бие биенээ үзэхээ болив. Аль нь жинхэнэ нь юм, аль нь хуурамч юм гэдгийг ялгахад нэн хэцүү. Хоёулаа жинхэнэ юм уу, эсвэл бүгдээрээ хуурамч юм уу. Юун дээр ч болов “би жинхэнэ нь шүү” хэмээн хоёулаа цээжээ дэлдэх тэднийг МАН, МАХН гэдэг.

Нэг харахад ихэр ч юм шиг, нөгөө талаас нь харахад ах дүү ч юм шиг тэд саяхан 91 насныхаа ойг тус тусдаа ёслол төгөлдөр тэмдэглэлээ. Жил бүрийн гуравдугаар сарын 1-ийг Эх орончдын өдөр гээд тэд төрсөн өдрөө тэмдэглэдэг юм. Өнгөрөгч гуравдугаар сарын нэгэнд МАХН Тасганы овоон дээрээс өтөл насныхаа өглөөний нарыг харан, ном хуруулж буян хишиг ирээрэй хэмээн хурайлан дуудлаа. Үүнтэй зэрэгцээд МАН-ын шинэхэн залуу дэд сайд тэргүүтэн хамаг ажил албаа хаян Бурхан Халдун руу давхиж, бас л намынхаа төрсөн өдрийн хамгийн анхны нарыг харсан юм байх. Нийгмийн хамгааллын чиглэлээр ажилладаг гадны төслийнхөн энэ өдөр уг нь шинэхэн дэд сайддаа ажлаа танилцуулах хуваарьтай байсан нь лөөлөө болжээ. Юун ч цагаа олсон тайлан бэ, хүнийг баярынх нь өдөр ажил хийлгэх гээд байдаг. Ямартаа ч хоёр намынхан өглөөний нарыг өөр өөр газраас харж, ойн үйл ажиллагаагаа эхэлжээ.

Дараа нь МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр гишүүдээ дагуулан намыг нь үүсгэн байгуулагч Сүхбаатар жанжныхаа хөшөөнд цэцэг өргөж, Чингэс хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлэв. Тоглолт, хандивын ажиллагаа гээд үйл явдал үргэлжилж. МАН ч үүсгэн байгуулагч Сүх жанжныхаа хөшөөнд цэцэг өргөн, дарга С.Батболд нь үг хэлж, 1921 гишүүн шинээр элсүүлжээ. 1921 онд байгуулагдсан гэдэг утгаа тодотгож байгаа юм байх. Тэгээд намын төрсөн өдрийн баяр хурал хуй, дайллага цайллага гээд өргөн найр болжээ. Энэ бол нэг өдөр, нэг хотод, нэг байшингийн наана цаана болж байгаа хоёр ижил үйл явдал.

МАХН-ын дарга нар “Шинэ Монголыг байгуулахын төлөө шинэчлэгдсэн МАХН ажиллах болно” гэж хэллээ. МАН-ын дарга нар “Монгол Улс өдий зэрэгтэй яваа нь бидний ач шүү. Үйлдвэржилт, бичиг үсэгт тайлагдсан, НҮБ-д элссэн нь манай намын гишүүдийн ажлын үр дүн” хэмээв. “Үнэн” сонины шарласан хуудсыг сөхвөл энэ үйл явдал болсон тэр жилүүдэд МАН биш МАХН нэр л нэвт байх юм. За энэ ч яахав. Хоёр намын чи, би-гээ дуудалцаж, жинхэнэ хуурамчаа тоочих ч дүүрч. 1921-1990 оны хооронд хийсэн хэргийн чинь төлөө хойч үе маань хариуцлага тооцох цаг ирнэ гэдгийг санаарай. Тэр цагт МАХН, МАН хоёрын хэн нь түүхийн өмнө хариуцлага хүлээх вэ.

Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг 70 жил бусдын нөлөөнд байлгаж, коммунизмын туршилтын туулай болгосныхоо бурууг хэн нь үүрэх юм бэ. Бүх нийтээрээ ижил загварын хувцас өмсөж, нийтээрээ ижил хэмнэлээр амьдарч, яг ижилхэн зүйл бодохыг бүгдэд нь үүрэг болгодог байв. Бусдаасаа ялимгүй өөр дуугарсан хэнийг ч болов алс бөглүү хөдөө цөлж, бүр болохгүй бол шоронд хорьж, бууддаг байсан тэр 70 жил тийм ч алсарч холдоогүй байна. МАН болон МАХН-ыг үүсгэн байгуулагч, Ардын засгийн газрын Ерөнхий сайд Д.Бодоо “Англи маягаар хөгжвөл Монголд хамгийн зохилтой” гээд тэр үзэл баримтлалаар үйл ажиллагаагаа явуулж байв. Мөн Зөвлөлт Оросоос тусламж гуйсан нь зөв. Харин улсын дотоод ажилд оросуудыг оруулахгүй гэсэн хатуу бодолтой байсныхаа төлөө буудуулсан билээ.

Монголд их хэлмэгдүүлэлтийг эхлүүлж нийгмийн сор болсон 30 гаруй мянган хүний амийг буудан хөнөөсөн ялыг хойч үе шүүх болно. Хэлмэгдүүлэлт гэдгийг зөвхөн 1937 оноор төсөөлшгүй юм. 1922 оноос Д.Бодоо, С.Данзан нарыг улс төрийн тавцангаас зайлуулснаас эхлээд 1939 оны дөрөвдүгээр сар болоход 20 мянга гаруй хүнд цаазаар авах ял оноож, гүйцэтгэсэн. Шоронд хоригдож, үйл тамаа үзсэн хэдэн мянган хүн цаана нь бий. Үүнийг тухайн үед төр барьж байсан нам Онцгой бүрэн эрхт комиссоороо дамжуулан гүйцэтгэсэн байна. Ингээд ч хэлмэгдүүлэлт дуусаагүй юм. 1955 он хүртэл дахин шинэ хэлмэгдүүлэлт үргэлжилсэн. Учир нь 20 гаруй мянган хүний амийг хөнөөсөн Онцгой бүрэн эрхт комиссыг татан буулгаж Тусгай комисс байгуулжээ. Энэ нь цуст аллагыг гардан хийсэн хүмүүсийг шүүх, ор сураггүй болгоход чиглэгдсэн бөгөөд 200 гаруй хүний дийлэнхийнх нь хувь заяа тухайн үеийн ЗХУ-д шийдэгдсэн гэдэг.

Монголын ард түмэн нулимсан далайд живж байсан тэр хар жилүүдийн ялыг одоо хэн чинь хариуцах вэ?

Саяхан даа, саяхан. Дөрвөн жил ч болоогүй байна. Ардчилал, эрх чөлөө, үзэл бодлоо хамгаалж жагссан олны өмнөөс буудаж, таван хүний амийг хөнөөсөн хэргийг чинь хүн бүгд мэдэж байгаа. Жагсаалд оролцсон мянга гаруй залууг цус нөжинд нь хутган зодож шорон руу ачиж байсны гэрч нь ард түмэн өөрөө юм шүү. Буудуулж нас барсан таван халуун амь, цагдаа нарт зодуулсан хэдэн зуун хүний эрүүл мэнд, алдагдсан эрх чөлөөнийхөө үнийг эрх барьж байсан намаас ард түмэн нэхэж байгаа. Хэн чинь тэгээд гараа өргөж, хариуцлагаа үүрэх юм бэ?

Хийсэн нүгэл, гаргасан алдааныхаа төлөө хэнбугай ч шийтгэл хүлээдэг. Өнөөдөр биш гэхэд маргааш та нарыг шүүх үр хойч чинь өсөн торниж байна. Тэр цагт хариуцлага үүрэх нь хэн чинь юм. Өнөөдөр МАХН, МАН хоёр хийсэн бүтээснээ булаалдан, алдар гавьяагаа биенээсээ өрсөн гайхуулж байна. Гавьяаг нь өмчилж байгаа бол гайг нь ч бас үүрэх учиртай. Гайг нь үүрэх нь хэн юм гэдгээ одоо тодруулж өгөөрэй.

Д.Оюунтуяа

yanaa.mn