…Нэг машины хажууд тав, зургаан хятад эр зогсож харагдав. Хоёр монгол залуу машинаасаа цаасан хайрцагтай чулуунууд гарган тавьж нэг нэгээр нь задаллаа. Мөн гэрийн зуухны хэмжээтэй үзмэн мана, түүнээс бараг хоёр дахин жижиг бас нэгийг зэрэгцүүлэн тавив. Мөнөөх хятадууд эхлээд үзмэн маныг шалгаж байна аа. Үзмийг нь нэг бүрчлэн тоолох нь холгүй эргүүлж тойруулан харж, барьж базална. Харин нөгөө жижгийг нь тоосонгүй.

 Толгойгоо сэгсрэн ярвайж үзэгдэв. Угаасаа жижгийн нэг булан нь хагарчихаж. Монгол залуу гологдлоо аваад холгүй харагдах чулуун овоо руу шидэж орхилоо. Энэ зуур хятадууд хайрцагтай чулууг үзэж, заримыг нь газар чулуудна, заримыг нь нарийвчлан шалгана, заримыг нь наранд гэрэлтүүлэн “доторхыг нь онгично”. Нүдээ онийлгон харж байснаа ярвайгаад хаячихна. Хоорондоо чанга ярин шаагилдах тэд яг л шинэ мах харсан чоно, эсвэл хусмаа голсон хүүхэд шиг есөн шидийн ааш гаргах аж. Үнэт чулуугаар дагнасан монгол, хятад ченжүүдийн наймаа ингэсгээд дуусна. Хятадууд хэрэгтэй гэснээ аваад үнэ хэлнэ. Санал болгосон ханш монголчуудад чамлалттай санагдсан ч чулуугаа ачаад эргээд буцалтай биш, өөр хувилбар тэдэнд байхгүй. Энэ дүр зураг Дорноговийн хилийн боомт дээр байнга шахуу болдог үйл явдал.

Харин одоо дэлхийн эдийн засагчдын хийсэн дүгнэлтээс иш татъя. “Хятад улсын зах зээлд өнөөдөр ашигт малтмалын хэрэглээ ихээхэн байр суурь эзэлж, оршин тогтнох хязгаар нь ч эрчимтэйгээр өргөжиж байна. Хятадын компаниуд гадаадын газрын хэвлийн эрдэнэсийн эх булагруу гороолон орох нь улам бүр ихэслээ. Байгалийн асар баялагтай улс орон төдийгүй бүхэл бүтэн тив ч энэ улсын түүхий эдийн хэрэгцээг бүрэн хангаж чадахгүй” хэмээн анхааруулжээ. Чухам эндээс бид ихийг ойлгох учиртай. Арав гаруй жил, тодруулбал 2000 оноос хойш говийн аймгуудын цөөн хэдэн сумын нутгаас хувиараа ашигт малтмал олборлогчид хэдэн зуун тонн гоёлын болон үнэт чулуу экспортоллоо. Гэхдээ хууль бусаар. Албан бус эх сурвалжийн мэдээлж буйгаар багаар бодоход 5-8 тонн үруу урсаж жилээр тооцоод том тоо голдуу үзмэн болор, чүнчигноров, каварцит, ногоон цахиурын төрлийн чулуунуудыг манайхан олборлодог. зах зээл дээр хаана хямд үнээр урд гоёлын чулуу, үнэт түүхий эдийн хэрэгцээг улс ийнхүү хангаж Монголын байгалийн баялгийг шилж гоочлон, чулуудах маягаар сорчилж авсан чулуугаа хятадууд танигдахын аргагүй болтол засаж янзалж, өөрчилж чаддаг. Ингээд бусад оронд өндөр үнээр экспортолж, үлэмж ашиг олж байна.

Дорноговь аймгийн Айраг сумаас олдсон нэг метр гаруй урттай чүнчигноров Хонконгийн чулууны биржид нэг сая ам.доллараар зарагдсан мэдээлэл бий. Гэтэл манай нинжанууд иймэрхүү хэмжээтэй чүнчигноровыг 200 мянган төгрөгөөр борлуулсандаа олзуурхаж суух юм. Хятадуудын тавьдаг шаард лага нь чулуунууд байгальд яг ургаснаараа, ямар ч сэв гараагүй бүтнээрээ байх. Хэрвээ нэг газартаа л хагарчихвал ханш унана, эсвэл хаягдал чулууны овоон дээр очно. “Ямар ч сэвгүй байх ёстой гэдэг бол биднээс хямд авах гэсэн хятадуудын нэг арга. Тэртэй тэргүй засаж янзална шүү дээ. Хэчнээн гоё үзэмтэй мана байлаа гээд жаахан хагарсан л бол голж шилээд, жижгийг нь гаргаж чулуудаад л сүйд болно шүү дээ, энэ хятадууд. Тэглээ гээд яах вэ дээ” хэмээн чулууны нинжа ярьж байв.

 Үнэндээ тэд хятадуудын энэ даварсан байдлыг тэвчихээс аргагүй. Өгвөл өг, эсвэл боль гээд гэдийчихдэг “айхтар” хүмүүс гэнэ. Учир нь Монгол Улсад үнэт эрдэнийн чулуугаа ядаж засаж хэлбэржүүлдэг наад захын техник технологитой, бие даан экспортолдог, үүгээр дагнасан үйл ажиллагаа эрхэлдэг нэг ч үйлдвэр өнөөдөр алга. Цаашлаад дагаж мөрдөх стандарт боловсруулах, хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлсэн баримт бичиг, дүрэм журам гаргах талд өнгөрсөн жилүүдэд хэний ч гар хөдөлсөнгүй, толгой нь ажилласангүй.

Монгол орны газрын хэвлий дэх нэг чухал баялаг ийнхүү ямар ч хараа хяналтгүй Хятад руу урссаар байгаа нь харамсалтай асуудал биш гэж үү. Уг нь чулууны хууль бус бизнесийг зогсоох зорилгоор нэг хэсэг Дорноговь аймгийн Айраг сумын удирдлагууд хэдэн жилийн өмнө тэмцэл өрнүүлсэн. Чухам тэр үед сумын цагдаагийн агуулах үнэт чулуугаар дүүрсэн тохиолдол бий. Гэвч тэмцэл нь сүүлдээ өөрсдөд нь гай болох дөхсөн. Орон нутгийнхан хураасан чулуугаа хаана хадгалах, хэрхэн улсын орлого болгох, үнэлгээг яаж тогтоох вэ гээд олон асуудалтай тулгарав. Үүнийг зохицуулах хууль эрх зүйн ямар ч баримт бичиг байсангүй. Ямартай ч 2006-2008 онд хураасан чулууны багахан хэсгийг бэлэг дурсгал хийдэг дотоодын цөөн үйлдвэрт борлуулсан сураг дуулдсан.

Үүнээс гадна Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын Ханги-Мандалын боомтоор БНХАУ-ын 13 иргэн 16 нэр төрлийн 84 хайрцаг үнэт чулуу гаргах гэж байгаад хураалгажээ. Чулууг улсын орлого болгох, үнэлгээг тогтоож борлуулах, онцгой сонин содон тогтоцтойг нь зохих газарт хүргүүлж шинжлүүлэх талаар мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар үүрэг болгосон юм билээ. Гэвч энэ хэрэг хэрхэн шийдэгдсэн нь тодорхойгүй байна. Тэгээд ч үнэт чулуугаар эрүүгийн хэрэг үүсгэх эрх зүйн орчин байхгүй болохоор нэг нь хураасан, нэг нь хохирсон нэртэй өнгөрдөг аж. Зарим тохиолдолд хэсэг хугацааны дараа чулууны эзэн хятадууд багахан мөнгө төлөөд эргүүлээд авчихдаг гэнэ.

Тэгвэл үнэт чулуу гэж чухам алийг нь хэлдэг, хэдэн компани чулуу олборлох лиценз эзэмшдэг талаар сонирхъё. Эрдэнийн чулууг үнэт, хагас үнэт гэж ангилдаг олон улсын стандарт бий. Болор, үзмэн мана, хаш зэрэг гартаамын төрлийн чулуу үнэт гэсэн ангилалд багтдаг юм билээ. Харин хаш, чүнчигноров зэрэг нь хагас үнэт чулуу аж. Үнэт чулууг олборлоход бусад ашигт малтмалын адил лиценз авах ёстой. Одоогоор манайд ердөө л хоёр компани хаш олборлох лиценз эзэмшдэг ч үйл ажиллагааных нь талаар тодорхой мэдээлэл алга. Дорноговь аймгийн хувьд үнэт чулуу олборлох ашиглалтын нэг ч лиценз олгоогүй гэ сэн. Гэхдээ тэнд хувиараа чулуу олборлодог иргэдийн дийлэнх нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд, Говьсүмбэр аймгийнхан байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор Айраг сумын ИТХ-ын тэргүүлэгчид нут гийн иргэддээ 15 мянга, өөр аймгийнхад 60 мянган төгрөгийн хураамж төлбөл чулуу олборлож болно гэсэн тогтоол гаргасан удаатай. Гэвч хууль бус учраас тогтоолыг хүчингүй болгожээ.

Үнэт чулууг иймэрхүү янзаар их хэмжээгээр олборлож, урагш нь тасралтгүй зөөсөөр байвал нөөц нь тун удахгүй дуусна хэмээн хяналтынхан анхааруулдаг. Харин Монгол орон баян юм, баялаг нь ундарсаар байх юм. Арваад жилийн өмнөхтэй харьцуулахад үнэт чулууны олдоц багассан ч дахин шинэ газар, ордууд илэрсээр байгаа гэнэ. Өмнөговь аймагт гэхэд урд нь зөвхөн нутгийнхан ашигладаг байсан зөөлөн хэмээн нэр лэ дэг чулууг Хятад руу их хэмжээгээр хулгайгаар зөөж эхэлсэн сурагтай. Түүнч лэн хятадууд анх тоож хардаггүй байсан өнгө өнгийн жижиг чулуу, өөхөн чулууг хүртэл кг-аар нь үнэлээд авдаг бол чихож. Гэтэл Монголд үнэт чулууны чиглэлээр геологийн бүрэн судалгаа өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй л байна. Тэгэхээр хятадуудын авах чулууны төрөл цаашид хэрхэн нэмэгдэж, өөрчлөгдөхийг хэлж мэдэхгүй юм. Үнэндээ энэ асуудалд хятадуудыг буруутгах аргагүй. Тэд бидний баялгаар ийн тоглож суугаа нь Монголын төр хүчгүй болсных, монгол хүний сэтгэхүй хэрхэн доройтсоны тод илрэл юм.

Хэд гуравхан халтар төгрөгөөр говийн хамаг л өнгөтэй, зүстэй бүгдийг энэ байдлаар зөөгөөд дуусгах нь. Арай хэтэрч байгаа юм биш үү. Байгаль дэлхий бүгдийг өөрөө зохицуулсан тогтоц, хэв шинжийг бүрдүүлсэн гэдэг. Ширхэг чулуу хүртэл экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалдаг онцлогтой. Ялангуяа говьд. Өвс ургамал, хад чулуу, уул нуруу, ой тайгагүй энэ нутгийн экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалдаг гол сүнс нь чулуу гэдгийг хүмүүс яагаад ухаарахгүй байна вэ. Нэг чулууны дор хэчнээн шавж хорхойн амьдрал буцалдаг бол. Тэрчлэн чулуунууд элсний нүүдлийг зогсоох, өнгөн хөрсний үржил шимийг салхинд хийсэхээс хамгаалдаг гээд ач холбогдлынх нь талаар зах зухаас нь дурдаж болно. Мартаж, анзааралгүй хаяж боломгүй бас нэг асуудал бол говь нутгийн газрын гүний ус. Монголын говь нутаг хэвлийнээсээ хатаж, хатингаршиж эхэлснийг учир мэдэх хүмүүс төдийгүй, эрдэмтэн судлаачид баталж байна. Угтаа бол гоёлын болон үнэт чулуу хөрсөндөө хадгалагдах учиртай.

Хэрвээ газрын чулууг болон жоншийг олборлоод дуусгавал говь усгүй болно. Эдгээр нь говьд ус татдаг, тэнцвэрт байдлыг хадгалдаг гол судас нь юм. Өөрөөр хэлбэл, говийн чулуу нь хангайн модтой адил ус хуримтлуулдаг шидтэй. Энэ утгаараа гоёлын чулууны бизнест төрийн хяналт, ашиглалтыг зохицуулах бодлого яах аргагүй үгүй лэгдэж байна. Уг нь үзмэн маныг бусад чулуутай харь цуу лахад хурдан ургадаг аж. “Санаснаар болдог бол одооноос эхлээд ядаж 10 жил гар хүрэхгүй ургуулахсан” хэмээн нутгийн настан толгой сэгсрэн харамсан ярьж байв. Угаасаа ямар нэг хууль бус үйл ажиллагаа, бизнесээс үүсэх сөрөг үр дагавар их байдаг.

Чулууны нинжануудын ухсан нүх, овоолсон шороог хэрхэн нөхөн сэргээх вэ гэдэг бас нэг тулгамдсан асуудал болоод байна. Бусад ашигт малтмалтай харьцуулахад манай орны үнэт болон хагас үнэт чулууг олборлоход хялбар. Үзмэн мана гэхэд газрын гүн рүү 1-2 метр ухахад л хүрнэ. Гэхдээ тэдний ухаад хаясан нүхэнд олон сайхан залуус амь насаа алдсаар байгаа нь эмгэнэл юм. Дорноговь аймгийн хэмжээнд зургаахан жилийн дотор 10 гаруй хүн нүхэнд унаж, шороонд дарагдаж амь насаа алдсан судалгаа гарчээ. Монгол хүний амь үнэгүйдсэн, хувиараа ашигт малтмал олборлогчид төрийн хяналтаас гарсны бас нэг жишээ энэ. Өнгөрсөн оны намар гэхэд нэг ченж залуу шөнө машинтайгаа явж байгаад нүхэнд унаж осолдсон харамсалтай явдал гарсан. Тэрбээр нинжануудаас чулуу худалдаж аваад буцахдаа өнөөх “эрдэнэсийг” нь гаргаж авсан нүхэнд амьсгал хураасан гэнэ. Түүний ард эхнэр, хүүхдүүд нь өнчин хоцорсон. Ийм эмгэнэлтэй жишээ олныг тоочиж болно.

…Монголчууд баялгаа ашигл ах нь зүйн хэрэг. Гэхдээ Байгаль орчны тухай хуульд байгалийн нөөц баялгийг ашиглахдаа даацын хэмжээнд тохируулах заалттай. Тодорхой хэлбэл, энэ нь нөөцийг байгаа хэмжээгээр бус, байгальд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүйгээр даацад нь тохируулж ашиглах ёстой гэсэн үг. Тэгвэл үнэт чулуугаа олон улсын дуудлага худалдаанд оруулах, хууль бусаар хил гаргахыг завдвал хатуу хариуцлага ногдуулдаг, иргэдийн олборлосон чулууг худалдан авдаг үндэсний үйлдвэртэй болох талаар дорвитой ажил зохион байгуулж яагаад болохгүй гэж. Түүнчлэн чулууны нөөцтэй суманд хяналтын байцаагчаас гадна энэ асуудлыг мэддэг, үнэт чулууны тусгай мэргэжилтэн ажиллуулах шаардлага тулгарсныг өдгөө үүсээд буй асуудлууд гэрчилж байна. Ингэхэд байгалиа сүйтгэн байж олсон эрдэнэсээ, говийнхоо баялгийн нэг сор болсон үнэт чулуугаа хятадуудын араншинд тохируулан үнэлнэ гэдэг монголчуудын хувьд үнэндээ гутамшиг юм.

yanaa.mn