байлаа. Та одоо эмзэглэж ярьж байна. Тухайн үед энэ шинэчлэлтийг хийх ёстой гэж ярьж байсаан. Жишээлбэл, социализмийг юу ч үгүй болтол нь нураах ёстой. Социализмийн материал-техникийн баазыг балгас болгож байж тэр балгасан дээр шинэ нийгмийг байгуулах ёстой. Ард түмнээ элгээр нь хэвтүүлж байж л шинэ капиталист нийгмийн харилцаанд орно гэж ярьдаг байв даа. Тэр хүмүүс одоо Д.Ганболд, Э.Бат-Үүлээс өгсүүлээд дарга сайд хийгээд л явж байна. Тэгэхээр эдгээр хүмүүс барууны үзэл суртлын урхи гогцоонд орчихоод ингэж ярьж байв уу, эсвэл гэнэн хонгороосоо ашиглагдчихав уу?
-Миний хувьд бол тэд зориудаар эх орноо, ард түмнээ элгээр нь хэвтүүлчихэе, эдийн засгийнх нь бааз суурийг унагаая гэсэн зорилго тавиагүй байх л даа. Гэхдээ та бүхэн санаж байгаа бол "Бид зах зээлийн эдийн засгийн гол зарчим, механизмуудыг мэдэхгүй байна" гэж ярьж байсан шүү дээ. Тэд үүнийгээ одоо ч хүртэл мэдэхгүй л байна. Одоо ч бид өөрсдөө мэдэхгүй байна.
Гагцхүү бүх юмнуудаа нураачихсан. Одоо яахаа ч мэдэхгүй байгаа тул зарим улс төрийн хүчнүүд "Ард түмнээсээ асууя" гээд явж байна. Гэтэл ард түмэн нь мөн адил мэдэхгүй байна. Ерөөсөө бид эдийн засгийг л ярихгүй байгаа. Эдийн засаг гэдгийг би жинхэнэ утгаар нь ярьж байна шүү дээ, тийм үү?
Улс орны эдийн засаг гэж чухам юуг ойлгох юм бэ? Улс орон бүр дотооддоо өөрийн үйлдвэрлэлтэй, дотоодын ажлын байртай, ийм учраас хүн амынх нь орлого дээшилж байдаг, тэр эдийн засгаасаа гарч ирсэн бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бид өөрсдөө дотооддоо хэрэглэдэг байх ёстой. Өнөөгийн Монгол улсын эдийн засгийн ерөнхий загварыг аваад үзэх юм бол ихэнх бүтээгдэхүүнээ гадаадаас импортолж оруулж ирдэг, түнийг нь тодорхой хэмжээний зуучлагч нар үнэ нэмээд л зардаг. Ийм л байна. Монгол улс нь тэр чигээрээ тодорхой хэмжээгээр зүгээр л дэлгүүр, ченжийн зах болчихож байгаа юм.
Гэтэл аль ч улс орон өөрийн гэсэн эдийн засаг, үйлдвэрлэлтэй л байж хөгжинө. Ялангуяа амин чухал үйлдвэрлэлүүдийн баазтай байж л хөгждөг. Гэтэл 10 юаниар авсан зүйлээ 15 юаниар зарж борлуулахыг эдийн засаг гэдэггүй. Энэ бол цэвэр хараат, колонийн эдийн засаг юм.

-Монголд сонгодог утгаараа эдийн засаг хөгжихгүй байна гэсэн үг үү?
-Хөгжихгүй байна, түүнийхээ загварыг ч ярихгүй байна. Харин социализмийн үед байсаан, байлгүй яахав. Социалист нийгмийн та бид мэдэж байгаа. Энэ эдийн засаг нь дэлхийн II дайнаас л хойш үүсч буй болсон шүү дээ. Энэ үед л Улаанбаатар хот болоод бусад аймгийн төвүүд байгуулагдаж, САА, үйлдвэрүүд буй болон бүтээн байгуулалтууд, ШУ, боловсрол, эрүүл мэндийн салбар, муу ч гэсэн дэд бүтэц, үндэсний ажилчин анги, инженер-техникийн ажилтнууд гээд улс оронд хэрэгтэй бүхий л салбар богинохоон хугацаанд бий болсон байдаг.Хүн ам бараг 4-5 дахин өссөн. Хүн ам нь эрүүлжиж, боловсролтой болж, бүхэл бүтэн сэхээтний давхарга үүссэн шүү дээ. Ердөө л 40-хөн жилд. Гэтэл үүнийг одоо зарим нь "колоничлол байсан" гэж хэлээд сууж байна.
Энэ нь тэр нөхөд өөрсдөө колоничлол гэж юу байдгийг мэдэхгүй байгааг л харуулж байгаа хэрэг. Колоничлол гэж юу байдаг вэ? Харин яг одоогийн бидний замнаж буй энэ 20 жил бол жинхэнэ колоничлол мөн. Энэ үед бүх ололт амжилтыг нь устгадаг. Тухайлбал, боловсрол л гэхэд бид энэ салбарт чанарын асар их ухралт хийж байна.
Ер нь нэг ийм үг байдаг. "Там хүрэх зам дандаа сайхан амлалтаар дүүрэн байдааг" гэж. Одоо бол дандаа л "Бүтцийн өөрчлөлт" гэж ярьж байгаа. "Бүтцийн өөрчлөлт" гэдэг нь Монгол Улсын эдийн засгийн гол гол бааз сууриудыг бүгдийг нь нураах явдал юм. Нураана гэдэг нь улс үндэстэн өөрөө нэн эмзэг болон хувирч байгаа юм. Гадны импортоос бүрэн хараат болно. Өдгөө Монгол Улс бүс нутгийнхаа хөдөлмөрийн хуваарьт хэрхэн орж байна гэхээр газар доорхи баялагаа экспортолдог,үндсэн хэрэгцээгээ гадна талаас импортоор оруулж ирээд зардаг л болж.
Иймээс өмнөх 70 жилд бүтээн байгуулсан баялгийн нөөц одоо л шавхагдаж дуусч байна, бидний үед. Иймээс энэ бүх алдаагаа эргэн харая. Ямар нэг изм, үзэл суртал гэсэн хоосон догмуудаасаа салая аа гэсэн үзэл санааг хүмүүст хүргэх гээд л явж байна.
Монгол улсад алсын зорилго гэж байх ёстой. Тэгвэл нэн түрүүнд шийдэх ёстой зорилтууд нь юу байна? Тэр рүүгээ манайд өдгөө байгаа нөөц баялгаа чиглүүлэх ёстой, тийм үү?
Монголчууд богино хугацаанд үсрэлт хийх хэрэгтэй байна. Тийм бололцоо бидэнд гарч ирээд байна,

-Олон намын систем гэж анх 90 оноос ярьж эхлэхэд л надад Монголын түүхийн хамгийн эмгэнэлтэй хуудас болох "феодлын бутрал" гээч нүдэнд харагдаад байсан. Нэн эргэлзэж бас эмзэглэж байснаа санаж байна. Өдгөө 20 жилийн эргээд харахад энэ нь түрүүний хэлдэг манипуляцийн л нэг хэлбэр байж даа, тийм үү?
-Ер нь бол улс орныг дотоодоос нь задлахын тулд "Бүгдийг нь задалж хуваа, хооронд нь яс хая" гэсэн үг байдаг шүү дээ. Эртний ромчууд "Хуваагтун, захирагтун" гэсэн сургаалийг бүхий л эзлэн түрэмгийллийнхээ туршид хатуу баримталж ирсэн байдаг. Энэ нь гурав дахь ертөнцөд барууны өндөр хөгжилтэй гэж нэрлэгдээд байгаа улс орнуудын гол технологийнх нь үзэл санаа, ердөө л энэ шүү дээ.
Үүнийгээ "олон намын систем" гэж гоёор нэрлэнэ ээ. "Хүн бүр өөрийн гэсэн үзэл бодолтой байх ёстой. Эцэг эх хоёр ч өөр өөр үзэлтэй байх ёстой. Тэгээд үзэл бодлынхоо төлөө хоороноо өрсөлдөж /мөргөлдөж/ байх ёстой гэнэ. Тэгэхээр үндэстний хэмжээнд ямар нэг нэгдэл нягтрал үүсч чаддаггүй байна. Хэрвээ нэгдэл нягтрал үүсэх аваас гадныхны үгээр, дохио зангаагаар явах боломжгүй болдог аж. Тийм учраас нөгөө монголчуудын "Эвтэй бол хүчтэй" гэсэн уриаг задалж байгаа л хэрэг. Энэ бол тэдний сонгодог арга нь.
Та бүхэн мэдэж байгаа, АНУ-д ердөө л хоёрхон нам байдаг гэж. Гэтэл үндсэндээ арван хэдэн нам байна. Миний судалж мэдсэнээр бол жараад нам байдаг аж. Гэтэл үүнийг нь бид огт сонсохгүй байна.
Өдгөө Монголын улс төрийн секторыг ердөө л хоёрхон намд хувааж байна. Гэтэл тэр хоёр нь үндсэндээ санхүү-эдийн засгийн нэг том бүлэглэлийн хоёр фракц төдий л юм. Алийг нь ч сонгосон тэр бүлэглэл хожиж таарна.
Ийм л замаар бид өөрсдөө 20 жил замначихжээ. Бидэнд гадна талаас "зөвлөгөө өгсөн" нь мэдээж. Гэвч бид өөрсдөө өөрийнхөө гараар үүнийг хийсэн. Тийм учраас энэ мухардал, урхинаас гарах арга нь бол бидний толгой дотор "сууж" байгаа энэ бодол ухаанаа цэгцлэх хэрэгтэй юм. Толгойныхоо эргээг гаргах ёстой.

-Хүн гэдэг амьтан чинь өөрсдийнхөө итгэл үнэмшил, урьдач үзлээсээ салж, татгалзаж чаддаггүй бололтой юм аа даа?
-Итгэл үнэмшил гэдэг бол асар их хүч. Гэхдээ итгэл үнэмшил гэж хэрвээ байгаа бол түүнийг бий болгож байдаг гол гол суурь аксиомууд нь дандаа буруу хэлтгий тавигдчихсан байгаа юм. Жишээ нь, капитализм бол хүн бүхэн хувийн өмчтэй л болж чадах аваас "тэнгэрийн умдаг"-ийг атганаа гэх ч юм уу, тийм үү? Гэтэл энэ нь сууриараа буруу.
Манай нийгэмд юм болгоныг хэтэрхий хялбарчилж ойлгодог сэтгэлгээ давамгайлаад байна шүү дээ. Түүнээс бус сууриар нь судалж үздэггүй. Мэдээж гадаад ертөнцөөс өгч буй зөвлөгөөг сонсох ёстой ч түүнийгээ шүүн тунгааж судалсныхаа дараа л хийх ёстой. Гэтэл манай нэг том улстөрч эрхэм /Э.Бат-Үүл/ "Социализм бол шорон байсаан" гээд тууж суух юм даа. Тэгэж хэлж арай болохгүй шүү дээ. Миний өмнөөс, бидний найз нөхдийн өмнөөс ийм хариуцлагагүй үг унагаж болохгүй. Хэрвээ сайн мэдэхгүй бол та дуугүй л сууж бай л даа.

-Нэг хэсэг нь юм бүрийг улс төржүүлж намчирхаад л, гэтэл нөгөө талаас нь либертаризм гээд л нийгмийн хувьд ямар ч идэвхгүй бай, сонин ч бүү унш гэсэн юм яриад байх юм аа?
-Ер нь либертаризм гэдэг нь хүн бүхний эрх чөлөөний үзэл санаа гэж байгаа. Эрх чөлөөний үзэл санаа гэдэг нь хүн төрөлхтний түүхийг судлаад үзэх юм бол бүх тэмцэл, өөрчлөлт хувьсгалууд нь дандаа л хувь хүний буюу нийгмийн эрх чөлөөний үзэл санаан дээр тулгуурласан байдаг. Тийм учраас хэрвээ тэрхүү үзэл санааг ямар нэг талаас нь манипуляци хийхийн тулд заавал эхний тэр шууд дуулдаж байгаа постулатуудад нь эхлээд манипуляциа суулгаж өгдөг байна. Тэгэхээр хэн ч эхлээд сонсоход хүн бүхний л төлөө, миний ч төлөө, чиний ч төлөө, бид бүгдийн төлөө яриад тэмцээд байгаа юм шиг байгаа. Гэтэл энэ нь зөвхөн тунхаглал төдийхөн л зүйл байдаг санж. Гэтэл эдгээр мундаг уриа лоозонгуудыг хэрэгжүүлэх механизм нь болох эдийн засгийн эрх чөлөө нь үгүй бол та ямар ч эрх чөлөөгүй нэгэн төдийхөн шүү дээ. Ердөө л хоосон үг, тунхаглал.
Энэ бүх эрх чөлөөнүүдээс хамгийн чухал нь эдийн засгийн эрх чөлөө. Эдийн засгийн эрх чөлөө гэдэг бол бид нар өөрсдийнхөө амьдралыг өөрсдөө мэдэж, өөрсдийнхөө бүтээсэн тэр загвараар тавьсан зорилгоороо улс орноо удирдахыг хэлнэ. Гэтэл өдгөө биднийг улс гэрээ авч явах тийм бололцоогүй, нөхцөлгүй болгоод хаячихжээ. Зориудаар.
Үргэлжлэл бий